در حال ویرایش شرطة الخمیس

'''شُرطة الخمیس'''، نیروی ویژه‌ای بود که اعضای آن با [[امام علی(ع)]] شرط مرگ و شهادت بسته، همیشه در خدمت وی بوده و در جنگ‌ها، پیشقراولان لشکر  او بودند. این گروه، از نیروهای نخبه، باایمان، سخت‌کوش و گوش به فرمان تشکیل شده بود. شکل‌گیری آن پس از پیروزی در [[جنگ جمل]] رخ داد.

شرطه، به معنای دنباله و عقبه سپاه است. درباره شرطه، دو معنا وجود دارد:

#از ماده «شرط» به معنای علامت و نشان، گرفته شده{{یادداشت|الشرط بفتحتین العلامة.}}<ref>طریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص ٢۵٧.</ref> و به گروهی از پیشاهنگان لشکر که در رزم حاضر باشند، «شُرطه» می‌گویند{{یادداشت|الشُّرْطَةُ أوّل طائفة من الجیش تشهد الوقعة.}}<ref>النهایه، ج٢، ص ۴۶٠.</ref> و در مقام نسبت دادن، به آنان «شُرطی» می‌گویند. گویا شُرطه همان مقدمه لشکر است که چون دارای علامات و نشانه‌هایی بودند، به این نام خوانده شده و با آن علامت‌ها شناخته می‌شدند.<ref>راغب اصفهانی، المفردات، ص ۴۵٠.</ref> بنابراین شرطة الخمیس نقش پیشقراولی را ایفا می‌کردند و نخستین گروهی بودند که وارد جنگ می‌شدند.<ref name=":0">شرطة الخمیس در دوران خلافت امیرمؤمنان، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۲، ص63.</ref>

#از «شرْط» به معنای التزام به کاری، گرفته شده است.{{یادداشت|الشَّرْطُ معروف، و کذلک الشَّریطةُ، و الجمع شُروط و شَرائطُ. و الشَّرْطُ إِلزامُ الشیء و التِزامُه فی البیعِ و نحوه، و الجمع شُروط.}}<ref>ابن‌منطور، لسان‌العرب، ج٧، ص٣٣٠.</ref> با توجه به این معنا می‌توان شرطة الخمیس را گروه ویژه‌ای دانست که به دلیل پیمان و عهد در جان برکف بودن، عهده‌دار مأموریت‌های ویژه بوده‌اند. این معنا در روایت نیز بیان شده است؛ آن‌جا که شرطة الخمیس، گروهی دانسته شده که با امام شرط بهشت می‌کنند.<ref name=":5">رجال الکشی، ص۶.</ref> از اصبغ بن نباته، یکی از اعضای شرطة الخمیس، درباره علت نامگذاری این گروه پرسش شد، وی علت آن را این دانست که اعضای گروه، کشتن دشمن را ضمانت کرده و [[امام علی(ع)]] پیروزی و بهشت را برای آن‌ها ضمانت می‌کرد.{{یادداشت|ضمنا له الذبح و ضمن لنا الفتح.}}<ref>رجال الکشی، ص ۵.</ref>

خمیس، به معنای لشکر است؛ از این جهت که در آن زمان، هر لشکر، به پنج بخشِ مقدمه، میسره، میمنه، قلب و ساقه تقسیم می‌شد.<ref>ابن اثیر، النهایه، ج٢، ص ٧٩.</ref> مقدمه، پیش‌تاز سپاه؛ میسره، جناح چپ؛ میمنه، جناح راست؛ قلب، مرکز فرماندهی و ساقه، به معنای دنباله و عقبه سپاه بود.<ref name=":0" />

شرطة الخمیس، نیروی ویژه‌ای بود که اعضای آن به سبب تعهد و جایگاه خود، همیشه در خدمت [[امام علی(ع)]] بودند و در جنگ‌ها نیز نقش «مقدمة الجیش» یا پیشقراولان لشکر را داشتند. امروزه در ساختار بسیاری از ارتش‌های کشورهای عربی، گروهی به نام الشرطة العسکریة وجود دارد که امور امنیتی ارتش را عهده‌دار است.<ref>شرطة الخمیس در دوران خلافت امیرمؤمنان، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۲، ص۶۴.</ref> بر پایه روایتی، [[حضرت محمد(ع)]] از وجود شرطة الخمیس در آینده، به [[امام علی(ع)]] خبر داده و به گفته امام علی(ع)، حضرت محمد(ص) نخستین کسی است که این گروه را، سال‌ها پیش از شکل‌گیری آن، به این نام خوانده است.{{یادداشت|وَاللهُ سَمَّاکُمْ شُرْطَةَ الْخَمِیسِ عَلَی لِسَانِ نَبِیهِ.}}<ref name=":5" />

