در حال ویرایش صلح حدیبیه

صلح حدیبیه پیمان صلحی میان [[پیامبر(ص)|پیامبر]] و مشرکان [[قریش]] بود که در سال ششم هجری و در نزدیکی [[مکه]]، محلی به نام [[حدیبیه]] بسته شد. از این صلح به عنوان [[فتح المبین]] یادشده است. بر اساس این صلح جنگ به مدت ده سال منع شد و هر قبیله‌ای مختار بود تا با [[پیامبر(ص)|پیامبر]] یا [[قریش]] هم‌پیمان شود. بنا بر مفاد این صلح اگر کسی بدون اجازه قبیله خود به [[مدینه]] می‌رفت باید به [[مکه]] بازگردانده می‌شد و نیز مسلمانان به هنگام [[حج]] از امنیت برخوردار می‌شدند، کاروان‌های تجاری قریش نیز به هنگام گذر از [[مدینه]] در امان می‌ماندند.

==حدیبیه==
[[حدیبیه]]، مصغّر «[[حدباء]]» محلی در ۲۵کیلومتری [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، در غرب [[مکه]]، و در مسیر قدیمی [[جده|جدّه]] است.<ref>. اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص70؛ معجم المعالم الجغرافیه،  ج1، ص84.</ref> نام‌گذاری این منطقه به حدیبیه به جهت وجود چاه حدیبیه یا درخت «حدباء» در آنجا بوده است.<ref>. معجم البلدان، ج2، ص229.</ref>

==رفتن پیامبر به مکه برای حج عمره==
[[پیامبر(ص)|پیامبر]] در سال ۶ قمری، پس از شکست [[قریش]] در [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] برای انجام دادن [[عمره]]، راهی [[مکه]] شد.<ref>المغازی، ج2، ص572</ref>

پیامبر در این سفر، قصد جنگ نداشت؛ از همین رو فرمان داد تا از حمل هر نوع سلاحی، جز شمشیر غلاف شده '''-'''که برداشتن آن در سفر، معمول بود'''-''' خودداری کنند.<ref>المغازی، ج2، 572-573، طبقات الکبری، ج2، ص73</ref>

پیامبر در روز دوشنبه، اول ذی‌قعده از ماه‌های حرام، همراه [[مهاجران]] و [[انصار]]، روانه [[مکه]] شدند.<ref>المغازی، ج2، ص573-574، طبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> برخی منابع تعداد مسلمانان را در این سفر، ۱۴۰۰ نفر ذکرکرده اند .<ref>تاریخ طبری، ج2، ص621</ref> چهار زن  از جمله [[ام سلمه]]، همسر پیامبر(ص)، در این جمع حضور داشتند.<ref>المغازی، ج2، ص574</ref> پیامبر ، [[عبدالله بن ام مکتوم]]<ref>المغازی، ج2، ص 573</ref> و به نقلی [[نمیلةابن عبدالله لیثی]] را به جانشینی خود در [[مدینه]] برگزید .<ref>السیره النبویه، ج2، ص774</ref>

پیامبر و همراهانش، در [[ذوالحلیفه]]([[مسجد شجره (حدیبیه)|مسجد شجره]])، [[لباس احرام|جامه احرام]] پوشیدند و کوهان ۷۰ شتر را، به نشان [[قربانی]]، خون‌آلود ([[اشعار و تقلید|اشعار]]) کردند.<ref>المغازی، ج2، ص 573، الطبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> [[تلبیه|لبیک]] پیامبر اکرم مقارن با [[احرام]]، چنین گزارش شده است: «'''لبیک، اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، انّ الحمد والنّعمة لک والملک لا شریک لک'''».<ref>المغازی، ج2، ص 574</ref>

[[پیامبر(ص)|پیامبر]]، در راه، از بادی ه‌نشینان خواست تا او را همراهی کنند. ولی آنان، با بهانه های مختلف، از پذیرش دعوت ایشان خودداری کردند. <ref>. المغازی، ج2، ص574-575.</ref>

