در حال ویرایش صلح حدیبیه

صلح حدیبیه پیمان صلحی میان [[پیامبر(ص)|پیامبر]] و مشرکان [[قریش]] بود که در سال ششم هجری و در نزدیکی [[مکه]]، محلی به نام [[حدیبیه]] رخ داد. از این صلح به عنوان فتح المبین یادشده است.

[[حدیبیه]]، مصغّر «[[حدباء]]» محلي در 25کيلومتري [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، در غرب [[مکه]]، و در مسير قديمي [[جده|جدّه]] است.<ref>. اخبار مکه، الفاکهي، ج5، ص70؛ معجم المعالم الجغرافيه، ج1، ص84.</ref> نام‌گذاري اين منطقه به حديبيه به جهت وجود چاه حديبيه يا درخت «حدباء» در آنجا بوده است.<ref>. معجم البلدان، ج2، ص229.</ref>  

[[پیامبر(ص)|پیامبر]] در سال 6 ق.، پس از شکست [[قریش]] در [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] و با هدف ایجاد صلح و تعامل با دشمن و فراهم ساختن زمینه برای دعوت خود، براي انجام دادن [[عمره]]، راهي [[مکه]] شد.<ref>المغازی، ج2، ص572</ref>  

پيامبر در اين سفر، قصد جنگ نداشت؛ از همين رو فرمان داد تا از حمل هر نوع سلاحي، جز شمشير غلاف شده '''-'''که برداشتن آن در سفر، معمول بود'''-''' خودداري کنند.<ref>المغازی، ج2، 572-573، طبقات الکبری، ج2، ص73</ref>  

[[پیامبر(ص)|پیامبر]] در روز دوشنبه، اول ذي‌قعده از ماه‏‌هاي حرام، همراه [[مهاجران]] و [[انصار]]، روانه [[مکه]] شدند.<ref>المغازی، ج2، ص573-574، طبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> برخی منابع تعداد مسلمانان را در اين سفر، 1400 نفر ذکرکرده اند .<ref>تاریخ طبری، ج2، ص621</ref> چهار زن  از جمله [[ام سلمه]]، همسر پيامبر(ص)، در اين جمع حضور داشتند.<ref>المغازی، ج2، ص574</ref> پيامبر ، [[عبدالله بن ام مکتوم]]<ref>المغازی، ج2، ص 573</ref> و به نقلي [[نميلةابن عبدالله ليثي]] را به جانشينی خود در [[مدینه]] برگزید .<ref>السیره النبویه، ج2، ص774</ref>  

پيامبر و همراهانش، در [[ذوالحلیفه]]([[مسجد شجره (حدیبیه)|مسجد شجره]])، [[لباس احرام|جامه احرام]] پوشيدند و کوهان 70 شتر را، به نشان [[قربانی]]، خون‌آلود ([[اشعار و تقلید|اشعار]]) کردند.<ref>المغازی، ج2، ص 573، الطبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> [[تلبیه|لبيک]] پيامبر اکرم مقارن با [[احرام]]، چنين گزارش شده است: «'''لبيك، اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، انّ الحمد والنّعمة لك والملك لا شريك لك'''».<ref>المغازی، ج2، ص 574</ref>  

[[پیامبر(ص)|پیامبر]]، در راه، از بادي ه‏نشينان خواست تا او را همراهي کنند. ولي آنان، با بهانه ‏هاي مختلف، از پذيرش دعوت ايشان خودداری کردند. <ref>. المغازي، ج2، ص574-575.</ref>  

[[قريش]] پس از آگاهي از عزيمت پيامبر، تصمیم گرفتند از ورود او به [[مکه]] جلوگيري کنند. آنها از احابيش و هم‌پيمان‌هاي خود در ثقيف درخواست کمک کردند. همچنین [[خالد بن وليد]] را با سپاهی به منطقه کراع الغميم، فرستادند. [[قریش]] به همراه زنان و فرزندان، از شهر خارج شده، در منطقه «[[بَلْدح]]» اردو زدند.<ref>. المغازي، ج2، ص579؛ الطبقات الکبری، ج2، ص73.</ref>آن‌ها براي جذب قبايل عرب، در نقاط مختلف مکه، به اطعام پرداختند<ref>. امتاع الاسماع، ج1، ص280.</ref> و از همه امکانات خود بهره گرفتند تا مانع ورود مسلمانان به [[مکه]] شوند.

