در حال ویرایش سنگاب

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[آبان]]|روز=[[۵]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[پرونده:سنگاب.jpg|بندانگشتی|سنگاب ورودی مسجد شاه [[اصفهان]].]]
[[پرونده:سنگاب.jpg|بندانگشتی|سنگاب ورودی مسجد شاه [[اصفهان]].]]
'''سنگاب'''، ظرف بزرگی بود که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شد و در مسجدها و دیگر مکان‌های عمومی، برای آشامیدن یا وضو گرفتن قرار می‌گرفت. سنگاب‌ها بیشتر دایره‌مانند و گاه مستطیل‌شکل ساخته می‌شد و دارای نقش‌ها و کتیبه بود.


سنگاب، یکی از بهترین ابزارها برای نگه‌داری درازمدت آب شمرده می‌شد. سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین سنگاب از دوره اسلامی شناخته شده، که در [[حرم امام رضا(ع)]] قرار داشت. در برخی [[کلیسا]]<nowiki/>های [[اصفهان]] نیز از سنگاب استفاده می‌شد.


==واژه‌شناسی==
==واژه‌شناسی==
واژه‌نامه‌های قدیمی به واژه «سنگاب» اشاره‌ای نکرده<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.</ref> و در واژه‌نامه‌های معاصر، شاهدیاز متون گذشته برای آن نیامده است.<ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶؛ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref> حتی حسن‌خان صنیع‌الدوله، در مطلع الشمس که در سال ۱۳۰۱ش. برای بار نخست منتشر شد،<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1117130 کتاب‌شناسی مطلع‌الشمس]، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.</ref> در گزاش خود از سنگاب خوارزمشاهی، از عنوان «سنگ» بهره برده است.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷، به نقل از مطلع الشمس.</ref> با این همه، برخی، مستحدث بودن این واژه را دور از ذهن شمرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref> گویا سنگاب، نخستین بار، در لغت‌نامه دهخدا، به نقل از یادداشت‌های مؤلف، شرح شده و دیگران مانند محمد معین، خلاصه‌ای از آن را ذکر کرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۶۵؛ فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> این واژه، از هم‌آمیزی «سنگ» و «آب» ساخته شده است.<ref name=":3">فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref>
ظرف بزرگ آب از جنس سنگ که در مساجد و جاهایی مانند آن قرار می دادند.<ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸.</ref>
 
ظرف بسیار بزرگ که تواند چند خروار آب گیرد از یک پاره سنگ تراشیده که در مسجدها برای آشامیدن یا وضو دارند. دوستکانی بزرگ که از یک پاره سنگ تراشیده و در مساجد و تکایا نهند برای آب خوردن و وضو ساختن . ظرف بزرگ از سنگ تراشیده که یک کُر و بیشتر آب گیرد و در مساجد و امامزاده ها نهند.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref>
 
مرکب از سنگ و آب، ظرف بزرگی که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شود و در مساجد و بعضی از اماکن‌ عمومی مردم با پیاله از آن آب آشامیدنی برمی‌دارند.<ref>فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref>
 
بیشتر سنگاب‌ها دایره مانند است و برخی به شکل مستطیل ساخته شده است. نوع سنگ آن‌ها، گوناگون است؛ مانند مرمر، یشم، سنگ پارسی و نوعی از سنگ‌های آهکی.<ref name=":0">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۴.</ref>


==چیستی==
برخی از سنگاب‌ها دارای پاشویه‌هایی هستند که محلی برای ربختن آب‌های اضافی بوده و برخی نیز دارای سوراخی در زیر بدنه بوده‌اند که برای خالی کردن آب‌های اضافی و وارد شدن به پاشویه است. روی لبه برخی سنگاب‌ها دایره‌هایی منقور وجود دارد که نشانگر محل قرار گرفتن کاسه‌های آبخوری است و به آن جامگاه گفته می‌شود. <ref name=":0" />
سنگاب، ظرف بزرگی بود که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شد<ref name=":3" /> و در مسجدها، تکیه‌ها، امامزاده‌ها<ref name=":4">لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> و دیگر مکان‌های عمومی<ref name=":3" /><ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸.</ref> برای آشامیدن یا [[وضو]] گرفتن قرار می‌گرفت. گنجایش آن، چند خروار آب یا یک کُر و بیشتر بود.<ref name=":4" /> مردم با پیاله از سنگاب‌هایی که برای آشامیدن بود، آب برمی‌داشتند.<ref name=":3" /> به باور برخی، گاهی از سنگاب برای مصرف شربت و گردآوری نذورات و صدقات نیز استفاده می‌شد.<ref name=":7">حرم در واژه‌ها، ص٢٩.</ref> یکی از قدیمی‌ترین نمونه سنگاب‌ها که به دست آمده، سنگی از معبد ناهید در کنگاور بوده است.<ref>بغ مهر، ص۱۵؛ برگی از تاریخ آستان قدس رضوی بر روی یک دوستکامی، مشکوة، شماره ۱۲۹،ص۱۳۱.</ref>


