در حال ویرایش مسجدهای مدینه

'''مسجدهای مدینه'''، مسجدهایی است که در شهر [[مدینه]] در کشور [[عربستان]] وجود دارد و بسیاری از آن‌ها محل نماز خواندن [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] دانسته شده است. با توجه به سکونت ۱۳ ساله پیامبر(ص) در این شهر، او در چندین مسجد از جمله [[مسجد قبلتین]] نماز خواند یا در مواردی دستور به ساخت مسجدی مانند [[مسجد قبا]] داد. همچنین مساجد متعددی، سال‌ها بعد، در مکان نمازخواندن یا توقف آن حضرت یا نوشیدن آب یا پوشیدن زره ساخته شدند؛ مثل [[مسجد ثنیة الوداع]] و [[مسجد راتج]]. برخی از مساجد تاریخی مدینه نیز امروزه از میان رفته و فقط آثاری از آنها در منابع باقی مانده است؛ همچون [[مسجد بنی انیف]] و [[مسجد بنی زریق]]. [[پرونده:مسجدهای مدینه با جهت.png|جایگزین=|چپ|بی‌قاب|۵۵0x7۵۰پیکسل]]
== مسجد النبی ==
{{اصلی|مسجد النبی}}مسجدالنبی به فرمان پیامبر در ربیع‌الاول سال اول هجری (۶۲۲ق.) ساخته شد و در دوره‌های مختلف تاریخی [[بازسازی مسجدالنبی|بازسازی]] شد و محدوده بنای آن گسترش پیدا کرد و امروزه بیش از ۹۸ هزار متر مربع مساحت دارد.<ref>المساجدالاثریه، ص 18-24</ref> پیامبر(ص) در روایتی نماز در این مسجد را برابر با ده‌هزار نماز در مساجد دیگر، غیر از [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، دانسته است.<ref>الکافی، ج4، ص 556</ref>

=== مسجد بنی عدی و مسجد دارالنابغه ===
{{اصلی|مسجد دارالنابغه}}هر دو این مساجد در خانه نابغه ([[دار النابغه]]) در زقاق الطوال (زقاق آمنه) مقابل باب السلام مسجدالنبی قرار داشت.<ref>معالم المدینة المنورة، ج۱، ص ۵۸۲-۵۹۰</ref> نابغه مردی از بنوی عدی بن نجار (یکی از تیره‌های خزرج) بود که عبدالله پدر پیامبر در خانه او دفن شد.<ref>الطبقات الکبری، ج۱، ۷۹</ref> این مسجدها امروزه از میان رفته و محل آن در داخل حیاط مقابل مسجدالنبی است.

=== مسجد بنی ساعده ===
{{اصلی|مسجد بنی ساعده (داخل مدینه)}}این مسجد کنار سقیفه بنی ساعده قرار داشته<ref name=":014">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_معالم_المدینه_المنوره_قدیما_و_حدیثا.pdf&page=208 تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، خیاری، ص208]</ref> و گزارش شده که [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] در محل آن نماز خوانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=64 تاریخ المدینه المنوره، ابن شبه، ص64]</ref> بنای مسجد امروزه از میان رفته و مکان آن بوستانی در غرب مسجدالنبی است.<ref>https://nabdapp.com/t/134781642</ref>

== مسجدهای مصلا در مَناخه ==
[[مصلای پیامبر(ص)|مسجدهای مصلا]]، مسجدهایی است که در منطقه مَناخه، که زمینی بزرگ و بدون ساختمان در غرب مسجدالنبی بود، ساخته شده‌اند. پیامبر(ص) نمازهای عید قربان و عید فطر را در این زمین اقامه می‌کردند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=122 وفاء الوفاء، ج3، ص 122]</ref>برخی برآنند که نخستین بار در زمان [[عمر بن عبدالعزیز]] مسجدهایی در مکان نمازهای عید پیامبر در این منطقه ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=122 وفاالوفا،ج3، ص 122]- [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالمدينه_المنوره_تطورها_العمراني.pdf&page=145 المدینه المنوره، ص 145]</ref>

