در حال ویرایش شاذروان

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۳۰: خط ۳۰:
شاذروان، برآمدگی شیب‌دار کوتاهی است که در قسمت پایین دیوار [[کعبه]]، به جز ضلع [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل]] و پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، وجود دارد.  
شاذروان، برآمدگی شیب‌دار کوتاهی است که در قسمت پایین دیوار [[کعبه]]، به جز ضلع [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل]] و پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، وجود دارد.  


دهخدا اصل واژه شاذروان را فارسی می‌داند و به معنای پرده بزرگی است که جلوی درِ خانه و ایوان ملوک و سلاطین می‌کشند.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شاذروان.</ref> برخی معتقدند به آن شاذروان گفته‌اند، چون [[پرده کعبه]] به حلقه‌هایی که در آن قرار دارد متصل می‌شود (چادربان).<ref>موسوعه [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمرآة_الحرمین_ج۱-۲.pdf&page=67 مرآت الحرمین، ص۶۷.]</ref> به شاذروان «تأزیر» نیز گفته شده؛ چراکه برای کعبه مانند اِزار است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=288 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 288]</ref>
دهخدا اصل واژه شاذروان را فارسی می‌داند و به معنای پرده بزرگی است که جلوی درِ خانه و ایوان ملوک و سلاطین می‌کشند.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شاذروان.</ref> برخی معتقدند به آن شاذروان گفته‌اند، چون [[پرده کعبه]] به حلقه‌هایی که در آن قرار دارد متصل می‌شود (چادربان).<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B1%D8%A2%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AC%DB%B1-%DB%B2.pdf&page=67 مرآت الحرمین، ۱۴۲۴ق، ص۶۷.]</ref> به شاذروان «تأزیر» نیز گفته شده؛ چراکه برای کعبه مانند اِزار است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=288 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 288]</ref>
 
در پایین ضلع [[حجر اسماعیل]]، شاذروان قرار ندارد و همچنین در پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، شاذروان قرار داده نشده و به جای آن، پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است.<ref name=":0" />
== پیشینه  ==
== پیشینه  ==
شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] دانسته‌اند، که [[قریش]] هنگام [[بازسازی کعبه|تجدید بنای کعبه]]، از آن کاست.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مرآة_الحرمین_ابراهیم_رفعت_پاشا_ج1.pdf&page=263 مرآة الحرمین، ج1، ص 263]</ref> قریشیان مساحت کعبه را از چهار طرف کاهش دادند؛<ref name=":11">«مفرحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه الحرام»، ص۲۴.</ref> البته ضلع [[حجر اسماعیل]] را بیش از دیگر ضلع‌ها کاهش دادند. پیش از آن، این ضلع از کعبه، تا نیمی از حجر اسماعیل ادامه داشت.<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=289 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 289.]</ref> به همین دلیل، ضلع حجر اسماعیل شاذروان ندارد؛<ref name=":0" />
شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] دانسته‌اند، که [[قریش]] هنگام [[بازسازی کعبه|تجدید بنای کعبه]]، از آن کاست.<ref>مرآة الحرمین، ۱۳۷۷ش، ص۲۶۷.</ref> قریشیان مساحت کعبه را از چهار طرف کاهش دادند؛<ref name=":11">«مفرحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه الحرام»، ص۲۴.</ref> البته ضلع [[حجر اسماعیل]] را بیش از دیگر ضلع‌ها کاهش دادند. پیش از آن، این ضلع از کعبه، تا نیمی از حجر اسماعیل ادامه داشت.<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=289 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 289.]</ref> به همین دلیل، ضلع حجر اسماعیل شاذروان ندارد؛<ref name=":0" /> چراکه مرز کعبه نیست.<ref name=":12">مکه و مدینه، ۱۳۸۰ش، ص۹۳.</ref>