پيامبر در منطقه [[عُسْفان]]، از آمادگي [[قريش]] براي رويارويي آگاه شد و براي روبه‌‏رو نشدن با آنان، مسیر خود را تغییر داد و با عبور از بیراهه به [[حدیبیه]] رسيد.<ref>. المغازي، ج2، ص583-585.</ref>

[[خالد بن وليد]] و سوارانش در [[حدیبیه]] مقابل مسلمانان صف کشيدند. <ref>المغازی، ج2، ص 582</ref>

'''فرستادگان قریش''': [[عروه بن مسعود ثقفی|عروة بن مسعود ثقفي]]، <ref>. المغازي، ج2، ص598.</ref>[[مکرز بن حفص]]<ref>. المغازي، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>[[حليس بن علقمه]]<ref>. المغازي، ج2، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>

'''فرستادگان پیامبر''': [[خراش بن اميه]] ، <ref>. السيرة النبويه، ج2، ص314؛ سبل الهدي، ج5، ص46.</ref> [[عثمان بن عفان|عثمان]]<ref>. المغازي، ج2، ص600-602.</ref>  

[[عثمان بن عفان|عثمان]] فرستاده [[پیامبر(ص)|پیامبر]] نزد [[قریش]]، سه روز در [[مکه]] ماند.<ref>المغازی، ج2، ص600-602</ref> تأخير در مراجعت عثمان، باعث پخش شدن شایعه کشته شدن او شد.  در این هنگام پیامبر که زير درختی نشسته بود از مسلمانان، براي دفاع از [[اسلام]] بيعت گرفت. از آنجا که [[پيامبر(ص)|پيامبر]] با مردم زير درخت بيعت کرد، اين بيعت را «[[بیعت رضوان|بیعت شجره]]» خوانده‌‏اند.<ref>المغازی، ج2، ص 619-620، انساب الاشراف، ج1، 439-440، السیره النبویه، ج2، ص315</ref> همچنین خدا در آيه 18 فتح/48 رضايت خود را از بيعت‏ کنندگان اعلام کرد. از اين ‏رو اين بيعت را «[[بیعت رضوان|بيعت رضوان]]» نيز ناميده‏‌اند.

درخت سمره يا اراک، که بيعت شجره زير آن واقع شد،<ref>. بحارالانوار، ج38، ص217.</ref> محل نماز و عبادت برخی از مسلمانان شد. [[عمربن خطاب|عمر]]، خلیفه دوم آنان را منع کرد و آن را نوعی بت پرستی قلمداد نمود. <ref>. الطبقات الکبری، ج2، ص76؛ عيون الاثر، ج2، ص125.</ref> بعدها مسلمانان، در جاي اين درخت، مسجدي به نام [[مسجد شجره (حدیبیه)|مسجد شجره]] بنا کردند.<ref>. ارشاد الساري، ج6، ص349.</ref>  

* [[قريش]]، خود را متولي [[بیت‌الله|کعبه]] و خادم زائران [[بیت‌الله|بيت الله]] می‌دانست و اگر مانع [[عمره|عمره‌گزاری]] پیامبر می‌شد با اختلاف داخلي و مخالفت هم‌پيمانان مواجه مي‌شد.  

* قريش پس از حدود 20 سال دشمني و مبارزه با [[پيامبر(ص)|پيامبر]] به اين نتيجه رسيده بود که بسياری از امکانات خود را هدر داده و توان بر‌اندازي [[اسلام]] را ندارد.<ref>. المغازي، ج2، ص593؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74؛ امتاع الاسماع، ج1، ص286.</ref>

* پيمان مسلمانان بر جهاد تا سر حدّ مرگ ([[بیعت رضوان|بيعت رضوان]])<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص440.</ref> ، بيانگر آمادگي رزمي بالاي آنان بود.

* رونق اقتصادي [[مکه]] و [[قريش]] در گرو امنيت راه تجارتي به شام بود؛ راهي که از [[مدینه]] مي‌گذشت و طبعاً اين امنيت، در صورت صلح محقق مي‌شد.