=== مسجد غمامه ===
{{اصلی|مسجد غمامه}}مسجد غَمامه یا مسجد مصلی در جنوب غرب [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] قرار دارد. پیامبر از این مکان که فضای بازی بود برای برپایی نماز عید و باران استفاده می‌کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=122 وفاء الوفاء، ج۳، ص ۱۲۲]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجد الاثریه،ص ۲۲۳]</ref> مساحت کلّ مسجد ۳۳۸ متر بوده و شش گنبد دایره‌ای دارد که بزرگترین آنها روی محراب قرار گرفته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:المدينه_المنوره_تطورها_العمراني.pdf&page=138 المدینه المنوره، تطورها العمرانی، ص 138-145]</ref>

=== مسجد امام علی ===
{{اصلی|مسجد امام علی (مناخه)}}مسجد امام علی (ع) در محل [[مصلای پیامبر(ص)]]، ساخته شده است. این مسجد در غرب [[مسجد النبی]] قرار دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجد الاثریه، ص 223]</ref> بنابر روایاتی، در زمانی که عثمان در خانه‌اش در محاصره مخالفان بود، امام علی(ع) در مکان این مسجد، نماز عید خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=121 وفاء الوفاء، ج3، ص 121]</ref>

=== مسجد ابوبکر ===
{{اصلی|مسجد ابوبکر(مدینه)}}مسجد ابوبکر یکی از مجموعه مساجد [[مصلای پیامبر(ص)]]<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجدالاثیر، ص223.]</ref> در منطقه مَناخه در غرب مدینه است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجدالاثریه، ص223.]</ref> گفته شده پیامبر در این مکان برای فوت نجاشی نماز خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمعالم_المدینه_المنوره_بین_العمارة_و_التاریخ_جزء4_المجلد1.pdf&page=402 معالم المدینه، ص402.]</ref> ابوبکر در دوران خلافتش در این مکان نماز عید خواند و از همین رو این مکان، مسجد ابوبکر نام گرفته‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=146 التعریف، ص146]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=147 التعریف، ص147.]</ref>پیشینه بنای فعلی مسجد به زمان سلطان محمود عثمانی بازمی‌گردد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:المدینه_المنوره_تطورها_العمرانی.pdf&page=147 المدینه المنوره، ص 147]</ref>

=== مسجد عثمان ===
{{اصلی|مسجد عثمان}}این مسجد در جنوب [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] با فاصله ۴۲۵ متر واقع شده و در محدوده [[مصلای پیامبر(ص)]] قرار دارد.<ref name=":06">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=261 مساجد الاثریة، ص261]</ref> ساختمان فعلی این مسجد در حدود ۱۴۱۰هجری ساخته شده و پیشینه تاریخی ندارد.<ref name=":022">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=261 مساجد الاثریة، ص261]</ref> 

=== مسجد عمر بن خطاب ===
{{اصلی|مسجد عمر بن خطاب (مدینه)}}مسجد عمر در محدوده [[مصلای پیامبر(ص)]]<ref name=":16">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=122 وفاء الوفاء، ج3، ص 122]</ref> در جنوب غربی [[مسجد النبی]] است و زمان تاسیس اولیه آن را در قرن ششم یا نهم دانسته‌اند.<ref name=":23">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالدر_الثمین_فی_معالم_دار_الرسول_الامین.pdf&page=230 ''الدر الثمین فی معالم دار الرسول الامین''، ص230] / [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجد الاثریه، ص 223]</ref> ساختمان فعلی مسجد در دوران عثمانی ساخته شده<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=247 مساجد الاثریه، ص247]</ref> و مساحت کلی آن ۳۳۵ متر است.<ref name=":07">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=248 مساجد الاثریه، ص248]</ref>

=== مسجد بلال بن رباح (مناخه) ===
{{اصلی|مسجد بلال بن رباح (مناخه)}}مسجد قدیمی بلال با فاصله 350متر در جنوب غربی [[مسجد النبی]] قرار داشته.<ref name=":110">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%AC%D8%B2%D8%A14_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%AF1.pdf&page=574 معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص573 و 574.]</ref> مسجد بعد از 850 قمری در محدوده [[مصلای پیامبر(ص)|مصلای نماز عید]] پیامبر(ص) ساخته شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%AF%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D9%81%DB%8C_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1.pdf&page=169 عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص169 و 170]</ref> از قرن دهم تا چهاردهم مسجد در ذیل ساختمان دارالحکومه به حیات خود ادامه داده<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%AF%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D9%81%DB%8C_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1.pdf&page=169 عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص169 و 170] ؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87.pdf&page=40 وصف المدینه المنوره، ص40.]</ref> و در قرن 15 قمری تخریب شده است.<ref name=":021">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=263 مساجد الاثریه فی المدینة النبویة، ص263 و 264.] /  [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%AC%D8%B2%D8%A14_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%AF1.pdf&page=571 معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص571.]</ref>

== مسجدهای فتح در خندق ==
[[مساجد خندق|مسجدهای هفت‌گانه]] (مساجد سبعه) مسجدهایی است که در شمال غربی مدینه در محل وقوع [[غزوه خندق]] یا احزاب قرار دارند و به آن‌ها مسجدهای فتح نیز گفته می‌شود. 