==ویژگی‌ها==
برخی سنگاب را به سبب نقوش و خطوط به کار رفته روی آن، هنر مقدس شیعی و دارای نوعی نمادگرایی در ارتباط با آب به عنوان سمبل یادآور عاشورا دانسته‌اند.<ref name=":1">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۰.</ref>
[[پرونده:سنگاب۲.PNG|بندانگشتی|نقش گل شاه‌عباسی بر سنگاب چهلستون غربی مسجد جامع عباسی [[اصفهان]].<ref>سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۷.</ref>|جایگزین=|275x275پیکسل]]
بیشتر سنگاب‌ها، دایره مانند و برخی به شکل مستطیل ساخته می‌شد. نوع سنگ آن‌ها، گوناگون بود؛ مانند مرمر، یشم، سنگ پارسی و نوعی از سنگ‌های آهکی.<ref name=":0">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۴.</ref> بیشتر آن‌ها، دست کم با یک ردیف کتیبه فوقانی روی بدنه خارجی، زینت یافته و مضمون کتیبه‌ها بیشتر آیه، حدیث، شعر فارسی و عربی بود. نمونه‌های بسیاری از این سنگاب‌ها هنوز در مسجدها، مدرسه‌ها و بازاهای بافت‌های سنتی شهرهای [[تهران]]، [[یزد]] و [[اصفهان]] دیده می‌شوند.<ref name=":2">سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.</ref> برخی از سنگاب‌ها، دارای پاشویه‌هایی بود که محلی برای ریختن آب‌های اضافی بوده و برخی نیز دارای سوراخی در زیر بدنه بود، که برای خالی کردن آب‌های اضافی و وارد شدن به پاشویه استفاده می‌شد. روی لبه برخی سنگاب‌ها، دایره‌هایی کنده‌کاری شده بود، که محل قرار گرفتن کاسه‌های آبخوری بوده و به آن جامگاه گفته می‌شد.<ref name=":0" />


سنگاب در گذشته و در جاهایی که آب نوشیدنی در دسترس نبود، بهترین وسیله بوده است؛ زیرا هنوز امکان استفاده از مواد دیگری که به قدر سنگ در برابر عوامل طبیعی و گذشت زمان مقاومت کند به وجود نیامده بود. حتی آب‌آنبارها و حوض‌هایی که ساخته می‌شد و مفید نیز بود، مانند سنگاب امتیاز قابل انتقال بودن را نداشتند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref>
برخی، رایگان بودن آب درون سنگاب‌ها را، نشانه‌ای از اساسی‌ترین اصول شیعیان در رفع نیاز انسان دانسته‌اند.<ref name=":1" />


برخی، سنگاب را به سبب محتوای نقوش و خطوط به کار رفته روی آن، هنر مقدس [[شیعه|شیعی]] و دارای نوعی نمادگرایی در ارتباط با آب به عنوان سمبلِ یادآور عاشورا دانسته و رایگان بودن آب درون سنگاب‌ها را، نشانه‌ای از اساسی‌ترین اصول شیعیان در رفع نیاز انسان دانسته‌اند.<ref name=":1">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۰.</ref>
نمونه‌های متعددی از این سنگاب‌ها هنوز در مساجد و مدارس و بازاهای بافت‌های سنتی شهرهای تهران، یزد و اصفهان دیده می‌شوند که بیشتر آن‌ها دست کم با یک ردیف کتیته فوقانی روی بدنه خارجی، زینت یافته و مضمون کتیبه‌ها بیشتر، آیات و احادیث یا اشعار فارسی یا عربی است.<ref name=":2">سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.</ref>


==در کلیسا==
اسم مرکب و در برخی فرهنگ‌ها به معنای ظرف یا دوستکامی بزرگی است که از سنگ یک‌پارچه تراشیده شده و با ظرفیت مقدار فراوانی آب برای وضو یا آشامیدن در مکان‌های عمومی مانند مسجد‌ها، تکیه‌ها و امامزاده‌ها که دسترسی به آب شرب نبوده قرار می‌گرفته است.<ref name=":2" />
در دوران شیوع سنگاب‌ها در [[اصفهان]]، در [[دوره صفویه]]، در کلیساهای جلفا که معابد ارامنه مسیحی مقیم اصفهان بوده است، سنگاب‌هایی نصب شد.<ref name=":5">سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه، هنر و مردم، شماره ۵۲، ص۱۹.</ref><ref name=":6">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۵.</ref> برخی، آن را تقلید [[ارمنی|ارامنه]] از [[اسلام|مسلمانان]] دانسته‌اند. یکی از این سنگاب‌ها، در کلیسای وانک، قرار گرفته و دارای نقوش برجسته و کتیبه‌ای به زبان ارمنی بوده، که تاریخ آن را به سال ارمنی ۱۱۱۶، برابر با ۱۰۷۷ق.<ref name=":5" />  و به نشانه یادبود از آودیک ایساهاکیان (۱۸۷۵ لین آگان)، یکی از چهار رکن ادب و هنر ارمنی معرفی شده است.<ref name=":6" /> بر پایه گزارشی، ارامنه در اطراف آن شمع نیز روشن می‌کرده‌اند و بر پایه گزارشی، تا سال ۱۳۴۵ش. این کار ادامه داشته است.<ref name=":5" />