* جنگ با مسلمانان، [[قريش]] را در برابر مردان جنگي [[خزاعه]] قرار مي‌داد که هم‌پيمان [[پيامبر(ص)|پيامبر]] در اطراف [[مکه]] بودند<ref>. سيره رسول خدا، ص582.</ref>

پس از توافق برای صلح، و مذاکرات شفاهي و توافق بر آزادي اسيراني که طی اين چند روز از يکديگر گرفته بودند، قرار شد تا عهدنامه نوشته شود. [[امام علي(ع)]] مأمور نوشتن صلح‌نامه شد. <ref>المصنف، ج5، ص343، البدایه النهایه، ج4، ص 192، مکاتیب الرسول، ج3، ص 84-85</ref> موقع نوشتن [[سهیل بن عمر]]، به نوشتن بسم الله الرحمن الرحیم، و [[پیامبر(ص)|رسول الله]] اعتراض کرد که به جای آن‌ها باسمک اللهم <ref>المغازی، ج2، ص 610، تفسیر الثعلبی، ج5، ص 291</ref>و محمد بن عبدالله نوشته شد.<ref>المغازی، ج2، ص610-611</ref>

شروطی که بر آن‏ها توافق شد، چنين بودند:

* تا ده سال جنگ نباشد و مردم در امنيت باشند و هيچ سرقت پنهاني و خيانتي رخ ندهد.

* هر طايفه‌‏اي مي‏‌تواند با [[محمد(ص)|محمد]] يا با [[قريش]] هم‌پيمان شود.

* اگر کسي بدون ‏اجازه وليّ خود نزد [[محمد(ص)|محمد]] رفت، بايد به [[مکه]] بازگردانده شود و چنانچه کسي از اصحاب محمد به سوي [[قريش]] بازگردد، به سوي محمد بازگردانده نمي‏شود.

* [[محمد(ص)|محمد]] و اصحابش امسال را بازگردند و سال آينده، براي سه روز، در [[مکه]] مي‏‌مانند و جز سلاح مسافر، که شمشير غلاف شده است، نبايد سلاح ديگر داشته باشند.<ref>. تاريخ الطبري، ج2، ص281؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ الطبقات الکبری، ج2، ص77.</ref>

* هريک از اصحاب محمد که براي [[حج]] يا [[عمره]] به [[مکه]] می‌آیند، امنيت خواهد داشت؛ چنان‌که هر نفر قريشي که براي رفتن به [[شام]] يا [[مصر]] از [[مدینه]] بگذرد، جان و مالش در امان خواهد بود.<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص441.</ref>

در پي قرارداد صلح، قبيله [[خزاعه]] با پیامبر و قبيله [[بني‌بکر]] از [[بنی‌کنانه|کنانه]] با قريش هم‌پيمان شدند. چندي بعد، تعرض قبيله [[بني‌بکر]] به [[خزاعه]] و حمايت [[قريش]] از بني‌بکر، مقدمات نقض قرارداد و [[فتح مکه]] را در سال 8 ق. فراهم آورد.<ref>. المغازي، ج2، ص612، 781، 785-786؛ الطبقات الکبری، ج2، ص75؛ فتوح البلدان، ص46-47.</ref>

پس از پيمان حديبيه، زني از [[مکه]] گريخت و به مسلمانان پناه آورد. خويشاوندانش بازگشت او را مطالبه کردند، اما [[پیامبر(ص)|پیامبر]] گفت این پيمان، شامل زنان نمی‏‌شود.

مشکل مردان [[مهاجر]] نيز پس از مدتی حل شد. تعدادی از مسلمانان که از [[مکه]] فرار کرده بودند در مکانی به نام [[عیص]] به کاروان های تجاری [[قریش]] آسیب می‌زدند. این وضیعت موجب شد تا قریش از امتیاز خود چشم پوشی کرده و از [[پیامبر(ص)|پیامبر]] خواستند این افراد را به [[مدینه]] فرابخواند.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص 284-285</ref>

از ديدگاه بيشتر مفسران، پيروزي آشکار که آيات نخستين فتح/48 از آن سخن گفته‌‏اند، پيروزي مسلمانان در صلح حديبيه است:<ref>جامع البیان، ج26، ص89-90، روح المعانی، ج13، ص239، المیزان، ج18، ص251-252</ref>

 

روایاتی از پیامبر<ref>عیون الاثر، ج2، ص124-125، سبل الهدی، ج5، ص58-59</ref> و ائمه<ref>مناقب، ج1، ص 175</ref> نیز فتح المبین بودن صلح حدیبیه را تأیید می‌کند.

