در حال ویرایش سفرنامه های اندلس

سفر اندلسيان به شرق و [[حرمین|حرمين]]، نه تنها براي ‌گزاردن [[حج]]، بلکه به شوق فرا‌گيري علوم ديني و آشنايي با دانشمندان بود. بسياري از حج‌‌گزاران اندلسي، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند. اهالی اندلسی با طی مسافت طولانی از اسپانیا تا عربستان، از شهرهای بسیاری گذر می کردند و گاه با دشواری نیز مواجه می شدند. سفرنامه نگاران از شهرهایی که می گذشتند و از آداب و رسوم و فرهنگ آن مناطق و نیز موانع و حوادثی که طی مسیر پیش می آمد؛ اطلاعاتی را در دسترس آیندگان قرار می دادند تا برای سفر به [[حج]] از آن بهره مندگردند. این سفرنامه ها همچنین دربردارنده اطلاعات سودمندی از اوضاع سیاسی واجتماعی حاکم بر [[مکه|سرزمین وحی]] و [[حرمین]] است.
[[پرونده:تصویر مسیر حج.png.JPG|File.png|270px|thumb|left|مسیر حج.png]]

پرش به ناوبریپرش به جستجو
پر


==نگارش سفرنامه ها به چه صورت بوده است؟==

بسیاری از [[حج‌‌گزاران]] ‌اندلسی، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند.سفرنامه‌های ‌اندلسی منبعی مهم در شناخت زندگانی فرهنگی و محیط و مراکز علمی شرق و [[حجاز]] و دانشوران اسلامی است.از این رو، این سفرنامه‌ها حلقه رابط میان شرق و غرب اسلامی تلقی شده‌اند.<ref>رحالة الغرب، ص748.</ref> 

از لحاظ محتوا و روش‌نگارش، این سفرنامه‌ها را به چند گونه می‌توان تقسیم نمود: 

1. برخی از این سفرنامه‌ها در میانه راه و سفر ‌نگارش یافته و به شکل روزنوشت بوده، مانند [[رحله عبدری|رحله عَبدری]]. 

2. دسته‌ای دیگر حاصل مذاکرات و مباحثات علمی با دانشورانی بوده که فرد مسافر [[حج‌‌گزار]] با آن‌ها دیدار کرده، مانند [[سفرنامه ابن رشید فهری|سفرنامه ابن رُشَیْد فِهْری]]. 

3. شماری دیگر پس از انجام سفر ‌نگارش یافته‌اند.<ref>نک: رحالة الغرب، ص23-25.</ref> 

از لحاظ موضوعی، سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی و مغربی در دیده‌ها و ‌گزارش‌های خود، به موضوعات گوناگون از جمله فرهنگ عمومی [[حجاز]]، سیاست، وقف، مدارس ومجالس دینی، فرق ، آداب و رفتار مردمان ساکن [[حرمین]]  و مشرق اسلامی توجه نشان داده‌اند.<ref>نک: رحالة الغرب، صفحات مختلف.</ref>  

==سفرنامه‌ های ‌اندلسیان==
===تذکرة الاخبار===
[[تذکرة الاخبار]] نوشته [[ابن جبیر]] (درگذشت 614ق.) از ادیبان و دانشوران ‌اندلسی است که به سال 579ق. در نوجوانی از غرناطه عزیمت [[حج]] کرد.<ref>المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص18.</ref> وی از [[سبته]] گذشت و از سواحل [[ساردنی]] و [[سیسیل]] تا [[بندر اسکندریه]] رفت. سفرنامه او به [[رحلة الکنانی]] و نام‌های دیگر از جمله اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمة و المناسک شهرت دارد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.</ref> این سفرنامه که بیان‌کننده رخدادها و روابط مردمان میان راه با [[حاجیان]] است، درباره وضع [[مکه]] و [[مدینه]] و مکان‌های مقدس آن دیار ‌گزارش می‌دهد.<ref>نک: رحالة الغرب، ص65-68.</ref>او قصیده‌ای درباره ستم مالیات‌بگیران به [[حاجیان]]، سروده و به [[صلاح‌الدین ایوبی]] داده است.<ref>نفح الطیب، ج3، ص13-14.</ref> در سروده‌ای دیگر، از صلاح‌الدین ایوبی خواسته تا به وضع [[مدینه]] نگریسته، بدعت‌هایی را که در شهر [[پیغمبر]] رواج یافته، از میان ببرد.
===رحله باجی اشبیلی===

سفرنامه دیگر، [[رحله باجی اشبیلی]] نوشته [[ابومروان باجی]] (درگذشت 635ق.) است که تنها تلخیصی از آن در دست است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص79.</ref> 