=== مسجد فتح ===
{{اصلی|مسجد فتح (مدینه)}}در میان مساجد هفت‌گانه فتح، معروف‌ترین مسجد، که در بالاترین بخش حاشیه غربی [[کوه سلع]] قرار دارد، مسجد فتح است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_معالم_المدینه_المنوره_قدیما_و_حدیثا.pdf&page=199 تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، ص199.]</ref>پیامبر(ص) در محدوده مسجد فتح نماز عصر را خوانده است.<ref name=":24">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=59 تاریخ المدینة المنورة، ص59.]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aاخبار_المدینه_ابن_زباله.pdf&page=143 اخبار المدینه، ابن زباله، ص143.]</ref> مسجد از قرن نخست قمری وجود داشته<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=139 مساجد الاثریه، ص139.]</ref> و تا قرن دوم وسوم قمری، مکان دعا خواندن پیامبر<ref>الاستذکار، ج2، ص534.</ref> علیه [[غزوه احزاب|لشکر احزاب]] در صحن مسجد با استوانه‌ای مشخص بوده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=60 تاریخ المدینة المنورة، ص60.]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:اخبار_المدینه_ابن_زباله.pdf&page=142 اخبار المدینه، ابن زباله، ص142.]</ref>

=== مسجد امام علی ===
{{اصلی|مسجد امام علی در خندق}}مسجد امام علی(ع) جزو مسجدهای کهن منطقه [[غزوه احزاب]] است.<ref name=":15">معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص162.</ref>مکان مسجد در جنوبی‌ترین بخش منطقه خندق در بلندی [[کوه سلع]] است<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=146 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص146.]</ref> و در فاصله ۴۳ متری شرق آن، [[مسجد فاطمه زهرا (س)|مسجد حضرت زهرا(س)]] قرار دارد.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص163و165.</ref>

=== مسجد فاطمه زهرا (س) ===
{{اصلی|مسجد فاطمه زهرا (س)}}مسجد فاطمه زهرا(س) مسجد بعد از قرن ۱۴ هجری<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوصف_المدینه_المنوره.pdf&page=17 وصف المدینه المنوره، ص17.]</ref> در جنوبی‌ترین محدوده [[مساجد خندق|مساجد فتح]] ساخته شده و در نزدیکی غرب [[مسجد امام علی در خندق|مسجد حضرت علی]] قرار دارد.<ref name=":17">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص180.</ref> مسجد امروزه یک مستطیل بدون سقف با دیوارهایی حدودا یک متری است.<ref>[https://www.google.com/maps/place/مسجد+فاطمه+زهرا+(س)‭/@24.4758035,39.5949911,3a,75y,90t/data=!3m8!1e5!3m6!1sAF1QipOd1WYr7_SjyyLFBxW752VH5Sfq5DGwEW0sNDC_!2e10!3e10!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipOd1WYr7_SjyyLFBxW752VH5Sfq5DGwEW0sNDC_%3Dw203-h360-k-no!7i1080!8i1920!4m9!3m8!1s0x15bdbf1de02eb2c5:0x2dc4ec502060a0f0!8m2!3d24.4758035!4d39.5949911!10e5!14m1!1BCgIgARICCAQ!16s%2Fg%2F11cm0pl5k4?hl=fa&entry=ttu&g_ep=EgoyMDI0MDkwOS4wIKXMDSoASAFQAw%3D%3D تصاویر کاربران بین المللی]</ref>