==سنگاب خوارزمشاهی==
سنگاب در گذشته و در جاهایی که در دسترس قرار دادن آب نوشیدنی به آسانی میسر نبوده بهترین وسیله بوده است به خصوص چون هنوز امکان استفاده از مواد دیگری که به قدر سنگ بتواند در برابر عوامل جوی و طبیعی و گذشت زمان مقاومت کند به وجود نیامده بود در حقیقت سنگاب تنها وسیله محسوب می شده است. حتی آب آنبارها و حوضهایی که به اشکال و صورت‌های گوناگون ساخته می شد و در حد خود مفید بود ارزش وجودی سنگاب را به علت قابل انتقال بودن ار بین نبرد.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref>
[[پرونده:سنگاب خوارزمشاهی.jpg|272x272px|thumb|سنگاب خوارزمشاهی.|جایگزین=]]
سنگاب خوارزمشاهی، بر پایه کتیبه نوشته شده روی آن، «در سال ۵۹۷ق. به نام علاءالدین محمد [[خوارزمشاهیان|خوارزمشاه]] و وزیرش نظام‌الملک» ساخته شده است.<ref>'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۸۳.</ref> سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین و بزرگ‌ترین سنگاب دوره [[اسلام|اسلامی]] شناخته شده است. این سنگاب در یکی از مبادی ورودی [[آستان مقدس امام رضا(ع)|حرم امام رضا(ع)]] قرار داشته<ref>سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، ش۴۱ و ۴۲، ص۵۳-۶۰.</ref> و امروزه در [[موزه آستان قدس رضوی]] نگه‌داری می‌شود.<ref name=":7" />


==مهراس==
نصب سنگاب در مساجد اصفهان، در دوره صفویه، در کلیساهای جلفا که معابد ارامنه مسیحی مقیم اصفهان بوده است اثر مستقیم گذاشته و ارامنه هم بتثلید از مسلمانان در بعضی کلیساهای خود سنگاب‌هایی نصب کرده‌اند که در اطراف آن شمع روشن می‌کرده‌اند و هم‌اکنون نیز این کار ادامه دارد. این سنگاب امروزه در ورودی آن قرار داشته و دارای نقوش برجسته و کتیبه‌ای به زبان ارمنی است که تاریخ آن را به سال ارمنی ۱۱۱۶ که برابر است با ۱۰۷۷ق. معرفی کرده است.<ref>سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه، هنر و مردم، شماره ۵۲، ص۱۹.</ref>
[[مهراس]]، سنگابی طبیعی بوده، در درَه [[کوه احد]]، در سمت شمالی غار، که [[امام علی(ع)]] پس از پایان یافتن [[غزوه احد|جنگ احد]]، از آن با سپر خود برای [[حضرت محمد(ص)]] آب آورد. وقتی آب آورده شد، بدبو، بدرنگ و بدطعم بود و پیامبر(ص) با این‌که عطش داشت، آن را ننوشیده و از آن برای شستشوی خون زخم‌های خود استفاده کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۱۹؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۵۲.</ref> به باور برخی، آب چنین گودالی از باران‌های زمستانی بوده و جنگ احد در زمانی رخ داد که مدت زیادی از زمستان گذشته بود؛ از این روی، بو، رنگ و طعم نامطلوب آن به علت راکد ماندن زیر آفتاب مدینه، در مهراس بوده است.<ref>مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۴۸.</ref>
[[پرونده:سنگاب۲.PNG|بندانگشتی|نقش گل شاه‌عباسی بر سنگاب چهلستون غربی مسجد جامع عباسی [[اصفهان]].<ref>سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۷.</ref>]]
در دوران شیوع سنگاب در اصفهان، در کلیسای وانک سنگابی به تاریخ ۱۰۷۷ق. به نشانه یادبود از آودیک ایساهاکیان (۱۸۷۵ لین آگان) یکی از چهار رکن ادب و هنر ارمنی قرار گرفته است.<ref>سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۵.</ref><br />در گذشته، ظرف بسيار بزرگى از پاره‌سنگى تراشيده مى‌شد و در حياط مسجدها و تکیه‌ها براى آشاميدن آب و شربت و گاه براى جمع‌آورى نذورات و صدقات از آن استفاده مى‌شد و به آن «سنگاب» مى‌گفتند. يكى از قديمى‌ترين سنگاب‌ها به نام سنگاب خوارمشاهى، در [[موزه آستان قدس]] موجود است.<ref>حرم در واژه‌ها، ص٢٩.</ref>