[[قریش]] پس از آگاهی از عزیمت پیامبر، تصمیم گرفتند از ورود او به [[مکه]] جلوگیری کنند. آنها از احابیش و هم‌پیمان‌های خود در ثقیف درخواست کمک کردند. همچنین [[خالد بن ولید]] را با سپاهی به منطقه کراع الغمیم، فرستادند. [[قریش]] به همراه زنان و فرزندان، از شهر خارج شده، در منطقه «[[بَلْدح]]» اردو زدند.<ref>. المغازی، ج2، ص579؛ الطبقات الکبری، ج2، ص73.</ref>آن‌ها برای جذب قبایل عرب، در نقاط مختلف مکه، به اطعام پرداختند<ref>. امتاع الاسماع، ج1، ص280.</ref> و از همه امکانات خود بهره گرفتند تا مانع ورود مسلمانان به [[مکه]] شوند.

پیامبر در منطقه [[عُسْفان]]، از آمادگی [[قریش]] برای رویارویی آگاه شد و برای روبه‌رو نشدن با آنان، مسیر خود را تغییر داد و با عبور از بیراهه به [[حدیبیه]] رسید.<ref>. المغازی، ج2، ص583-585.</ref>

[[خالد بن ولید]] و سوارانش در [[حدیبیه]] مقابل مسلمانان صف کشیدند. <ref>المغازی، ج2، ص 582</ref>

==پیغام آورندگان طرفین==
هنگام رویارویی مسلمانان و قریش، افرادی از سوی دو طرف برای انتقال پیام فرستاده‌شدند:

'''فرستادگان قریش''': [[عروه بن مسعود ثقفی|عروة بن مسعود ثقفی]]، <ref>. المغازی، ج2، ص598.</ref>[[مکرز بن حفص]]<ref>. المغازی، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>[[حلیس بن علقمه]]<ref>. المغازی، ج2، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>

'''فرستادگان پیامبر''': [[خراش بن امیه]] ، <ref>. السیرة النبویه، ج2، ص314؛ سبل الهدی، ج5، ص46.</ref> [[عثمان بن عفان|عثمان]]<ref>. المغازی، ج2، ص600-602.</ref>

==بیعت رضوان و مسجد شجره==
[[عثمان بن عفان|عثمان]] فرستاده [[پیامبر(ص)|پیامبر]] نزد [[قریش]]، سه روز در [[مکه]] ماند.<ref>المغازی، ج2، ص600-602</ref> تأخیر در مراجعت عثمان، باعث پخش شدن شایعه کشته شدن او شد.  در این هنگام پیامبر که زیر درختی نشسته بود از مسلمانان، برای دفاع از [[اسلام]] بیعت گرفت. از آنجا که [[پیامبر(ص)|پیامبر]] با مردم زیر درخت بیعت کرد، این بیعت را «[[بیعت رضوان|بیعت شجره]]» خوانده‌اند.<ref>المغازی، ج2، ص 619-620، انساب الاشراف، ج1، 439-440، السیره النبویه، ج2، ص315</ref> همچنین خدا در آیه ۱۸ فتح/۴۸ رضایت خود را از بیعت کنندگان اعلام کرد. از این رو این بیعت را «[[بیعت رضوان|بیعت رضوان]]» نیز نامیده‌اند.

درخت سمره یا اراک، که بیعت شجره زیر آن واقع شد،<ref>. بحارالانوار، ج38، ص217.</ref> محل نماز و عبادت برخی از مسلمانان شد. [[عمربن خطاب|عمر]]، خلیفه دوم آنان را منع کرد و آن را نوعی بت پرستی قلمداد نمود. <ref>. الطبقات الکبری، ج2، ص76؛ عیون الاثر، ج2، ص125.</ref> بعدها مسلمانان، در جای این درخت، مسجدی به نام [[مسجد شجره (حدیبیه)|مسجد شجره]] بنا کردند.<ref>. ارشاد الساری، ج6، ص349.</ref>

==دلایل و زمینه‌های صلح==
[[پیامبر(ص)|پیامبر]] هدف خود از رفتن به [[مکه]] را به جا آوردن [[عمره]] ذکر کرد و تأکید ورزید که قصد جنگ ندارد، دلایل عدم تمایل قریش به جنگ نیز در منابع بدین صورت آمده است:

* [[قریش]]، خود را متولی [[بیت‌الله|کعبه]] و خادم زائران [[بیت‌الله|بیت الله]] می‌دانست و اگر مانع [[عمره|عمره‌گزاری]] پیامبر می‌شد با اختلاف داخلی و مخالفت هم‌پیمانان مواجه می‌شد.
* قریش پس از حدود ۲۰ سال دشمنی و مبارزه با [[پیامبر(ص)|پیامبر]] به این نتیجه رسیده بود که بسیاری از امکانات خود را هدر داده و توان براندازی [[اسلام]] را ندارد.<ref>. المغازی، ج2، ص593؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74؛ امتاع الاسماع، ج1، ص286.</ref>
* پیمان مسلمانان بر جهاد تا سر حدّ مرگ ([[بیعت رضوان|بیعت رضوان]])<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص440.</ref> ، بیانگر آمادگی رزمی بالای آنان بود.
* رونق اقتصادی [[مکه]] و [[قریش]] در گرو امنیت راه تجارتی به شام بود؛ راهی که از [[مدینه]] می‌گذشت و طبعاً این امنیت، در صورت صلح محقق می‌شد.
* جنگ با مسلمانان، [[قریش]] را در برابر مردان جنگی [[خزاعه]] قرار می‌داد که هم‌پیمان [[پیامبر(ص)|پیامبر]] در اطراف [[مکه]] بودند<ref>. سیره رسول خدا، ص582.</ref>

==انعقاد پیمان نامه==
پس از توافق برای صلح، و مذاکرات شفاهی و توافق بر آزادی اسیرانی که طی این چند روز از یکدیگر گرفته بودند، قرار شد تا عهدنامه نوشته شود. [[امام علی(ع)]] مأمور نوشتن صلح‌نامه شد. <ref>المصنف، ج5، ص343، البدایه النهایه، ج4، ص 192، مکاتیب الرسول، ج3، ص 84-85</ref> موقع نوشتن [[سهیل بن عمر]]، به نوشتن بسم الله الرحمن الرحیم، و [[پیامبر(ص)|رسول الله]] اعتراض کرد که به جای آن‌ها باسمک اللهم <ref>المغازی، ج2، ص 610، تفسیر الثعلبی، ج5، ص 291</ref>و محمد بن عبدالله نوشته شد.<ref>المغازی، ج2، ص610-611</ref>

===مفاد صلح‌نامه===
شروطی که بر آن‌ها توافق شد، چنین بودند:

* تا ده سال جنگ نباشد و مردم در امنیت باشند و هیچ سرقت پنهانی و خیانتی رخ ندهد.
* هر طایفه‌ای می‌تواند با [[محمد(ص)|محمد]] یا با [[قریش]] هم‌پیمان شود.
* اگر کسی بدون اجازه ولیّ خود نزد [[محمد(ص)|محمد]] رفت، باید به [[مکه]] بازگردانده شود و چنانچه کسی از اصحاب محمد به سوی [[قریش]] بازگردد، به سوی محمد بازگردانده نمی‌شود.
* [[محمد(ص)|محمد]] و اصحابش امسال را بازگردند و سال آینده، برای سه روز، در [[مکه]] می‌مانند و جز سلاح مسافر، که شمشیر غلاف شده است، نباید سلاح دیگر داشته باشند.<ref>. تاریخ الطبری، ج2، ص281؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ الطبقات الکبری، ج2، ص77.</ref>
* هریک از اصحاب محمد که برای [[حج]] یا [[عمره]] به [[مکه]] می‌آیند، امنیت خواهد داشت؛ چنان‌که هر نفر قریشی که برای رفتن به [[شام]] یا [[مصر]] از [[مدینه]] بگذرد، جان و مالش در امان خواهد بود.<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص441.</ref>

در پی قرارداد صلح، قبیله [[خزاعه]] با پیامبر و قبیله [[بنی‌بکر]] از [[بنی‌کنانه|کنانه]] با قریش هم‌پیمان شدند. چندی بعد، تعرض قبیله [[بنی‌بکر]] به [[خزاعه]] و حمایت [[قریش]] از بنی‌بکر، مقدمات نقض قرارداد و [[فتح مکه]] را در سال ۸ ق. فراهم آورد.<ref>. المغازی، ج2، ص612، 781، 785-786؛ الطبقات الکبری، ج2، ص75؛ فتوح البلدان، ص46-47.</ref>

===وضعیت مهاجرت زنان و مردان مسلمان از مکه بعد از صلح===
پس از پیمان حدیبیه، زنی از [[مکه]] گریخت و به مسلمانان پناه آورد. خویشاوندانش بازگشت او را مطالبه کردند، اما [[پیامبر(ص)|پیامبر]] گفت این پیمان، شامل زنان نمی‌شود.