=== مسجد ابوبکر ===
{{اصلی|مسجد ابوبکر(خندق)}}در دامنه کوه [[کوه سلع|سلع]]، مساجدی وجود دارد که آن‌ها را [[مساجد خندق]] می‌نامند. یکی از آنها، مسجد ابوبکر است. مَطَری در گزارش خود به سه مسجد در محدوده خندق اشاره کرده که سومین آنها تخریب شده‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:التعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=142 التعریف، ص 142]</ref>سمهودی مسجد مخروبه را مسجد ابوبکر دانسته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=189 وفاءالوفا،ج3،ص 189]</ref> در سال‌های اخیر، نام مسجد ابوبکر و [[مسجد امام علی در خندق|علی(ع)]]، جابجا شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالمدينه_المنوره_تطورها_العمراني.pdf&page=192 المدینه المنوره،ص 192]</ref>

=== مسجد سلمان فارسی ===
{{اصلی|مسجد سلمان فارسی}}مسجد سلمان فارسی در جنوب [[مسجد فتح (مدینه)|مسجد فتح]] است و هر دو در شمال غربی دامنه [[کوه سلع]] قرار دارند.<ref name=":04">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=143 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص143.]</ref>رسول خدا(ص) در میانه‌های [[غزوه خندق]]، در محدوده این مسجد نماز خوانده است.<ref name=":42">الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة، ابن نجار، ص189.</ref> امروزه مسجد دارای یک حیاط و شبستانی مستطیلی شکل با مساحت حدود ۵۰متر است.<ref name=":6">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالمدينه_المنوره_تطورها_العمراني.pdf&page=188 المدینه المنوره تطورها العمرانی، ص188.] [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=144 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص144.]</ref>

=== مسجد عمر بن خطاب ===
{{اصلی|مسجد عمر بن خطاب در خندق}}مسجد عُمَر در جنوب [[مسجد سلمان فارسی]] قرار دارد<ref name=":08">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=148 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص148.]</ref> و پس از ۱۸۸۵م تاسیس شده است.<ref name=":09">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=148 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص148.]</ref> مسجد در محدوده نظامی [[پیامبر(ص)]] در جریان [[غزوه احزاب|غزوه خندق]] است<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص144.</ref> که پیامبر(ص) در آن حدود نماز خوانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=59 تاریخ مدینه، ابن شبه، ص59.]</ref>

== مساجد اطراف کوه سلع ==

=== مسجد قبلتین ===
{{اصلی|مسجد قبلتین}}مسجد قبلتین متعلق به طایفه [[بنوسلمه]]<ref>قرطبی، ''تفسیر قرطبی''، ج2، ص148 و 149.</ref> از مساجد بسیار قدیمی در شمال غرب [[مدینه]] است.<ref>عباسی، ''آثار المدینة المنورة''، ص131.</ref>حکم تغییر قبله در  این مسجد در وسط نماز ابلاغ شد<ref>ابن کثیر، ''تفسیر القرآن العظیم''، ج1، ص334.</ref> و نمازگزاران دو رکعت از نماز ظهر را به سوی بیت‌المقدس و دو رکعت بعدی را به سوی کعبه خواندند.<ref>اخبار مدینة الرسول(ص)، ص١١5.</ref>

=== مسجد غار بنی حرام ===
{{اصلی|مسجد غار بنی حرام}}این مسجد که به صورت یک غار در هشتصد متری شمال غربی [[مسجد النبی]]<ref>المساجد والأماکن الأثریة المجهولة لزائر المدینة المیمونة، عبد الرحمن خویلد، ص24</ref> در جهت غربی [[کوه سلع]] قرار دارد.<ref name=":010">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=49 مساجد الاثریه، الیاس عبدالغنی، ص49.]</ref>روایات متعددی درباره ورود [[حضرت محمد (ص)|حضرت محمد(ص)]] به غاربنی‌حرام در برخی شبهای [[غزوه خندق]] وجود دارد.<ref>الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، ابن نجار، ص64.</ref>

=== مسجد بنوحرام ===
{{اصلی|مسجد بنوحرام}}مسجد بنی حرام در حاشیه غربی [[کوه سلع]] <ref name=":02">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=44 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.]</ref> با فاصله ۱٫۶۸ کیلومتری از مسجد النبی قرار دارد.<ref name=":4">[https://iqna.ir/fa/news/4183824/آغاز-فاز-دوم-نوسازی-مسجد-بنی-حرام-در-مدینه خبرگزاری ایکنا]، کد خبر: ۴۱۸۳۸۲۴</ref> پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aاخبار_المدینه_ابن_زباله.pdf&page=146 اخبار المدینه، ابن زباله، ص146.]</ref> تاریخچه اولین ساختمان این مسجد به عهد نبوی بازمیگردد که بنایی ساده از چوب و شاخه درخت خرما داشته.<ref name=":3">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص232-234</ref> امروزه مسجد دارای یک قبه و یک مناره زیبا در ضلع شمال غربی است.<ref name=":03">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=44 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.]</ref>