شرطة الخمیس نخستین بار در [[جنگ جمل]] به دست [[امام علی(ع)]] در [[عراق]] تشکیل شد.{{یادداشت|و شرطة الخمیس الذی ابتدعه من العرب (تاریخ طبری)؛ النص یوضح أن علیاً هو أول من ابتدأ هذا و أنهم فرقة خاصة من العرب (الطبقات الکبری).}}<ref>تاریخ الطبری، ج۵، ص ١۵٩؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج١٠، ص٣٢١، (پاورقی).</ref>  گروهی از یاران امام(ع)، پس از پایان پیکار و پس از سخنرانی امام(ع)، در [[مسجد جامع بصره]]، گردِ وی را گرفتند.<ref>شیخ مفید، الجمل، ص ٢١٨.</ref> به گزارش [[محمد بن عمر کشی|کشی]] رجال‌نگار، [[امام علی(ع)]] در میان یاران حاضر شد و از آن‌ها خواست در این شرطة نام بنویسید.{{یادداشت|بِشْرِ بْنِ عَمْرٍو الْهَمَدَانِی قَالَ مَرَّ بِنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) فَقَالَ اکْتَتِبُوا فِی هَذِهِ الشُّرْطَةِ فَوَ اللهِ لَا غِنَی بَعْدَهُمْ إِلَّا شُرْطَةُ النَّارِ إِلَّا مَنْ عَمِلَ بِمِثْلِ أَعْمَالِهِمْ.}}<ref>رجال کشی، ص ۵.</ref> امام(ع) حضور در شرطة الخمیس را ارزش معرفی نموده و برخی از یارانشان را برای حضور در آن بشارت می‌داد؛ وی در روز جنگ جمل به [[عبدالله بن یحیی حضرمی]] از این که او و پدرش جزء شرطة الخمیس هستند، بشارت داد.{{یادداشت|أَبْشِرْ یا ابْنِ یحْیی فَأَنْتَ وَ أَبُوکَ مِنْ شُرْطَةِ الْخَمِیسِ حَقّاً، لَقَدْ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللهِ(ص) بِاسْمِکَ وَ اسْمِ أَبِیکَ فِی شُرْطَةِ الْخَمِیسِ...}}<ref name=":5" /> او حتی در گرماگرم [[جنگ صفین]] از جایگاه این گروه یاد کرده و قطعا پیروزی را با آن‌ها دانسته است.{{یادداشت|«یا شرطه الموت صبرا، لا یهولنکم دین ابن حرب، فان الحق قد ظهر»؛ ای سپاه مرگ! پایداری کنید و از دین پسر حرب نهراسید که حق قطعا پیروز است.}}<ref>ابن مزاحم، وقعة صفین، ص ٣٨۵.</ref>

در متون تاریخی، آمار نیروی‌های شرطة الخمیس یکسان ارائه نشده و در تعداد آن اختلاف وجود دارد. [[محمد بن عمر کشی|کشی]] رجال‌نگار، از ۵ یا ۶ هزار نفر یاد می‌کند؛<ref name=":5" /> [[شیخ مفید]]<ref>مفید، الاختصاص، ص ٢.</ref> و [[احمد بن محمد برقی|برقی]]<ref>رجال البرقی، ص ٣.</ref> به ۶ هزار نفر اشاره می‌کنند؛<ref>الاختصاص، ص ٢.</ref> [[جمال‌الدین یوسف مزی|مزّی]] رجال‌نگار [[شافعی]] و [[ابن‌عساکر]]، رقم ۱۲ هزار را عنوان کرده‌اند؛<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج١٣، ص ٢۶٣؛ مزی، تهذیب الکمال، ج ۶، ص ٢۴۴.</ref> [[محمد بن جریر طبری|طبری]] مدعی است آمار آنان ۴۰ هزار نفر بوده است.<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص ١۵٩.</ref> این آمارها که همگی ناظر به فراوانی نیروهای شرطة الخمیس است، با تنهایی و غربت ماه‌های پایانی زندگی [[امام علی(ع)]] همخوانی ندارد؛ زیرا بر پایه روایت‌های تاریخی، امام(ع) پس از [[جنگ صفین|نبرد صفین]]، از بی‌وفایی و شانه خالی کردن سربازانش در [[کوفه|کوفه]] گلایه داشت و آنان را «مردنمایانِ نامرد» و «کودک‌صفتان بی‌خرد» توصیف کرده و دردمندانه آرزو می‌کرد ای کاش با آنان آشنا نمی‌شد؛ زیرا با نافرمانی و ذلّت‌پذیری، رأی و تدبیر او را تباه ساختند.{{یادداشت|امام وقتی خبر تهاجم سربازان معاویه به شهر [[استان انبار|انبار]] در سال ۳۸ هجری را شنید؛ در برابر سستی و نافرمانی مردم خطبه‌ای ایراد کرد؛ بخشی از آن به این شرح است: «ای مردنمایان نامرد! ای کودک‌صفتان بی‌خرد که عقل‌های شما به عروسان پرده‌نشین شباهت دارد! چقدر دوست داشتم که شما را هرگز نمی‌دیدم و هرگز نمی‌شناختم...خدا شما را بکشد که دل من از دست شما پرخون و سینه‌ام از خشم شما مالامال است!کاسه‌های غم و اندوه را، جرعه جرعه به من نوشاندید و با نافرمانی و ذلّت‌پذیری، رأی و تدبیر مرا تباه کردید.»}}<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ٢٧)</ref>

