در حال ویرایش سفرنامه‌های فارسی حج

نگاشتن '''سفرنامه‌های فارسی حج'''، از سده پنجم قمری و با [[سفرنامه ناصرخسرو]] آغاز شد و پس از رکود در سده‌های پس از آن، در دوره [[قاجاریان|قاجار]] به دوران اوج خود رسید. [[حجازیه]]، [[بیان واقع]] و [[سفرنامه فرهادمیرزا]] برخی از مهمترین سفرنامه‌های منثور فارسی‌اند. 

==پیشینه==
پیشینه [[سفرنامه‌نویسی]] به نثر فارسی به سده پنجم قمری و به [[سفرنامه ناصرخسرو]] بازمی‌گردد.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref> در سده‌های پس از آن، سفرنامه‌نویسی رونق چندانی نداشت و تنها دو سفرنامه منثور درباره [[حج]] ([[حجازیه (کتاب)|حجازیه]] و [[بیان واقع]]) نگاشته شد؛<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref> با این همه، گزارش‌های کوتاه و پرشماری از سفر حجِّ بزرگان در میانه کتاب‌ها نوشته می‌شد.<ref>نک: وقایع السنین، ص552-558؛ تذکره صفویه کرمان، ص469، 476؛ احیاء الملوک، ص477.</ref>

دوران اوج رونق سفرنامه‌نویسی فارسی، در سده‌های دوازدهم و سیزدهم قمری، همزمان با حکومت [[قاجاریان|قاجاریه]] بود. علت آن را افزایش سفرهای [[ایران|ایرانیان]] به دیگر نقاط جهان و تأثیرپذیری از شیوه مرسوم سفرنامه‌نویسی در غرب دانسته‌اند. از آن دوران، ده‌ها سفرنامه حج قاجاری در دست است.<ref>نک: پنجاه سفرنامه؛ نک: چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص173.</ref>

==سفرنامه‌های مهم==
برخی از سفرنامه‌های مهم فارسی چنین‌اند:

*[[سفرنامه ناصرخسرو]]، که در سده پنجم قمری نگاشته شده و کهن‌ترین سفرنامه [[حج]] در زبان فارسی است. [[ناصر خسرو]] در این سفرنامه، گزارشی از سفر خود به حج در سال‌های ۴۳۷ تا ۴۴۴ق. ارائه کرده و آگاهی‌هایی از جغرافیای [[مکه]] و [[مدینه]] و راه‌های حج در اختیار خواننده قرار داده است.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref>
*[[حجازیه (کتاب)|حجازیه]]، که در سده هشتم قمری توسط سید ابوالاشرف یزدی (زاده ۷۶۲ق)، از نزدیکان پادشاهان آل جلایر (حک: ۷۴۰–۸۳۵ق) نوشته شده است.<ref>معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref> این سفرنامه، پس از سفرنامه ناصرخسرو یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های فارسی حج شمرده شده و از ویژگی‌های آن پرداختن به منابع آب و امنیت راه حج است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول (حجازیه)، ص۳۵.</ref>
*[[بیان واقع]]، که توسط عبدالکریم کشمیری (درگذشت ۱۱۹۸ق) نگاشته شده است. این کتاب هر چند قرار بوده سفرنامه حج باشد، بیشتر آن، تاریخ رویدادهای دوران سلطنت نادرشاه [[افشاریه|افشار]] است.<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref>
*[[سفرنامه فرهادمیرزا]]، که گزارش سفر حج فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳–۱۳۰۵ق)،<ref>چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص۲۶۳.</ref> برادر محمدشاه [[قاجاریان|قاجار]] در سال ۱۲۹۲ق. است.<ref>سفرنامه فرهادمیرزا، پیشگفتار، ص۷.</ref> بازدید و گزارش از امامزاده‌ها و مرقدهای بزرگان در مسیر راه، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.<ref>سفرنامه فرهادمیرزا، ص231 ـ 242 و 257 و 309.</ref>
*[[سفرنامه امین الدوله]]، که نوشته میرزاعلی‌خان امین‌الدوله (زاده ۱۲۵۹)، صدر اعظم مظفرالدین‌شاه است. وی هشت ماه پس از استعفا از صدر اعظمی، در سال ۱۲۷۷ش./۱۳۱۶ق. سفر حج خود را آغاز کرده است.<ref>سفرنامه امین‌الدوله، پیشگفتار، ص۸ و ۹؛ کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله، مزدک‌نامه (۳)، ص۳۲۵–۳۴۲.</ref> گزارش سفر حج از رشت آغاز شده، از کانال سوئز به [[جده]] رفته و [[مدینه]] و [[مکه]] را زیارت کرده است. روایت دقیق جزئیاتی که نویسنده می‌بیند، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.<ref>کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله، مزدک‌نامه (۳)، ص۳۲۵–۳۴۲.</ref>
*[[سفرنامه اعتماد السلطنه|سفرنامه اعتمادالسلطنه]]، که گزارش سفر حج علی‌خان اعتمادالسلطنه از درباریان دولت قاجار،<ref>سفرنامه حاج علیخان اعتمادالسلطنه، ص ۱۶ و ۱۷.</ref> در سال ۱۲۶۳ق. است.<ref>سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه، ص۳۰.</ref> نویسنده که برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفته،<ref>سفرنامه حاج‌علی‌خان اعتمادالسلطنه، مقدمه مؤلف، ص۳۲.</ref> گزارش سفر خود را از بغداد آغاز کرده، به [[موصل]]، حلب، حمص، مدینه و مکه ادامه داده و با بازگشت به خوی و تبریز پایان داده است.<ref>سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه، فهرست.</ref>
*[[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق]]، که نوشته محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی (زنده در ۱۲۴۲ق) است. او گزارش سفر حج خود را از [[کربلا]] در سال ۱۲۳۰ق. آغاز کرده و به همان‌جا پایان داده است.<ref>تذکرة الطریق، ص15-16.</ref>
*[[سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]]، که نویسنده آن، میرزا داود حسینی، معروف به«وزیر وظایف آستان قدس رضوی» است. او در سال ۱۳۲۲ق. سفر حج را آغاز کرده است. وی از مسیر مشهد، عشق‌آباد، باکو، اسلامبول و کانال سوئز به [[جده]] رفته و پس از انجام [[مناسک حج]] و زیارت مدینه به عتبات عالیات رفته و از راه خانقین به [[ایران]] بازگشته است.<ref>سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص۱۶.</ref>
*[[سفرنامه حسام‌السلطنه]]، که گزارش سفر حج حسام‌السلطنه (۱۲۳۳–۱۳۰۰ق)، از چهره‌های قاجاری در سال ۱۲۹۷ق. است.<ref>سفرنامه مکه حسام‌السلطنه، درآمد، ص۱۱.</ref> گفته شده، اگر چه نویسنده به مسائل شخصی خود فراوان پرداخته؛ ولی آگاهی‌های درخوری از آنچه دیده به دست داده است.<ref>سفرنامه مکه حسام‌السلطنه، درباره سفرنامه، ص۱۶.</ref> این سفرنامه از «حرکت از ایران» آغاز شده و با اسلامبول، مکه، مدینه، [[دمشق]]، [[بیت‌المقدس]] و [[مصر]] ادامه یافته و با «بازگشت به اسلامبول» و «بازگشت به ایران» پایان یافته است.<ref>سفرنامه مکه حسام‌السلطنه، فهرست.</ref>
*[[سفرنامه محمدحسین فراهانی]]، که توسط محمدحسین حسینی فراهانی (۱۲۶۴-۱۳۳۱ق)، میان سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ق. به دستور ناصرالدین شاه نوشته شده است.<ref>سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانیه، مقدمه، ص۳ و ۵.</ref> مسیر گزارش او چنین است: تهران، قزوین، رشت، بادکوبه، استانبول، جده، مکه و مدینه.<ref>سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانیه، مقدمه، ص۷ و فهرست.</ref> زبان ساده و روان، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.<ref>سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانیه، مقدمه، ص۷.</ref>
*[[تحفةالحرمین و سعادةالدارین (کتاب)|تحفة الحرمین و سعادة الدارین]]، که گزارش سفر حج محمد معصوم نایب‌الصدر شیرزای (۱۲۷۰–۱۳۴۴ق)، از عالمان و صوفیان [[شیعه]] در دوره [[قاجاریان|قاجار]] است.<ref>طرائق الحقایق، ج3، ص475، 495، 503-511؛ بستان السیاحه، ص358؛ سفرنامه‌های خطی فارسی، ج2، ص19-21.</ref>

==جستارهای وابسته==

*[[حج در ادبیات]]

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/8027
 | عنوان = ایران
 | نویسنده = کامران محمدحسینی
}}
* '''بستان السیاحه،''' حاجی زین العابدین شیروانی، کتابخانه سنایی، ۱۳۱۵ق.
* '''تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق'''، عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی، تصحیح رسول جعفریان، و اسراء دوغان قم، نشر مورخ قم، ۱۳۸۶ش.
* '''چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه: المآثر و الآثار'''، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش.
* '''سفرنامه امین‌الدوله حاج‌میرزاعلی‌خان صدراعظم'''، مقدمه علی امینی، به کوشش اسلام کاظمیه، توس، ۱۳۹۰ش.
* '''[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/570 سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه]'''، علی بن حسین حاجب الدوله، تحقیق علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
* '''سفرنامه فرهادمیرزا'''، فرهامیرزا قاجار، تصحیح غلامرضا طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۶۶ش.
* '''[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/774 سفرنامه مکه حسام السلطنه: دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الحرام]'''، مرادمیرزا حسام السلطنه، به کوشش رسول جعفریان، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/634 '''سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف''']، داود بن علینقی وزیر وظایف، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی'''، محمدحسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، تهران، فردوس، ۱۳۶۲ش.
* '''سفرنامه‌های خطی فارسی،''' گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ش.
* '''طرائق الحقائق،''' محمد معصوم شیرازی، به کوشش محجوب، تهران، کتابخانه سنایی.
* '''[http://www.mazdaknameh.ir/Publish/PublishID/ArticleId/70 کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله]'''، مزدک‌نامه (۳):یادبود سومین سالگرد درگذشت مزدک‌کیان‌فر، رسول جعفریان، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۵–۳۴۲.
* '''مجموعه رسائل خطی فارسی'''، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
{{پایان}}

[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:سفرنامه‌های فارسی حج]]