===رحله قاسم ابن احمد اندلسی===
قصیدة فی وصف رحلة الامام علم‌الدین القاسم ابن احمد الاندلسی بازگو‌ کننده سفر این دانشور ‌اندلسی سده هفتم (661ق.) است که از مُرسیه به زیارت [[کعبه]] و [[حرم نبوی]] آمد و در این مسیر با هر دانشور و شیخی که دیدار کرد، آن را ثبت و ‌گزارش نمود.<ref>المدینة المنورة فی مئة مخطوط، ص309.</ref> 

===النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه===

[[ابن سعید ‌اندلسی]] (درگذشت 685ق.) به سال 638ق. همراه پدرش به [[حج]] رفت و شمال [[افریقا]] و مصر را دید. او آثاری معتبر در تاریخ و جغرافیا دارد و درباره سبک جغرافیانویسی او پژوهش کرده‌اند.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص277.</ref> سفرنامه وی با عنوان [[النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه]] حاوی دیده‌هایش از شهرها و محیط فرهنگی هر ناحیه، وصف کتاب‌ها و مذاکراتش با دانشوران مشرق است.<ref>رحالة الغرب، ص68-75.</ref> 

===الرحلة المغربیه===
[[محمد بن محمد عبدری|محمد بن محمد عَبْدری]] (درگذشت 689ق.) که قصد مجاورت در [[مکه]] را داشت،<ref>رحلة العبدری، ج1، ص391.</ref> با [[کاروان شام]] همراه شد و با گذر از شهر [[تبوک]]، به [[حجاز]] رفت و [[الرحلة المغربیه]] را نوشت. یادداشت‌های وی پیرامون مسیر حرکتش از [[عقبه ایله]]، بستن [[احرام]] از [[رابغ]]، رسیدن به [[مکه]]، وصف راه‌ها، وضع [[مکه]] و مساجد آن، و بنای [[کعبه]] است.<ref>الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص10؛ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص129.</ref> 

===سفرنامه ابن رشید فهری===
سفرنامه ابن رُشَید فِهْری (درگذشت 721ق.) یک سفرنامه ‌اندلسی مهم از سده هشتم ق. است. او در بُسته به سال 657ق. تولد یافت و از آلمریا برای [[حج]] بیرون رفت و در پی بازگشت، چندی در غرناطه تدریس کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298.</ref> او در کتابش با عنوان بلند مل‏ء العیبة فی ما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الواجهة الی الحرمین مکّة و طیبة احوال و اوضاع [[حجاز]] و [[حرمین]] را بازگو کرده و ‌گزارش دیدار و گفت‌وگوهایش با دانشوران مصر، شام، [[حجاز]] و تونس را آورده است. اهمیت این سفرنامه در وصف وضع فکری و موقعیت فرهنگی این سرزمین‌ها و به‌ویژه نام بردن از شیوخ و دانشوران [[حرمین]] است.<ref>نک: رحالة الغرب، ص75-83.</ref> 

===مستفاد الرحله و الاغتراب===
[[مستفاد الرحله و الاغتراب]] نوشته [[قاسم بن یوسف تجیبی سبتی|قاسم بن یوسف تُجَیبی سِبْتی]] (درگذشت 3-730ق.) است. آن‌گاه که وی به مصر رسید، خلافت [[فاطمیان]] رو به زوال داشت و او از این وضع ‌گزارش داده است. وی از مسیر سفر [[حاجیان]] غرب آفریقا و منازل و مناطق میان راه سخن گفته و ‌گزارشی از [[کعبه]] و تاریخ [[مسجدالحرام]] و ابواب آن و مشایخ مجاور حرم داده است.<ref>نک: جمهرة الرحلات، ج1، ص74؛ جمهرة الرحلات، ج1، ص83-85؛ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص161؛ رحلة الرحلات، ج1، ص92-105.</ref> 

===سفرنامه ابراهیم نمیری===
[[سفرنامه ابراهیم نمیری]] (713-768ق.) دوست [[خالد بلوی|خالد بَلَوی]] که پس از بازگشت در [[بجایه|بِجایه]] اقامت کرد و سپس کاتب دولتمردان [[بنی‌مرین|بنی‌مَرین]] شد، گویا گم شده است. همچنین از سفرنامه مکتوب ابواسحق ساحلی، شاعر و ادیب ‌اندلسی که به [[حجاز]] سفر نمود و آن‌جا اقامت کرد، آگاهی در دست نیست.<ref>تاج المفرق، ج1، ص54-55، «مقدمه.</ref> 

===سفرنامه ابن الحاج غرناطی===
در سده هشتم ق. سفرنامه ابن الحاج غرناطی (درگذشت پس از 768ق.) تالیف گشت. [[ابن الحاج غرناطی]] به سال 734ق. سفر خود را آغاز کرد و به [[حجاز]] رفت و [[حج]] به جای آورد و سپس به افریقیه بازگشت و نزد برخی حکمرانان خدمت نمود و در بجایه سفرنامه‌اش را تدوین کرد. مَقَری نسخه‌ای از رحله ابن الحاج را در دست داشته و آن را وصف کرده است.<ref>نفح الطیب، ج8، ص291؛ نفح الطیب، ج8، ص293.</ref> 

===تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق===
تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق نوشته [[خالد بن عیسی بلوی]] (713-765ق.) با این‌که در ظاهر سفرنامه‌ای است که با سبکی ادیبانه و عبارات سجع‌گونه ‌نگارش یافته، حاوی بسیاری از قطعات، قصاید، و ابیات است.<ref>نک: تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه.</ref> 

===تحفة النظار===
[[تحفة النظار]] نوشته [[ابن بطوطه]] (703-779ق.) اهل طنجه است. وی شش بار به [[حج]] رفت. مرتبه نخست سفرش به [[حج]] را در 725ق. آغاز کرد و [[حج]] ششم او در749ق. انجام پذیرفت.<ref>راه حج، ص277.</ref> سلطان ابوعنان مراکش به ابن جزی ‌اندلسی، صاحب دیوانش، فرمان داد که تحریری منظم از این خاطرات بنگارد و ابن بطوطه ‌گزارش دور و دراز خود و دیده‌هایش از شگفتی‌های جهان را بر او املا کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص333-340؛ سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص31.</ref> 

===منشاب الاخبار===
منشاب الاخبار نوشته [[عبدالله بن صباح]] معروف به ابن الصباح از سده نهم ق. از جنبه اجتماعی و تاریخی مهم است.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص273.</ref> نسخه‌ای از آن در دارالمکتبة الوطنیه تونس نگهداری می‌شود.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص165-176.</ref> 

===سفرنامه قلصادی===
[[سفرنامه قلصادی|سفرنامه قَلصادی]] ‏ نوشته [[ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی]] (درگذشت 891ق.) است. او در شهر بسطه از مناطق ‌اندلس زاده شد و به سال 840ق. برای فرا‌گیری دانش و ادب به مغرب و مشرق اسلامی سفر کرد و سال 851ق. تونس را به قصد سفر [[حج]] ترک نمود.<ref>جمهرة الرحلات، ج1، ص104-105.</ref> وی [[مناسک حج]] را بر پایه [[فقه مالکی]] اجرا می‌کرد.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص163.</ref> 

===ناصر الدین علی القوم الکافرین===
[[ابوعباس احمد حجری ‌اندلسی]] مشهور به اَفُوقای (درگذشت 1051ق.) که مسلمانی‌اش را در ‌اندلس مسیحی پنهان می‌کرد، به بخش‌هایی از اروپا سفر کرد و نیز به [[حرمین]] رفت و در کتابش ناصر الدین علی القوم الکافرین درباره [[حرمین]] آگاهی‌هایی داده است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص197-199.</ref> 

===المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه===
[[محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی]] (زنده در1110ق.) سفرنامه [[المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه]] را نوشت و مراحل و منازل سفرش را در سروده‌ای تنظیم کرد. وی همراه [[کاروان مغربی]] پس از سپردن سی و چهار مرحله و منزل به مکه رسید و کنار ‌گزارش از [[حرمین]]، به وصف [[محمل مصر]]، [[محمل شامی]] و [[کاروان بغدادی]] و [[کاروان بصری|بصری]] پرداخته است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص244-249.</ref> 

===سفرنامه‌های دیگر===
سفر به [[حج]] و سفرنامه‌نویسی پس از سلطه مسیحیان قطع نشد. سفرنامه‌هایی مانند [[رباعیات حاج ییوی منسون]]، نوشته [[حاج موریسکی]] (سده 16م.) در شمار سروده‌ها درباره [[حج]] و وصف [[حرمین]] بوده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص95، «مقدمه.</ref> سفرنامه منظوم [[اناشید الحاج]] (سده 17م.) از واپسین سفرنامه‌های ‌اندلسیان است که پس از سلطه مسیحیان و کاهش جمعیت مسلمانان نوشته شده است. (← اناشید الحاج)

از دیگر سفرنامه‌های نگاشته ‌اندلسیان، می‌توان به آثار [[ابن عاشر ‌اندلسی]] (درگذشت 1040ق.) که ارجوزه‌ای در وصف [[منازل حج]] بوده،<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص183-187.</ref> رحله [[احمد بن محمد هشتوکی|احمد بن محمد هَشْتُوکی]] با عنوان [[هدایة الملک العلام الی بیت الله الحرام]]،<ref>تاج المفرق، ج1، ص75، «مقدمه.</ref> [[رحله عبدالرحمن غنامی شاوی]]،<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص281.</ref> و [[رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص79، «مقدمه».</ref> اشاره کرد.
==پانویس==
{{پانویس}}