 

 

 

شکل‌گیری این نیروی ویژه، با هدف انجام مأموریت‌های خاص، برپایی امنیت دارالخلافه، مقابله با ناامنی‌های مناطق مختلف و حضور بهنگام در حوادث بود؛ از این رو، امام(ع) این گروه را از باایمان‌ترین و برترین یاران خود سامان داد.<ref>قرشی، موسوعة علی بن أبی‌طالب(ع) ، ج١١، ص٣٢.</ref> مهم‌ترین مأموریت‌های شرطة الخمیس را از این قرار دانسته‌اند:

گزارشی از ابواسحاق ثقفی کوفی (م.۲۸۳ق) گواه این است که یکی از وظایف شرطة الخمیس حفظ امنیت [[کوفه]] بوده است. به گزارش وی، امام علی(ع) هنگامی که از صفین بازگشتند، مالک اشتر را به محل حکومت خود در جزیره فرستاده و به قیس بن سعد فرمان داد در کوفه بماند و اداره شرطة الخمیس را به دست بگیرد، تا حکمیت پایان گیرد و پس از آن به سوی [[آذربایجان|آذربایجان]] بروند.<ref>ثقفی، الغارات، ج١، ص ٢۵٧.</ref>

با شدت یافتن حملات و غارت‌های کارگزاران [[معاویه]] به قلمرو حکومت، امام(ع) برای دفع یورش و دستبردهای آنان، بارها شرطة الخمیس را برای مقابله با آنان اعزام کرد. به گزارش یحیی بن صالح، به نقل از یاران وی، امام علی(ع) هنگامی که [[شام|شامیان]] بر نواحی عراق تاختند، شرطة الخمیس را برای جلوگیری از آنها فرستاد، و قیس بن سعد را به تعقیب آنها روانه کرد و او تا میانه راه شام آنها را تعقیب نمود.<ref>الغارات، ج٢، ص ۴٨٩.</ref>

====امور انتظامی و قضایی====

شرطة الخمیس، در برخی از مأموریت‌های ویژه، مانند جلب مجرم،{{یادداشت|به ماجرای دستگیری لبید بن عطارد مراجعه شود.}}<ref>کلینی، کافی، ج٧، ص ٢۶٨</ref> کمک در کشف جرم و امور قضایی نیز حضور جدی داشتند. بر پایه روایتی از [[امام باقر(ع)]]، [[امام علی(ع)]] به یکی از قضاوت‌های [[شریح قاضی]] اشکال گرفته و قضاوت آن را خود به عهده گرفت؛ وی در امور اجرایی این قضاوت، از شرطة الخمیس استفاده کرد.{{یادداشت|در این ماجرا، گروهی که همسفر مردی بودند ادعا کردند وی در راه سفر درگذشته و مالی نیز از خود به جا نگذاشته است؛ پسر آن مرد، این ادعا را قبول نداشت. همسفران بر ادعای خود قسم خوردند و پسر، شاهدی نداشت. شریح به سود همسفران حکم داد ولی امام علی(ع) به غلام خود قنبر دستور داد شرطة الخمیس را آورده و هر کدام از این همسفران را به یکی از آنان سپرده، چشم‌های آنان را ببندند و جدای از هم نگه‌دارند. از مردمی که برای تماشای قضاوت جمع شده بودند خواست هر گاه وی تکبیر گفت آن‌ها نیز تکبیر بگویند. سپس یکی از آنان را خوانده، چشمانش را باز کرده و چندین سؤال از چگونگی سفر و مرگ آن مرد از او پرسید. پس از پاسخ‌های او امام(ع) تکبیر گفته، مردم نیز تکبیر گفتند. دیگر همسفران از صدای تکبیر پنداشتند، او حقیقت را بازگو کرده است. نفر دوم به کشتن آن توسط دیگر همسفران اعتراف کرده و خود را از این اتهام پاک دانسته، آن‌گاه به همه ماجرا اقرار کرد. دیگر همسفران نیز مانند نفر دوم به گناه خود اعتراف کردند. امام دستور داد اموال مرد به وارثان بازگشته و خون‌بهای او از آنان گرفته شود.}}<ref>صدوق، من‌لایحضره‌الفقیه، ج٣، ص٢۴؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج١۴، ص١١.</ref>