سنگاب خوارزمشاهی، بر پایه کتیبه نوشته شده روی آن، «در سال ۵۹۷ق. به نام علاءالدین محمد خوارزمشاه و وزیرش نظام‌الملک» ساخته شده است.<ref>'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۸۳.</ref>
سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین و بزرگ‌ترین سنگاب دوره اسلامی شناخته شده است. این سنگاب در یکی از مبادی ورودی حرم مطهر امام رضا قرار داشته است.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، ش۴۱ و ۴۲، ص۵۳-۶۰.</ref>
یکی از قدیمی‌ترین نمونه سنگاب‌ها، سنگی از معبد ناهید در کنگاور به دست آمده است.<ref>بغ مهر، ص۱۵؛ برگی از تاریخ آستان قدس رضوی بر روی یک دوستکامی، مشکوة، شماره ۱۲۹،‌ص۱۳۱.</ref><br />سنگاب وسط سقاخانه اسماعیلی
===مهراس===
مهراس، سنگابی طبیعی بوده، در درَه کوه احد، در سمت شمالی غار، که امام علی‌(ع) پس از پایان یافتن جنگ احد، از آن با سپر خود برای حضرت محمد(ص) آب آورد. وقتى آب آورده شد، بدبو، بدرنگ و بدطعم بود و پيامبر صلى الله عليه و آله در حالت عطش سوزان، آن را ننوشيد و تنها به شستشوى خون‌ها اختصاص داد. طبيعى به نظر مى‌رسد كه آب چنين گودالى از باران‌هاى زمستانى بوده است و واقعۀ احد چون در ايّامى به وقوع پيوست كه مدتّ‌ها از فصل زمستان گذشته بود، مى‌توان پذيرفت كه بو و رنگ و طعم نامطلوب آن به لحاظ راكد ماندنش زير آفتاب سوزان مدينه، در مهراس بوده است.<ref>مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۴۸.</ref><ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۱۹؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۵۲.</ref>
<br />
==پانوشت==
==پانوشت==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
 
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = مقاله
| منبع =
| پس از لینک =
| لینک =
}}
 
*'''بغ مهر ایزد فروغ نگهبان پیمان'''، احمد حامی، بی‌جا، ۱۳۵۵ش.
*'''بغ مهر ایزد فروغ نگهبان پیمان'''، احمد حامی، بی‌جا، ۱۳۵۵ش.
*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''حرم در واژه‌ها'''، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
*'''حرم در واژه‌ها'''، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
*[http://www.nlai.ir/ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران].
*'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.
*'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.
*'''سنگاب خوارزمشاهی'''، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.
*'''سنگاب خوارزمشاهی'''، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.
*'''سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه'''، باغ نظر، زمستان ۱۳۹۲، شماره ۲۷، ص۵۰.
*'''سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه'''، باغ نظر، زمستان ۱۳۹۲، شماره ۲۷، ص۵۰.
*'''سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه'''، لطف‌الله هنرفر، هنر و مردم، بهمن ۱۳۴۵، شماره ۵۲، ص۱۹.
*'''سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه'''، لطف‌الله هنرفر، هنر و مردم، بهمن ۱۳۴۵، شماره ۵۲، ص۱۹.
*'''فرهنگ فارسی عمید'''، حسن عمید، ویرایش فرهاد قربان‌زاده، اَشجَع، ۱۳۸۹ش.
*'''فرهنگ فارسی عمید'''، حسن عميد، ويرايش فرهاد قربان‌زاده، اَشجَع، ۱۳۸۹ش.
*'''فرهنگ فارسی معین'''، محمد معین، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۴ش.
*'''فرهنگ فارسی معین'''، محمد معین، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۴ش.
*'''لغت‌نامه'''، علی‌اکبر دهخدا، مؤسسه لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۲ش.
*'''لغت‌نامه'''، علی‌اکبر دهخدا، مؤسسه لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۲ش.
*'''مدینه‌شناسی'''، محمد نجفی، مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
*'''مدینه شناسی'''، محمد نجفی، مشعر، تهران، ١٣٨۶ش.
*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۲۰۰۶م.
*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
 
{{پایان}}
{{پایان}}
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/سنگاب»