مشکل مردان [[مهاجر]] نیز پس از مدتی حل شد. تعدادی از مسلمانان که از [[مکه]] فرار کرده بودند در مکانی به نام [[عیص]] به کاروان‌های تجاری [[قریش]] آسیب می‌زدند. این وضیعت موجب شد تا قریش از امتیاز خود چشم پوشی کرده و از [[پیامبر(ص)|پیامبر]] خواستند این افراد را به [[مدینه]] فرابخواند.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص 284-285</ref>

==صلح حدیبیه، فتح المبین==
از دیدگاه بیشتر مفسران، پیروزی آشکار که آیات نخستین فتح/۴۸ از آن سخن گفته‌اند، پیروزی مسلمانان در صلح حدیبیه است.<ref>جامع البیان، ج26، ص89-90، روح المعانی، ج13، ص239، المیزان، ج18، ص251-252</ref>

روایاتی از پیامبر<ref>عیون الاثر، ج2، ص124-125، سبل الهدی، ج5، ص58-59</ref> و ائمه<ref>مناقب، ج1، ص 175</ref> نیز [[فتح المبین]] بودن صلح حدیبیه را تأیید می‌کند.

==مناسک حج پیامبر به هنگام صلح حدیبیه و تبعیت فقها از این مناسک==
[[پیامبر(ص)]] در ماجرای [[حدیبیه]]، از [[ذوالحلیفه]] به نیت [[عمره]] محرم شد. از این رو فقها، اقدامات آن حضرت را در این واقعه، مستند احکام شرعی فراوانی قرار داده‌اند؛ از جمله اقدامات پیامبر، همراه آوردن ۷۰ شتر برای [[قربانی]]<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص54؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.</ref> و [[اشعار و تقلید]] در [[ذوالحلیفه]] بود.<ref>. المصنّف، ج8، ص367؛ جامع الخلاف، ص216؛ امتاع الاسماع، ج1، ص275.</ref> از این رو فقهای اسلام، اشعار و تقلید را در [[عمره]] مستحب دانسته‌اند.<ref>. المغنی، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص357-358؛ مستند الشیعه، ج13، ص105.</ref> همچنین فقها با استناد به عمل پیامبر، به خواندن دو رکعت نماز پیش از [[احرام]] در [[میقات|میقات]] فتوا داده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص332؛ البحر الرائق، ج2، ص563.</ref>

بیشترین استناد به عمل پیامبر در [[حدیبیه]]، موضوع ممانعت دشمن از انجام [[حج]] یا [[عمره]]، پس از [[احرام]] است<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص332؛ المهذب، ج1، ص270؛ المعتمد، ج5، ص449.</ref> که [[اهل سنت]] آن را به «[[احصار و صد|احصار]]» و [[شیعه]] به «[[احصار و صد|صد]]» تعبیر کرده‌اند.

فقها، با استناد به عمل پیامبر، بر تحلل و خروج از [[احرام]] اتفاق نظر دارند<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294؛ مسالک الافهام، ج2، ص388.</ref> و به استثنای فقیهان [[مالکی|مالکی]]<ref>. الموطا، ج1، ص360-361.</ref>، همه فقهای مسلمان، برای [[تحلل]]، [[قربانی|قربانی]] را لازم دانسته‌اند<ref>. الام، ج2، ص180؛ الخلاف، ج2، ص423-424؛ المغنی، ج3، ص371.</ref> و مکان قربانی را همان محل [[احصار و صد]] ذکرکرده‌اند<ref>. المقنع، ص244؛ المغنی، ج2، ص373.</ref>؛ چنان‌که به وجوب [[حلق و تقصیر|حلق]] در احصار و صد<ref>. الکافی، ص218؛ المجموع، ج8، ص299؛ کشاف القناع، ج2، ص610.</ref>یا ترجیح آن بر [[حلق و تقصیر|تقصیر]]<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص107؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211؛ مواهب الجلیل، ج4، ص294.</ref>، نظر داده‌اند. همچنین به اتفاق همه فقهای اسلامی قضای [[حج]] یا [[عمره|عمره‌ای]] که به واسطه [[احصار یا صد]] ناتمام مانده، واجب است.<ref>. مختصر المزنی، ص72؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص482؛  حاشیة الدسوقی، ج2، ص95.</ref>
==پانویس==

