در حال ویرایش شبستان

[[پرونده:شبستان مجاور گنبدخانه مسجد امام اصفهان.jpg|بندانگشتی|شبستانِ کنار گنبدخانه مسجد امام، در اصفهان.|جایگزین=]]
'''شبستان'''، بخشی از مسجدها را می‌گفتند که سقف‌دار و از هر چهار سو بسته بود و در آن نماز خوانده و دسترسی به آن، با چند در صورت می‌گرفت. امروزه معنای آن گسترده‌تر شده، به بخش سقف‌دار مسجد و به بخش‌های وسیع در زیارتگاه‌ها، که برای برگزاری مراسم‌های بزرگ و پرجمعیت ساخته می‌شود، شبستان می‌گویند. واژه شبستان در طول زمان، دارای معناهای گوناگون از سرای زنان و حرمسرا گرفته تا بخش نمازخانه‌ای مسجد بوده است. شبستان‌ها از نظر معماری چند گونه‌اند؛ مانند شبستان ستون‌دار و شبستان ایوان‌دار. در حرم‌های [[امامان(ع)]] و برخی امامزادگان، شبستان‌های متعددی وجود دارد.

==واژه‌شناسی و چیستی==
[[پرونده:شبستان امام خمینی.jpg|بندانگشتی|شبستان امام خمینی، در [[آستان حضرت معصومه(س)|حرم حضرت معصومه(س)]].]]
برای واژه شبستان، در واژه‌نامه‌های قدیمی، معناهای گوناگون و گاه بدون شباهت اشاره شده که البته در همه آن‌ها، ارتباطی با شب وجود دارد؛ این معانی عبارت است از: خوابگاه؛ شب‌خانه؛{{یادداشت|که حرمسرا، خلوتخانه و خوابگاه پادشاهان است.}} بخشی از خانه که جای توقف در شب است و به آن اندرونی و زنانه گویند؛ حرمسرا. برای شبستان در مسجد، دو معنا نقل شده است؛ معنای نخست عبارت است از جایی در مساجد که درویشان و غیر آن‌ها در آن قسمت عبادت کنند و شب‌ها نیز در آن بخوابند. معنای دوم عبارت است از آن بخش از ساختمان مسجد که از هیچ طرف باز نیست و ورود و خروج به آن از درها است، به آن شبستان گفته‌اند، چون در شب‌های سرد، [[نماز]] جماعت در آن‌جا خوانده می‌شود.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شبستان، به نقل از ناظم الاطباء، برهان قاطع، فرهنگ نظام؛ فرهنگ فارسی عمید؛ فرهنگ فارسی معین.</ref> عمید، معنای شبستان را گسترده‌تر دانسته و بخش سقف‌دار مسجدهای بزرگ را شبستان دانسته است.<ref name=":1">فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه شبستان.</ref>

برخی، شبستان را در معماری مسجدهای تاریخی [[ایران|ایران]]، فضای مسطح و سقف‌دار و از هر چهار سو بسته مسجدها دانسته‌اند، که در آن نماز خوانده می‌شود و دسترسی نمازگزاران به آن با استفاده از یک یا چند در صورت می‌گیرد.<ref name=":2">گونه‌شناسی شبستان‌محور مسجدهای تاریخی ایران، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، ص۱۹، به نقل از تحلیل متون تاریخی به قصد بازشناسی مدلول‌های معماری واژه شبستان.</ref> استفاده از واژه شبستان برای دلالت بر چنین فضاهایی در مسجدها، پیشینه زیادی نداشته و از حدود سده دوازدهم قمری، در متون تاریخی، به کار برده شده است. به باور برخی، واژه شبستان در گذر زمان، معانی گوناگونی به خود گرفته است؛ مانند سرای زنان، حرمسرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانهٔ مسجدها و خلوتخانه.<ref name=":2" />

امروزه، به بخش سقف‌دار مسجد<ref name=":1" /> و به بخش‌های وسیع در زیارتگاه‌ها، که برای برگزاری مراسم‌های بزرگ و پرجمعیت ساخته می‌شود، شبستان گفته می‌شود.<ref name=":3">بررسی تطبیقی جهت‌گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره ۲۴، ص۶۷، به نقل از رمزپردازی در مســجد.</ref>

==ویژگی‌ها==
شبستان‌ها در معماری مسجدها، گونه‌های مختلف دارد؛ مانند «شبستان ستون‌دار» که سبک عربی نامیده شده و الگوی آن [[مسجدالنبی]] است؛ «شبستان ایوان‌دار» که خود شامل تک‌ایوانه، دو ایوانه و چهار ایوانه است{{یادداشت|یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایوان‌دار مسجد جامع تبریز است.}} و «شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان».<ref>بررسی تطبیقی جهت‌گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره ۲۴، ص۶۶.</ref> برخی، معماری شبستان مسجدهای تاریخی ایران را دارای مفهوم دانسته و شبستان را تجلیگاه وحدت مسلمانان دانسته‌اند.<ref>اسلام و معماری مســجد، ص۱۰۹.</ref> به باور برخی نیز، فضای ساکن و خیال‌انگیز شبستان با آغاز نماز به صورت حرکتی جمعی، از ذکر خفی به جلی تبدیل شده و ستون‌های مکرر درون آن نیز، نماد نمازگزارانی هستند که پشت سر هم ایستاده‌اند.<ref name=":3" />