پيامبر(ص) در ماجراي حديبيه، از ذوالحليفه به نيت عمره محرم شد. از اين رو فقها، اقدامات آن حضرت را در اين واقعه، مستند احکام شرعي فراواني قرار داده‌اند؛ از جمله اقدامات پيامبر، همراه آوردن 70 شتر براي قرباني<ref>. تاريخ اليعقوبي، ج2، ص54؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.</ref> و اشعار و تقليد در ذوالحليفه بود.<ref>. المصنّف، ج8، ص367؛ جامع الخلاف، ص216؛ امتاع الاسماع، ج1، ص275.</ref> اشعار، به معناي شکافتن يک طرف کوهان شتر و خون‌آلود کردن آن و تقليد، به معناي آويختن نعل و چيزهاي ديگر بر گردن حيوان است که نشانه‌اي بر اختصاص حيوان براي قرباني شدن است.<ref>. المغني، ج3، ص574؛ المجموع، ج8، ص357؛ جواهر الکلام، ج18، ص57.</ref> از اين رو فقهاي اسلام، اشعار و تقليد را در عمره مستحب دانسته‌اند.<ref>. المغني، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص357-358؛ مستند الشيعه، ج13، ص105.</ref> همچنين فقها با استناد به عمل پيامبر، به خواندن دو رکعت نماز پيش از احرام در ميقات فتوا داده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص332؛ البحر الرائق، ج2، ص563.</ref>  

بيشترين استناد به عمل پيامبر در حديبيه، موضوع ممانعت دشمن از انجام حج يا عمره، پس از احرام است<ref>. المبسوط في فقه الاماميه، ج1، ص332؛ المهذب، ج1، ص270؛ المعتمد، ج5، ص449.</ref> که اهل سنت آن را به «احصار» و شيعه به «صد» تعبير کرده‌اند.

فقها، با استناد به عمل پيامبر، بر تحلل و خروج از احرام اتفاق نظر دارند<ref>. المبسوط، سرخسي، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294؛ مسالک الافهام، ج2، ص388.</ref> و به استثناي فقيهان مالکي<ref>. الموطا، ج1، ص360-361.</ref>، همه فقهاي مسلمان، براي تحلل، قرباني را لازم دانسته‌اند<ref>. الام، ج2، ص180؛ الخلاف، ج2، ص423-424؛ المغني، ج3، ص371.</ref> و مکان قرباني را همان محل احصار و صد ذکرکرده‌اند<ref>. المقنع، ص244؛ المغني، ج2، ص373.</ref>؛ چنان‌که به وجوب حلق در احصار و صد<ref>. الکافي، ص218؛ المجموع، ج8، ص299؛ کشاف القناع، ج2، ص610.</ref>يا ترجيح آن بر تقصير<ref>. المبسوط، سرخسي، ج4، ص107؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211؛ مواهب الجليل، ج4، ص294.</ref>، نظر داده‌اند. همچنین به اتفاق همه فقهاي اسلامي قضاي حج يا عمره‌اي که به واسطه احصار يا صد ناتمام مانده، واجب است.<ref>. مختصر المزني، ص72؛ الدروس الشرعيه، ج1، ص482؛  حاشية الدسوقي، ج2، ص95.</ref>

• اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق

• اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق

• ارشاد الساري، احمد بن محمد القسطلاني، قاهره، مطبعه الکبري الاميريه 1323ق

• الام، محمد بن ادريس الشافعي ،  بيروت، دار الفکر، 1403ق

• امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علي المقريزي، به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1420ق

• انساب الاشراف، احمد بن يحيي البلاذري ، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417‌ق

• آثار اسلامي مکه و مدينه، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش

• بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسي، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق

• البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)،  زين‌الدين بن ابراهيم بن نجيم ،  به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق

• البداية و النهاية في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق

• تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير، شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي، به کوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق

• تاريخ الطبري (تاريخ الامم والملوک): محمد بن جرير الطبري، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1403ق

• تاريخ اليعقوبي، احمد بن ابي‌يعقوب اليعقوبي ، بيروت، دار صادر، 1415ق

• تفسير الثعلبي (الکشف و البيان)، احمد بن محمد الثعلبي، به کوشش محمد بن عاشور و نظير الساعدي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1422ق

• تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دار الکتاب، 1404ق

• تفسير راهنما، هاشمي رفسنجاني و ديگران، قم، دفتر تبليغات، 1373ش

• تفسير نمونه، مکارم شيرازي و ديگران، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1375ش.