=== مسجد الرایه ===
{{اصلی|مسجد الرایه (مدینه)}}مسجد الرایَة، در شمال غرب [[مسجد النبی|مسجد نبوی]]<ref name=":13">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=79 مساجد الاثریه، ص80]</ref> و بر فراز کوه کوچک ذباب است.<ref name=":2">معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد۲، ص 160و164</ref>در جریان [[جنگ احزاب]] و هنگام کندن خندق، پیامبر(ص) در آنجا نماز می‌خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=201 وفاء الوفا، ج۳، ص 201]</ref>مسجد ظاهری ساده داشته و مأذنه و آیات برجسته یا نقوشی در خود ندارد.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء۴، مجلد۲، ص172</ref>

== مساجد منطقه قبا ==

=== مسجد قبا ===
{{اصلی|مسجد قبا}}مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده به دستور [[پیامبر(ص)]] بود<ref>تفسیر مجمع البیان، ج7، ص253.</ref> که در [[منطقه قبا]] و جنوب غربی [[مدینه]] واقع شده است. ساختمان جدید مسجد در صفر ۱۴۰۵ق. ساخته شده است.<ref>سیری در اماکن سرزمین وحی، ص56.</ref>مسجد قبا، همان مسجدی است که [[قرآن کریم]] آن را در آیه ۱۰۸ [[سوره توبه]] ستوده و بر اساس این آیه، مسجد قبا نخستین مسجدی است که بر پایه [[تقوا]] بنا شده است.<ref>کامل الزیارات‏، ص25؛ دعائم الاسلام، ج1، ص297.</ref>

=== مسجد عتبان بن مالک ===
{{اصلی|مسجد عتبان بن مالک}}مسجد عتبان بن مالک در شمال [[مسجد جمعه]] قرار دارد.<ref name=":05">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=120 مساجد الاثریه، الیاس عبدالغنی، ص120]</ref>عَتبان بن مالک از [[انصار|انصار پیامبر(ص)]] بود<ref>اُسد الغابه، ابن اثیر، ج3، صص359و360</ref> که به علت ناتوانی در خواندن نماز جماعت، از [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] خواست تا در گوشه‌ای از خانه او نماز بخواند تا او آنجا را مصلای خویش قرار دهد.<ref>اُسد الغابه، ابن اثیر، ج3، ص360؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=71 تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، ص71.]</ref> در سال ۱۴۳۵قمری دیوارهای مسجد تخریب شده<ref>سایت خبری العالم،  [https://fa.alalam.ir/news/1682500/خشم-مردم-عربستان-از-تخریب-مسجد-تاریخی-در-مدینه-منوره نسخه فارسی] و [https://www.alalam.ir/news/1682430/غضب-بالسعودية-اثر-ازالة-مسجد-اثري-في-المدينة-المنورة نسخه عربی همین خبر]،</ref> اما بقایای زیرین این بنا در قالب مکانی تاریخی باقی است.<ref>سایت [https://makkah-almadinah.com/almadinah-attractions/itban-bin-malik/ مزارات مکة و المدینة]</ref>

=== مسجد جمعه ===
{{اصلی|مسجد جمعه}}مسجد جمعه در هفتصد متری شمال مسجد قبا و سمت راست کسی است که از مسجد قبا به سوی مرکز شهر مدینه می‌رود.<ref>المدینه بن الماضی و الحاضر، ص ۱۰۴</ref> پیامبر اسلام(ص) پس از هجرت به مدینه و توقف چند روزه در قباء در روز جمعه دوازدهم ربیع الاول از قبا به سمت مرکز شهر حرکت کرد<ref>العقد الثمین، ج۱، ص ۳۸۲</ref> و ظهر هنگام در محله بنو سالم بن عوف در بطن وادی رانوناء نخستین نماز جمعه را در مکانی که اکنون مسجد جمعه است برگزار کرد.<ref>الطبقات الکبری، ج۱، ص ۱۸۲</ref>