شاذروان با کیفیت کنونی آن، ساخته [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ق. دانسته شده است.<ref name=":2" /> گفته‌اند عبدالله بن زبیر، برای حفظ دیوار کعبه از نفوذ آب و نیز جلوگیری از تماس بدن [[طواف|طواف‌کنندگان]] با پرده کعبه، شاذروان را ایجاد کرد، تا به هنگام شلوغی، بدن آنان آسیب نبیند و پرده نیز از بین نرود.<ref>معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۷.</ref>نظرات دیگری درباره نخستین زمان ساخت شاذروان وجود دارد.<ref name=":2">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=295 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص۲۹۵.]</ref>  
شاذروان با کیفیت کنونی آن، ساخته [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ق. دانسته شده است.<ref name=":2" /> گفته‌اند عبدالله بن زبیر، برای حفظ دیوار کعبه از نفوذ آب و نیز جلوگیری از تماس بدن [[طواف|طواف‌کنندگان]] با پرده کعبه، شاذروان را ایجاد کرد، تا به هنگام شلوغی، بدن آنان آسیب نبیند و پرده نیز از بین نرود.<ref>معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۷.</ref>نظرات دیگری درباره نخستین زمان ساخت شاذروان وجود دارد.<ref name=":2">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=295 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص۲۹۵.]</ref>  
== بازسازی‌ها ==
== بازسازی‌ها ==


شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. برخی از مهم‌ترین تغییرات به شرح زیر است:  
شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. برخی از مهم‌ترین تغییرات به شرح زیر است:  


شاذروان در اواخر قرن سوم قمری، با گچ و مرمر پوشانده شد<ref name=":2" /> و در دهه اول از سال ۶۷۰ قمری، به صورت شیب‌دار درآمد.<ref name=":3">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=295 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص295]</ref> شاذروان پیش از آن، به‌صورت پله بود که گاهی مردم از روی آن [[طواف]] می‌کردند.<ref name=":3" /> سنگ‌های شاذروان در سال ۱۰۹۸ قمری. به دستور احمد پاشا، با سنگ چخماق جایگزین شد.<ref name=":3" /> در سال ۱۴۱۷ قمری در دوره ملک فهد، پنجمین پادشاه [[عربستان|عربستان سعودی]] نیز، سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شد.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=296 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۲۹۶.]</ref>
شاذروان در اواخر قرن سوم قمری، با گچ و مرمر پوشانده شد<ref name=":2" /> و در دهه اول از سال ۶۷۰ قمری، به صورت شیب‌دار درآمد.<ref name=":3">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=295 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص295]</ref> شاذروان پیش از آن، به‌صورت پله بود که گاهی مردم از روی آن [[طواف]] می‌کردند.<ref name=":3" /> سنگ‌های شاذروان در سال ۱۰۹۸ قمری. به دستور احمد پاشا، با سنگ چخماق جایگزین شد.<ref name=":3" /> در سال ۱۴۱۷ قمری در دوره ملک فهد، پنجمین پادشاه [[عربستان|عربستان سعودی]] نیز، سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شد.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=296 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۲۹۶.]</ref>
 
از تعمیر بخش‌هایی از شاذروان یا تغییرات دیگر در آن در سال‌های 542،636، 661، 670، 838، 846 و 1040 نیز در منابع گزارش‌هایی وجود دارد.<ref name=":3" />


از تعمیر بخش‌هایی از شاذروان یا تغییرات دیگر در آن در سال‌های 542،636، 661، 670، 838، 846 و 1040 نیز در منابع گزارش‌هایی وجود دارد.<ref name=":3" />[[پرونده:ضلع حجر اسماعیل از کعبه۲.jpg|300px|thumb|left|]]  
== بخش‌هایی از دیوار کعبه که شاذروان ندارد ==
[[پرونده:ضلع حجر اسماعیل از کعبه۲.jpg|300px|thumb|left|]]
در پایین ضلع [[حجر اسماعیل]]، به جای شاذروان پاسنگی به ارتفاع ده و عرض چهل سانتیمتر وجود دارد که [[حاجی|حاجیان]] بر روی آن می‌ایستند و دیوار کعبه را [[استلام]] می‌کنند.<ref name=":12" /> همچنین در پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، شاذروان قرار داده نشده و به جای آن، پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است.<ref name=":0" />


