در حال ویرایش سنگاب

واژه‌نامه‌های قدیمی به واژه «سنگاب» اشاره‌ای نکرده<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.</ref> و در واژه‌نامه‌های معاصر، شاهدیاز متون گذشته برای آن نیامده است.<ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶؛ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref> حتی حسن‌خان صنیع‌الدوله، در مطلع الشمس که در سال ۱۳۰۱ش. برای بار نخست منتشر شد،<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1117130 کتاب‌شناسی مطلع‌الشمس]، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.</ref> در گزاش خود از سنگاب خوارزمشاهی، از عنوان «سنگ» بهره برده است.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷، به نقل از مطلع الشمس.</ref> با این همه، برخی، مستحدث بودن این واژه را دور از ذهن شمرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref> گویا سنگاب، نخستین بار، در لغت‌نامه دهخدا، به نقل از یادداشت‌های مؤلف، شرح شده و دیگران مانند محمد معین، خلاصه‌ای از آن را ذکر کرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۶۵؛ فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> این واژه، از هم‌آمیزی «سنگ» و «آب» ساخته شده است.<ref name=":3">فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref>  

سنگاب، ظرف بزرگی بود که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شد<ref name=":3" /> و در مسجد‌ها، تکیه‌ها، امامزاده‌ها<ref name=":4">لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> و دیگر مکان‌های عمومی<ref name=":3" /><ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸.</ref> برای آشامیدن یا [[وضو]] گرفتن قرار می‌گرفت. گنجایش آن، چند خروار آب یا یک کُر و بیشتر بود.<ref name=":4" /> مردم با پیاله از سنگاب‌هایی که برای آشامیدن بود، آب برمی‌داشتند.<ref name=":3" /> به باور برخی، گاهی از سنگاب برای مصرف شربت و گردآوری نذورات و صدقات نیز استفاده می‌شد.<ref name=":7">حرم در واژه‌ها، ص٢٩.</ref> یکی از قدیمی‌ترین نمونه سنگاب‌ها که به دست آمده، سنگی از معبد ناهید در کنگاور بوده است.<ref>بغ مهر، ص۱۵؛ برگی از تاریخ آستان قدس رضوی بر روی یک دوستکامی، مشکوة، شماره ۱۲۹،‌ص۱۳۱.</ref>

برخی، سنگاب را به سبب محتوای نقوش و خطوط به کار رفته روی آن، هنر مقدس [[شیعه|شیعی]] و دارای نوعی نمادگرایی در ارتباط با آب به عنوان سمبلِ یادآور عاشورا دانسته‌ و رایگان بودن آب درون سنگاب‌ها را، نشانه‌ای از اساسی‌ترین اصول شیعیان در رفع نیاز انسان دانسته‌اند.<ref name=":1">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۰.</ref>

در دوران شیوع سنگاب‌ها در اصفهان، در دوره صفویه، در کلیساهای جلفا که معابد ارامنه مسیحی مقیم اصفهان بوده است نیز سنگاب‌هایی نصب شد.<ref name=":5">سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه، هنر و مردم، شماره ۵۲، ص۱۹.</ref><ref name=":6">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۵.</ref> برخی آن را تقلید ارامنه از مسلمانان دانسته‌اند. یکی از این سنگاب‌ها، در کلیسای وانک، قرار گرفته و دارای نقوش برجسته و کتیبه‌ای به زبان ارمنی بوده، که تاریخ آن را به سال ارمنی ۱۱۱۶، برابر با ۱۰۷۷ق.<ref name=":5" />  و به نشانه یادبود از آودیک ایساهاکیان (۱۸۷۵ لین آگان)، یکی از چهار رکن ادب و هنر ارمنی معرفی شده است.<ref name=":6" /> بر پایه گزارشی، ارامنه، در اطراف آن، شمع نیز روشن می‌کرده‌اند و بر پایه گزارشی، تا سال ۱۳۴۵ش. این کار ادامه داشته است.<ref name=":5" />

سنگاب خوارزمشاهی، بر پایه کتیبه نوشته شده روی آن، «در سال ۵۹۷ق. به نام علاءالدین محمد خوارزمشاه و وزیرش نظام‌الملک» ساخته شده است.<ref>'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۸۳.</ref> سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین و بزرگ‌ترین سنگاب دوره اسلامی شناخته شده است. این سنگاب در یکی از مبادی ورودی امام رضا(ع) قرار داشته<ref>سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، ش۴۱ و ۴۲، ص۵۳-۶۰.</ref> و امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود.<ref name=":7" />

مهراس، سنگابی طبیعی بوده، در درَه کوه احد، در سمت شمالی غار، که امام علی‌(ع) پس از پایان یافتن جنگ احد، از آن با سپر خود برای حضرت محمد(ص) آب آورد. وقتى آب آورده شد، بدبو، بدرنگ و بدطعم بود و پيامبر صلى الله عليه و آله در حالت عطش سوزان، آن را ننوشيد و از آن برای شستشوى خون‌ زخم‌های خود استفاده کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۱۹؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۵۲.</ref> طبيعى به نظر مى‌رسد كه آب چنين گودالى از باران‌هاى زمستانى بوده است و واقعۀ احد چون در ايّامى به وقوع پيوست كه مدتّ‌ها از فصل زمستان گذشته بود، مى‌توان پذيرفت كه بو و رنگ و طعم نامطلوب آن به لحاظ راكد ماندنش زير آفتاب سوزان مدينه، در مهراس بوده است.<ref>مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۴۸.</ref>

*'''فرهنگ فارسی عمید'''، حسن عميد، ويرايش فرهاد قربان‌زاده، اَشجَع، ۱۳۸۹ش.

*'''مدینه شناسی'''، محمد نجفی، مشعر، تهران، ١٣٨۶ش.

*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.