=== مسجد بنی‌انیف ===
{{اصلی|مسجد بنی‌انیف}}مسجد بنی‌اُنیف یکی از مساجد تاریخی مدینه در فاصله چند صد متری جنوب [[مسجد قبا]] بود که در حال حاضر اثری از آن نیست.<ref>وفاء الوفاء، ج۳، ص ۷۱</ref> بر اساس روایتی پیامبر(ص) در هنگام هجرتش به مدینه<ref>المدینه بین الماضی و الحاضر، ص۲۶۱</ref> یا در هنگام استقبالش از [[امام علی(ع)]] (در هنگامی که پس از پیامبر از مکه به مدینه هجرت نمود) در میان [[بنی‌انیف]] در محل این مسجد نماز صبح گزارد.<ref>المساجد و الاماکن الاثریهُ ص ۸۴-۸۶</ref>

=== مسجد فضیخ ===
{{اصلی|مسجد فضیخ}}مسجد فضیخ، در شرق [[مسجد قبا]] و میان مسجد قبا و مشربه ام ابراهیم قرار دارد.<ref name=":18">هدیة الزائرین، ص۷۲.</ref> [[حضرت محمد(ص)]] در این مسجد نماز فراوان خوانده است.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۷، ج۸۱، ج۹۶، ص۳۳۵، ج۹۷، ص۲۱۳، ۲۱۴، ۲۱۶، ۲۲۴.</ref> امروزه ساختمان مسجد فضیخ از میان رفته است.<ref name=":012">آثار اسلامی مکه و مدینه (1390ش)، ص301-299.</ref>
== مساجد شمال مدینه و منطقه احد ==

=== مسجد فسح ===
{{اصلی|مسجد فسح}}مسجد فسح در جنوب کوه احد و متصل به کوه است.<ref name=":011">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=126 التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص126.]</ref> نماز خواندن رسول خدا(ص) در روز [[جنگ احد]] در منابع قدیمی مختلف انعکاس داده شده<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=57 تاریخ مدینه ابن شبه، ص57.]</ref> و محققان معاصر، مکان اقامه نماز را مطابق با محدوده این مسجد می‌دانند.<ref>معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، کعکی، جلد2، ص362؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=155 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص155.]</ref>

=== مسجد ابی‌ذر ===
{{اصلی|مسجد البحیر}}مسجد ابی‌ذر در شمال شرق مسجدالنبی واقع شده است.<ref>المساجدالاثریه، ص 93</ref> روایت شده که پیامبر در مسیر غزوه احد وقتی از این منطقه گذشتند، در محلی که بعدا این مسجد ساخته شده، نماز گزاردند. یکی از سجده‌های پیامبر به دلیل نزول جبرئیل بر آن حضرت بسیار طولانی شد به قدری که اصحاب تصور کردند پیامبر وفات کرده است.<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص 344</ref>

=== مسجد الدرع ===
{{اصلی|مسجد الدرع}}مسجد الدِّرْع یکی از مساجد قدیمی [[شهر مدینه]] است که در جهت جنوب [[مسجد بنوحارثه]] و کوه احد قرار دارد<ref name=":12">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=111 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص111.]</ref>این مسجد جزو یادگارهای [[غزوه احد]] دانسته شده<ref>المغازی، ج١، ص٢١٩.</ref> و بر اساس نقل‌های کهن، رسول خدا(ص) در این مسجد نماز گزاردند و شب را تا به صبح در آنجا سپری کردند<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=72 تاریخ المدینة المنوره، ص٧٢.]</ref>

=== مسجد بنی حارثه ===
{{اصلی|مسجد بنی حارثه}}در جهت شمال [[مسجدالنبی]] با فاصله ۲۴۲۰متر قرار دارد.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد۲، ص333.</ref>بر اساس اخبار موجود درباره نمازخواندن قبیله بنی حارثه در مسجد و رسیدن خبر [[تغییر قبله]] به ایشان در هنگام نماز عصر<ref>الاستیعاب، ج4، ص482؛ أسد الغابة، ج5، ص557.</ref>، برخی معاصرین نتیجه گرفتند که مسجد در زمان [[پیامبر(ص)]] وجود داشته است.<ref name=":015">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=199 مساجد الاثریه، ص199.]</ref>