== هشت قطعه مرمر ==
== هشت قطعه مرمر ==
[[پرونده:هشت قطعه مرمر روی شاذروان.jpeg|300px|thumb|left|]]
[[پرونده:هشت قطعه مرمر روی شاذروان.jpeg|300px|thumb|left|]]
روی شاذروان سمت راست درِ کعبه، هشت قطعه سنگ مرمر کنار هم قرار دارد که رنگ آنها زرد متمایل به قرمزِ مات است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=17 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.]</ref> برخی گفته‌اند: «به نظر می‌رسد هنگام تجدید ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجری، این سنگ‌ها در این محل قرار داده شده باشند.»<ref name=":4">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=17 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.]</ref>  
روی شاذروان سمت راست درِ کعبه، هشت قطعه سنگ مرمر کنار هم قرار دارد که رنگ آنها زرد متمایل به قرمزِ مات است و روی آنها نقش و نگارهایی حک شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=17 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.]</ref> سنگ آبی کبودی زیر هشت قطعه سنگ، در پایین شاذروان و عمود بر کف [[مطاف]] قرار دارد که روی آن نوشته شده است: «به نظر می‌رسد هنگام تجدید ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجری، این سنگ‌ها در این محل قرار داده شده باشند.»<ref name=":4">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=17 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.]</ref>  


این قطعه سنگ‌ها از گرانبهاترین آثار اسلامی در [[مسجدالحرام]] شمرده شده است.<ref name=":4" /> هریک از هشت قطعه، مستطیل‌شکل بوده و بزرگترین آنها به طول ٣٣ و به عرض ٢١ سانتیمتر است. همگی آنها به صورت مربعی با ضلع ٧۴ سانتیمتر، کنار هم قرار گرفته‌اند.<ref name=":4" />
این قطعه سنگ‌ها از بهترین سنگ‌های مرمر در دنیا<ref name=":5">مکه و مدینه، ۱۳۸۰ش، ص۹۳.</ref> و از گرانبهاترین آثار اسلامی در [[مسجدالحرام]] شمرده شده است.<ref name=":4" /> هریک از هشت قطعه، مستطیل‌شکل بوده و بزرگترین آنها به طول ٣٣ و به عرض ٢١ سانتیمتر است. همگی آنها به صورت مربعی با ضلع ٧۴ سانتیمتر، کنار هم قرار گرفته‌اند.<ref name=":4" />


== حلقه‌های شاذروان ==
== حلقه‌های شاذروان ==
[[پرونده:ضلع حجر اسماعیل از کعبه.jpg|300px|thumb|left|]]
[[پرونده:ضلع حجر اسماعیل از کعبه.jpg|300px|thumb|left|]]
حلقه‌هایی در شاذروان تعبیه شده که [[پرده کعبه]] به وسیله آنها در جای خود ثابت شده تا حرکت باد آن را جابه‌جا نکند.<ref name=":8">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=297 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص297]</ref> این حلقه‌ها از جنس مس زرد<ref name=":8" /> و پس از آن، از نقره بود و در سال ۱۳۹۶ش با حلقه‌های طلا جایگزین شد.<ref>«[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه]»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان.</ref> تعداد حلقه‌ها در گذشته ۴۸ عدد بود،<ref name=":8" /> که به ۵۷ عدد افزایش یافت.<ref>[https://www.alwatan.com.sa/article/286823 «شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»]، وبگاه الوطن.</ref>
حلقه‌هایی در شاذروان تعبیه شده که [[پرده کعبه]] به وسیله آنها در جای خود ثابت شده تا حرکت باد آن را جابه‌جا نکند.<ref name=":8">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=297 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص297]</ref> این حلقه‌ها از جنس مس زرد<ref name=":8" /> و پس از آن، از نقره بود و در سال ۱۳۹۶ش با حلقه‌های طلا جایگزین شد.<ref>«[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه]»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان.</ref> تعداد حلقه‌ها در گذشته ۴۸ عدد بود،<ref name=":8" /> که به ۵۷ عدد افزایش یافت.<ref>[https://www.alwatan.com.sa/article/286823 «شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»]، وبگاه الوطن.</ref>