==در زیارتگاه‌ها==
[[پرونده:شبستان حضرت زهرا(س).jpg|بندانگشتی|شبستان حضرت زهرا(س)، در [[آستان حضرت معصومه(س)|حرم حضرت معصومه(س)]].]]
در زیارتگاه‌ها، برای گردآمدن هرچه بیشتر [[زائر|زائران]] یا نمازگزاران و برای برگزاری مراسم‌های بزرگ، شبستان ساخته می‌شود. در حرم‌های [[امامان(ع)]] و برخی امامزادگان، شبستان‌هایی وجود دارد.<ref name=":0">فرهنگنامه زیارت، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۳، ص26.</ref>

[[مسجد گوهرشاد]] در [[آستان مقدس امام رضا(ع)|حرم امام رضا(ع)]]، دارای هفت شبستان وسیع است.<ref>''حرم رضوی به روایت تاریخ،'' ص۱۰۱.</ref> این هفت شبستان را به نام‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی و علوی خوانده‌اند.<ref>مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، مشکوة، شماره ۸۶، ص۱۰۳ و ۱۰۴.</ref> این مسجد با تلاش گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان و توسط معمار معروف دوره [[تیموریان]]، قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، در سال ۸۲۱ق. (۷۹۷ش) با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق ساخته شد.<ref>مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، مشکوة، شماره ۸۶، ص۹۷.</ref>

[[حرم حضرت معصومه(س)]]، دارای چندین شبستان بوده و در اسفند سال ۱۳۹۷ش. شبستان جدیدی به نام [[حضرت زهرا(س)]] ساخته و بازگشایی شد.<ref name=":4">[http://hajj.ir/fa/92534 بازگشایی شبستان حضرت زهرا(س) در حرم حضرت معصومه(س)]، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت.</ref> این شبستان، در زیرزمین صحن [[امام هادی(ع)]] ([[صحن عتیق]]) قرار گرفته<ref>[https://fa.abna24.com/news/%D8%B9%DA%A9%D8%B3-%D9%88-%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%AA%D8%B5%D9%88%D9%8A%D8%B1%D9%8A/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%AA%D8%B5%D9%88%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%B4%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%87%D9%84%E2%80%8C%D8%A8_748159.html گزارش تصویری/ افتتاح شبستان حضرت زهرا(س) در حرم حضرت معصومه(س)]، ابنا.</ref> و دارای ۳ در ورودی و یک پنجره فولاد رو به مضجع [[حضرت معصومه(س)]] است.<ref name=":4" />

==پانوشت==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
* '''اسلام و معماری مسجد'''، ناهید کهنمویی، فرشته پاشایی کمالی، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده، جلداول، تهران، ۱۳۸۰ش.
* '''بررسی تطبیقی جهت‌گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر'''، حمیدرضا صارمی، سحر خدابخشی، متین خلاق دوست، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و چهارم، تابستان ۱۳۹۵ش.
* '''تحلیل متون تاریخی به قصد بازشناسی مدلول‌های معماری واژه شبستان و اطوار حضور آن در زبان و ادبیات فارسی'''، محمدمهدی طاهری، چهارمین همایش ملی متن پژوهی ادبی نگاهی تازه به متون تاریخی، هسته مطالعات ادبی و کتابخانه ملی جمهوری اسامی ایران، تهران، ۱۳۹۶ش.
* '''حرم رضوی به روایت تاریخ'''، بزرگ عالم‌زاده، در مجموعه هشت جلدی زائر رضوی، آستان قدس رضوی-به‌نشر، ۱۳۹۴ش.
* '''رمزپردازی در مسجد'''، اکرم ارجح، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده، جلد اول، تهران، ۱۳۸۰ش.
* '''فرهنگنامه زیارت'''، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سیزدهم، زمستان ۱۳۹۱ش، ص۲۶.
* '''گونه‌شناسی شبستان‌محور مسجدهای تاریخی ایران و بازنمایی آن با بهره‌وری از سامانهٔ اطلاعات جغرافیایی'''، محمد مهدی طاهری، حامد مظاهریان، سعید خاقانی، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، پاییز ۱۳۹۷، ص۱۹.
* '''مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال'''، محمدرضا قصابیان، مشکوة، شماره ۸۶، بهار ۱۳۸۲، ص۹۷.
{{پایان}}