==نظارت بر اعضا==

شرطة الخمیس با گستردگی وظایف آن، جایگاه حساسی داشت؛ از این روی، سلامت و عدم سرپیچی اعضای آن، نیازمند نظارت بود. گزارش پیش‌رو، نشان از نظارت و مجازات یکی از اعضای شرطة الخمیس دارد. [[امام علی(ع)]] افرادی از شرطه را فرستاد تا لبید بن عطارد تمیمی{{یادداشت|به گفته ابن‌عساکر: لبید بن عطارد یکی از اشراف کوفه به شمار می‌رفت.<ref>تاریخ مدینه دمشق، ج۵٠، ص٢٩٢.</ref>  در روایت ذکر شده در کافی «بشر عطاردی» ضبط شده است.<ref>کافی، ج٧، ص٢۶٨.</ref>}} را نزد وی بیاورند. آنان در راه بازگشت، از منزل یکی از افراد [[بنی‌اسد بن خزیمه|بنی‌اسد]] گذشتند که نعیم بن دجاجه اسدی،<ref>درباره شرح حال او ر. ک: رجال الشیخ الطوسی، ص٨۴؛ الطبقات الکبری، ج۶، ص ١٨٠؛ بلاذری، أنساب‌الأشراف، ج١١، ص٢٠٢؛ تاریخ مدینه دمشق، ج۶۵، ص ۵١؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج٢٠، ص ١٩٠.</ref> یکی از دیگر افراد شرطة الخمیس در آن‌جا بود. نعیم، برخاست و لبید را از دست فرستادگان امام(ع) گرفت. آنها نزد امام(ع) رفته و ماجرا را گفتند. امام(ع) دستور داد نعیم را احضار کرده و او را به دلیل سرپیچی مجازات کنند. نعیم، زیستن با علی را موجب خواری و جدا شدن از او را کفر دانست.{{یادداشت|این عبارت، در بسیاری از منابع اینگونه آمده: «انّ المقام معک لذلّ و انّ فراقک لکفر.» و در امالی صدوق به این صورت ذکر شده است: «وَ اللهِ إِنَّ صُحْبَتَکَ لَذُلٌّ وَ إِنَّ خِلَافَکَ لکفر.»<ref>شیخ صدوق، الامالی، ص۳۶۴.</ref>}} امام(ع) به خاطر این سخن، دستور آزادی او را داد.<ref>الثقفی، الغارات، ج١، ص١٢١) . با کمی تفاوت ر. ک: رجال‌الکشی، ص٩٠؛ صدوق، الامالی، ص٣۶۴؛ ابن شهراشوب، المناقب، ج ٢، ص ١١۴؛ طوسی، التهذیب، ج١٠، ص ٨٧.</ref> بر پایه روایتی از [[کلینی]] در کافی، امام(ع) پس از مجازات نعیم و شنیدن این سخن از وی، به سبب این آیه قرآن که «بدی را به بهترین راه و روش دفع کن!»{{یادداشت|ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ السَّیئَة.}}<ref>فصلت، آیه ٣۴.</ref> او را بخشید. سپس بخش نخست سخن او را یک بدی دانسته که نعیم آن را کسب کرده و بخش دوم سخن او را یک نیکی دانسته؛ سپس با عبارت «این خوبی به جای آن بدی» گفتارش را به پایان رسانده است.<ref>الکافی ج ٧ ص ٢۶٩.</ref>