{{پانویس}}

==فهرست منابع==

{{منابع}}

•	اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق


•	اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق


•	ارشاد الساری، احمد بن محمد القسطلانی، قاهره، مطبعه الکبری الامیریه ۱۳۲۳ق


•	الام، محمد بن ادریس الشافعی ،  بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق


•	امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق


•	انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری ، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق


•	آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش


•	بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسی،  تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق


•	البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)،  زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم ،  به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق


•	البدایة و النهایة فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق


•	تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق


•	تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک): محمد بن جریر الطبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق


•	تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی ، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق


•	تفسیر الثعلبی (الکشف و البیان)، احمد بن محمد الثعلبی، به کوشش محمد بن عاشور و نظیر الساعدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق


•	تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دار الکتاب، ۱۴۰۴ق
•	تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ش


•	تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.


•	جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق


•	جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیه وبین ائمّه الحجاز والعراق، علی بن محمد القمی السبزواری، به کوشش حسین حسنی بیرجندی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش


•	جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام: محمد حسین نجفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛


•	حاشیة الدسوقی، محمد بن احمد الدسوقی، احیاء الکتب العربیه


•	الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق


•	الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه: محمد بن مکی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق


•	دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، احمد بن الحسین البیهقی، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛


•	روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق


•	سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، محمد بن یوسف الشمس الشامی، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق


•	السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق


•	سیره رسول خدا، رسول جعفریان، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش


•	شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق


•	صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق


•	الطبقات الکبری، محمد بن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق


•	عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه)، ابن سید الناس (م.۷۳۴ق.)، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۰۶ق


•	فتوح البلدان، احمد بن یحیی البلاذری ، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م


•	الکافی فی الفقه، ابوالصلاح تقی‌الدین الحلبی ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (ع)، ۱۴۰۳ق


•	کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی ، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق


•	المبسوط فی فقه الامامیه: محمد بن حسن الطوسی، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش


•	المبسوط، محمد بن احمد السرخسی.، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق


•	المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی ، بیروت، دار الفکر


•	مختصر المزنی، اسماعیل بن یحیی المزنی، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا


•	مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: زین‌الدین بن علی، شهید ثانی، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق


•	مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی ، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق


•	المصنف فی الاحادیث و الآثار، عبدالرزاق الصنعانی، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق


•	المصنّف فی الاحادیث و الآثار، عبدالله بن محمد بن ابی‌شیبه، به کوشش سعید محمد اللحام، دار الفکر، ۱۴۰۹ق


•	المعتمد فی شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دار العلم/ مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق


•	معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م


•	معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویه، عاتق بن صالح البلادی، مکة المکرمه، دار مکه، ۱۴۰۲ق


•	المغازی، محمد بن عمر الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق


•	المغنی، عبدالله بن قدامه، بیروت، دار الکتب العلمیه؛


•	المقنع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) ، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق


•	مکاتیب الرسول، علی احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق


•	مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهر آشوب، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق


•	مواهب الجلیل، محمد بن محمد الحطاب الرعینی ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛


•	الموطّأ، مالک بن انس به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛


•	المهذب: عبدالعزیز بن نحریر البراج ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق؛


•	المیزان فی تفسیر القرآن،  سید محمد حسین طباطبایی ، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق؛