== احکام ==
== احکام ==
خط ۶۰: خط ۶۲:
به نظر مراجع تقلید شیعه، دست به دیوار کعبه گذاشتن، در سه ضلعی که شاذروان قرار دارد جایز است و به طواف ضرری نمی‌زند؛ اگرچه احتیاط مستحب ترک آن است.<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.</ref>
به نظر مراجع تقلید شیعه، دست به دیوار کعبه گذاشتن، در سه ضلعی که شاذروان قرار دارد جایز است و به طواف ضرری نمی‌زند؛ اگرچه احتیاط مستحب ترک آن است.<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.</ref>


مذاهب فقهی [[اهل‌سنت]] درباره حکم طواف روی شاذروان اختلاف‌نظر دارند. [[مذهب شافعی|شافعی]] و [[مذهب مالکی|مالکی]] طواف روی شاذروان را باطل دانسته‌اند. [[مذهب حنفیه]] نیز، شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، [[مذهب حنبلیه|حنبلی‌ها]] طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.<ref>شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج2، ص 188</ref>
مذاهب فقهی [[اهل‌سنت]] درباره حکم طواف روی شاذروان اختلاف‌نظر دارند. [[مذهب شافعی|شافعی]] و [[مذهب مالکی|مالکی]] طواف روی شاذروان را باطل دانسته‌اند. [[مذهب حنفیه]] نیز، شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، [[مذهب حنبلیه|حنبلی‌ها]] طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.<ref>شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۵.</ref>


== نگارخانه ==
== نگارخانه ==
خط ۸۱: خط ۸۳:
* '''جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی'''، مرتضی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی'''، مرتضی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* [https://www.alwatan.com.sa/article/286823 '''«شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»''']، وبگاه الوطن، تاریخ درج مطلب: ٢٥ ربیع الاول ١٤٣٧ق/ ۱۶ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
* [https://www.alwatan.com.sa/article/286823 '''«شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»''']، وبگاه الوطن، تاریخ درج مطلب: ٢٥ ربیع الاول ١٤٣٧ق/ ۱۶ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، فاسی، محمد بن احمد، تحقیق علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه،2008م.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، فاسی، محمد بن احمد، ترجمه محمد مقدس، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی'''، شراب، محمد محمدحسن،ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
* '''فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی'''، شراب، محمد محمدحسن،ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
* '''کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم'''، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
* '''کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم'''، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
* '''موسوعه مرآة الحرمین'''، ایوب صبری پاشا، ایوب، قاهره، دار الافاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
* '''مرآة الحرمین'''، رفعت‌پاشا، ابراهیم، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
* '''مرآة الرحمین'''، صبری پاشا، ایوب، قاهره، دار الافاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
* '''مرآة الحرمین او الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعرة الدینیه'''، رفعت پاشا، ابراهیم، مصر، دارالکتب المصریه، ١٣۴۴ق.
* '''مرآة الحرمین او الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعرة الدینیه'''، رفعت پاشا، ابراهیم، مصر، دارالکتب المصریه، ١٣۴۴ق.
* '''معرفی اماکن مکه مکرمه'''، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
* '''معرفی اماکن مکه مکرمه'''، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
* '''مکه و مدینه'''، کردی، عبیدالله محمدامین، ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
* «[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 '''نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه''']»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
* «[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 '''نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه''']»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
{{پایان}}
{{پایان}}
[[رده:کعبه]]
[[رده:کعبه]]
[[ar:الشاذروان]]
[[en:Shadharwan]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)