در حال ویرایش شبستان

برای واژه شبستان، در واژه‌نامه‌های قدیمی، معناهای گوناگون و گاه بدون شباهت اشاره شده که البته در همه آن‌ها، ارتباطی با شب وجود دارد؛ این معانی عبارت است از: خوابگاه؛ شب‌خانه؛{{یادداشت|که حرمسرا، خلوتخانه و خوابگاه پادشاهان است.}} بخشی از خانه که جای توقف در شب است و به آن اندرونی و زنانه گویند؛ حرمسرا. برای شبستان در مسجد، دو معنا نقل شده است؛ معنای نخست عبارت است از جایی در مساجد که درویشان و غیر آن‌ها در آن قسمت عبادت کنند و شب‌ها نیز در آن بخوابند. معنای دوم عبارت است از آن بخش از ساختمان مسجد که از هیچ طرف باز نیست و ورود و خروج به آن از درها است، چون در شب‌های سرد، [[نماز]] جماعت در آن‌جا خوانده می‌شود.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شبستان، به نقل از ناظم الاطباء، برهان قاطع، فرهنگ نظام؛ فرهنگ فارسی عمید؛ فرهنگ فارسی معین.</ref> عمید، معنای شبستان را گسترده‌تر دانسته و بخش سقف‌دار مسجدهای بزرگ را شبستان دانسته است.<ref name=":1">فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه شبستان.</ref>

برخی، شبستان را در معماری مسجدهای تاریخی [[ايران|ایران]]، فضای مسطح و سقف‌دار و از هر چهار سو بسته مسجدها دانسته‌اند، که در آن نماز خوانده می‌شود و دسترسی نمازگزاران به آن با استفاده از یک یا چند در صورت می‌گیرد.<ref name=":2">گونه‌شناسی شبستان‌محور مسجدهای تاریخی ایران، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، ص۱۹، به نقل از تحلیل متون تاریخی به قصد بازشناسی مدلول‌های معماری واژه شبستان.</ref> استفاده از واژه شبستان برای دلالت بر چنین فضاهایی در مسجدها، پیشینه زیادی نداشته و از حدود سده دوازدهم قمری، در متون تاریخی، به کار برده شده است. به باور برخی، واژه شبستان در گذر زمان، معانی گوناگونی به خود گرفته است؛ مانند سرای زنان، حرمسرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانه‌ی مسجدها و خلوتخانه.<ref name=":2" />

امروزه، به بخش سقف‌دار مسجد<ref name=":1" /> و به بخش‌های وسیع در زیارتگاه‌ها، که برای برگزاری مراسم‌های بزرگ و پرجمعیت ساخته می‌شود، شبستان گفته می‌شود.<ref name=":3">بررسی تطبیقی جهت گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره ۲۴، ص۶۷، به نقل از رمزپردازی در مســجد.</ref>

شبستان‌ها در معماری مسجدها، گونه‌های مختلف دارد؛ مانند «شبستان ستون‌دار» که سبک عربی نامیده شده و الگوی آن [[مسجدالنبی]] است؛ «شبستان ایوان‌دار» که خود شامل تک‌ایوانه، دو ایوانه و چهار ایوانه است{{یادداشت|یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایوان‌دار مسجد جامع تبریز است.}} و «شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان».<ref>بررسی تطبیقی جهت گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره ۲۴، ص۶۶.</ref> برخی، معماری شبستان‌ مسجدهای تاریخی ایران را دارای مفهوم دانسته و شبستان را تجلیگاه وحدت مسلمانان دانسته‌اند.<ref>اسلام و معماری مســجد، ص۱۰۹.</ref> به باور برخی نیز، فضای ساکن و خیال‌انگیز شبستان با آغاز نماز به صورت حرکتی جمعی، از ذکر خفی به جلی تبدیل شده و ستون‌های مکرر درون آن نیز، نماد نمازگزارانی هستند که پشت سر هم ایستاده‌اند.<ref name=":3" />