شرطة الخمیس، چهره‌های سرشناسی داشت، که از آن میان، [[سلمان]]، [[مقداد]]، [[ابوذر غفاری|ابوذر]]، [[عمار یاسر]]، ابوساسان، ابو عمره،<ref>رجال البرقی، ص۴؛ الاختصاص ص٣.</ref> [[قیس بن سعد انصاری]]<ref name=":6" />، پیشتر، از اصحاب [[حضرت محمد(ص)]] بودند. برخی از اعضای شرطة الخمیس عبارتند از:  

*'''سلمان، مقداد و ابوذر''': [[برقی]] (م.۲۸۰ق)<ref name=":1">رجال البرقی، ص ۴.</ref> رجال‌نگار [[شیعه]] و [[شیخ مفید]]،<ref name=":2">الاختصاص ص ٣.</ref> نام این سه تن را جزو شرطة الخمیس ذکر کرده‌اند؛ با این‌که [[ابوذر غفاری|ابوذر]] (م.۳۲ق)،<ref>ابن اثیر، أسدالغابة، ج١، ص٣۵٨.</ref> [[مقداد]] (م.۳۳ق)<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۴، ص١۴٨١.</ref> و [[سلمان فارسی]] (آخر ۳۶ق){{یادداشت|توفی بالمدائن فی خلافة عثمان بن عفان.}}<ref>الطبقات الکبری، ج۶، ص ٩۵.</ref> اگر چه از یاران ویژه امام علی(ع) به شمار می‌روند ولی در دوره شکل‌گیری شرطة الخمیس حضور نداشتند، مگر آن‌که آنان در زمره کسانی باشند که با امام علی(ع) هم‌شرط و هم‌پیمان شدند؛ شرط و پیمانی که بر محور پیروی از امام و عطای بهشت شکل گرفت.{{یادداشت|امام علی(ع): تشرطوا، فإنا أشارطکم علی الجنة و لست أشارطکم علی ذهب و لا فضة، إن نبینا(ص) فیما مضی قال لأصحابه: تشرطوا، فإنی لست أشارطکم إلّا علی الجنة.}} به باور برخی، گویا شرطة الخمیس که در دوره خلافت امام(ع) گسترده شد، همان یاران نخست، هم‌شرط و هم‌پیمان با امام(ع) همچون سلمان، مقداد و ابوذر بودند که بعدها توسعه یافت.<ref name=":3">شرطة الخمیس در دوران خلافت امیرمؤمنان، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۲، ص۷۰.</ref>

*'''اصبغ بن نباته تمیمی مجاشعی:'''<ref>الطبقات الکبری، ج ۶، ص ٢٢۵؛ الاختصاص، ص ۶۵.</ref> او از یاران خاص و مورد اعتماد امیرمؤمنان(ع) بود که پس از ضربت خوردن امام، توفیق عیادت از حضرت را یافت.<ref>الأمالی للطوسی، ص ١٢٣، ح ١٩١.</ref> بنا بر نقل نصر بن مزاحم، اصبغ به عنوان یکی از فرماندهان صفین، در محضر علی(ع) این سخن را بیان کرد: ای امیر مؤمنان! تو مرا به شرطة الخمیس گماشته‌ای و اعتمادی به من کردی که به دیگران نکرده‌ای؛ من امروز از پایداری و پیروزی‌آفرینی خودداری نمی‌کنم؛ اما درباره شامیان (باید بگویم) که آنها از ما شکست خورده‌اند (و سرداران نامدارشان هلاک شده‌اند) در حالی که در میان ما هنوز دلاورانی باقی مانده‌اند؛ اجرای فرمانت را از ما بخواه و اجازه ده تا ما پیش‌روی کنیم. علی(ع) به او فرمود: «به نام خدا پیشروی کن».<ref>وقعة صفین، ص ۴٠۶.</ref> اصبغ بن نباته از أصحاب إمام حسن(ع) نیز به شمار می‌آمد.<ref>رجال الطوسی، ص ٩٣، الرقم ٩١٩.</ref>

*'''عباد بن نسیب:''' بخاری، او را از اعضای شرطة الخمیس شمرده و معروف به ابوالوضی العبسی دانسته است.<ref>محمد بن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، ج١، ص ٢٧۵.</ref> اربلی، او را با نام ابوالوضی القیسی یاد کرده است.<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج١، ص ٢۶٨.</ref>

*'''اصبغ بن نباته تمیمی مجاشعی'''؛<ref>الطبقات الکبری، ج ۶، ص ٢٢۵؛ الاختصاص، ص ۶۵.</ref>

| منبع = شرطة الخمیس در دوران خلافت امیرمؤمنان،

| پس از لینک = احمد نبوی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره دوازدهم، ص۶۳

[[رده:اصحاب امام علی(ع)]]