• جامع البيان عن تأويل آي القرآن (تفسير الطبري)، محمد بن جرير الطبري، به کوشش صدقي جميل العطار، بيروت، دار الفکر، 1415ق

• جامع الخلاف و الوفاق بين الاماميه وبين ائمّه الحجاز والعراق، علي بن محمد القمي السبزواري، به کوشش حسين حسني بيرجندي، قم، زمينه سازان ظهور امام عصر، 1379ش

• جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام: محمد حسين نجفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، بي‏تا؛

• حاشية الدسوقي، محمد بن احمد الدسوقي، احياء الکتب العربيه

• الخلاف في الاحکام، محمد بن حسن الطوسي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق

• الدروس الشرعية في فقه الاماميه: محمد بن مکي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1412ق

• دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشريعه، احمد بن الحسين البيهقي، به کوشش عبدالمعطي امين قلعه‏جي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1405ق؛

• روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني، محمود بن عبدالله الآلوسي (م.1270ق.)، به کوشش علي عبدالباري عطيه، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق

• سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد، محمد بن يوسف الشمس الشامي، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، 1414ق

• السيرة النبويه، عبدالملک بن هشام، به کوشش محمد محيي الدين، قاهره، مکتبة محمد علي صبيح و اولاده، 1383ق

• سيره رسول خدا، رسول جعفريان، قم، دليل ما، 1382ش

• شرائع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلي، به کوشش سيد صادق شيرازي، تهران، انتشارات استقلال، 1409ق

• صحيح البخاري، محمد بن اسماعيل البخاري (م.‌256‌ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله ‌بن ‌باز، بيروت، دار الفکر، 1401ق

• الطبقات الکبري، محمد بن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1410ق

• عيون الاثر في فنون المغازي و الشمائل و السير (السيرة النبويه)، ابن ‏سيد الناس (م.734ق.)، بيروت، مؤسسه عزالدين، 1406ق

• فتوح البلدان، احمد بن يحيي البلاذري ، بيروت، دار و مکتبه الهلال، 1988م

• الکافي في الفقه، ابوالصلاح تقي‌الدين الحلبي ، به کوشش استادي، اصفهان، مکتبة اميرالمؤمنين (ع)، 1403ق

• کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن يونس البهوتي ، به کوشش محمد حسن محمد اسماعيل شافعي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق

• المبسوط في فقه الاماميه: محمد بن حسن الطوسي، به کوشش محمد باقر بهبودي و سيد محمد تقي کشفي، تهران، مکتبة المرتضويه، 1351ش

• المبسوط، محمد بن احمد السرخسي.، بيروت، دار المعرفه، 1406ق

• المجموع شرح المهذب، يحيي بن شرف النووي ، بيروت، دار الفکر

• مختصر المزني، اسماعيل بن يحيي المزني، بيروت، دار المعرفه، بي‌تا

• مسالک الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام: زين‌الدين بن علي، شهيد ثاني، قم، انتشارات معارف اسلامي، 1416ق

• مستند الشيعه في احکام الشريعه، احمد بن محمدمهدي النراقي ، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1415ق

• المصنف في الاحاديث و الآثار، عبدالرزاق الصنعاني، به کوشش حبيب الرحمن الاعظمي، بيروت، المجلس العلمي، 1390ق

• المصنّف في الاحاديث و الآثار، عبدالله بن محمد بن ابي‌شيبه، به کوشش سعيد محمد اللحام، دار الفکر، 1409ق

• المعتمد في شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخويي)، به کوشش محمد رضا موسوي خلخالي، قم، انتشارات دار العلم/ مؤسسة احياء آثار الامام الخويي، 1410ق

• معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م

• معجم المعالم الجغرافية في السيرة النبويه، عاتق بن صالح البلادي، مکة المکرمه، دار مکه، 1402ق

• المغازي، محمد بن عمر الواقدي (م.207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1409ق

• المغني، عبدالله بن قدامه، بيروت، دار الکتب العلميه؛

• المقنع، محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) ، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادي، 1415ق

• مکاتيب الرسول، علي احمدي ميانجي، تهران، دار الحديث، 1419ق

• مناقب آل ابي‌طالب، ابن شهر آشوب، به کوشش گروهي از اساتيد، نجف، المکتبة الحيدريه، 1376ق

• مواهب الجليل، محمد بن محمد الحطاب الرعيني ، به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1416ق؛

• الموطّأ، مالک بن انس به کوشش محمد فؤاد عبدالباقي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1406ق؛

• المهذب: عبدالعزيز بن نحرير البراج ، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1406ق؛

• الميزان في تفسير القرآن، سيد محمد حسين طباطبايي ، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1393ق؛