=== مسجد حمزة بن عبدالمطلب ===
{{اصلی|مسجد حمزة بن عبدالمطلب (مدینه)}}مسجد در جنوب [[کوه احد]]<ref name=":019">رحلة ابن جبیر، ص154.</ref> و شرق [[مقبرة الشهدای احد|مقبره شهدای احد]] در شمال مدینه قرار دارد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه</ref> برخی ساخت بنای مسجد را بنا بر مشاهدات عینی از سنگ‌نوشته‌ای بر در مسجد، در سال ۲۷۵قمری دانستند.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص393.</ref> در ۵۷۰قمری مادر خلیفه «[[الناصر عباسی]]» برروی [[مقبره شهدای احد|مقبره شهدا]] گنبدی عالی و محکم ساخت.<ref>تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة، ص477.</ref> [[ابن جبیر]] در ۵۸۰قمری مسجدی بر روی قبر حمزه مشاهده کرده است.<ref name=":020">رحلة ابن جبیر، ص154.</ref> 

== مساجد منطقه بقیع و شرق مسجدالنبی ==

=== مسجد ابی بن کعب ===
{{اصلی|مسجد ابی بن کعب}}از مسجدهای قدیمی شهر [[مدینه]] است که در محل نمازگزاری پیامبر(ص) ساخته شده بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=64 تاریخ المدینه المنوره، ج۱ ، ص64.]</ref> این مسجد در غرب قبور [[امهات المؤمنین|امهات مومنین]] و [[مزار عقیل بن ابی‌طالب(ع)|قبر عقیل]] در بقیع قرار داشته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:معالم_المدینه_المنوره_بین_العمارة_و_التاریخ_جزء4_المجلد1.pdf&page=633 المعالم المدینه بین العماره و التاریخ، جزء4، مجلد2، ص 633]</ref> این مسجد در قرن هشتم و نهم قمری دارای بنایی نبوده<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=211 وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۱۱]</ref> و در حکومت عثمانی(سده ۱۴ق.) بنای آن احیا شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمرآة_الحرمین_ابراهیم_رفعت_پاشا_ج1.pdf&page=420 مرآة الحرمین، ج۱، ص ۴۲۰]</ref>امروزه مسجد ابی بن کعب خراب شده و اثری از آن نیست.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_معالم_المدینه_المنوره_قدیما_و_حدیثا.pdf&page=203 تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، ص ۲۰۳]</ref>

=== مسجد بنی ظفر ===
{{اصلی|مسجد بنی ظفر}}مسجد بنی ظفر از مسجدهای تاریخی مدینه بود که در شرق قبرستان بقیع قرار داشت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=58 المساجد الاثریه، ص] ۵۸</ref> این مسجد را مسجد البغلة هم گفته‌اند زیرا نقشی از اثر پای استر پیامبر در صخره‌ای در کنار مسجد وجود داشته است. این مسجد امروزه از میان رفته اما بنابر گزارشی در نیمه قرن چهاردم قمری این مسجد اتاق مربعی کوچکی به طول و عرض ۳ متر و ۷۰ سانتیمتر بوده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aآثار_مدینه_المنوره.pdf&page=134 آثار المدینه المنوره، ص ۱۳۴]</ref>

=== مسجد الاجابه ===
{{اصلی|مسجد الاجابه (مدینه)}}در شمال شرق [[بقیع]] و با فاصله ۵۸۰ متر از [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] قرار دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=33 مساجد الاثریه، ص ۳۳؛] معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد۲، ص 187</ref> گویا این مسجد از زمان [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] ساخته شده بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=36 مساجد الاثریه، ص ۳۶]</ref> و پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده و دعا کرده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=34 مساجد الاثریه، ص 34-35]</ref> بنای مسجد یک [[گنبد]] هشت ضلعی و یک [[گلدسته]] دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=34 مساجد الاثریه، ص۳۴]؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد ۲، ص ۲۱۰</ref>

== مساجد موجود دیگر ==

=== مسجد العصبة ===
{{اصلی|مسجد العصبة}}در منابع کهن تاریخی آمده است که [[حضرت محمد (ص)]] در مسجد التوبه در عُصْبَة و در نزدیکی [[چاه هُجَیم]] نماز خوانده است<ref name=":22">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=217 التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص217.]</ref>امروزه بنای مسجد عبارت است از مربعی بدون سقف با طول و عرض نزدیک به ۱۱ متر و با دیوارهایی سنگی به ارتفاع یک متر که آثار سفیدکاری در آن دیده می‌شود.<ref name=":14">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=124 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص124.]؛ معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد ثالث، ص 229-230</ref>

=== مسجد سقیا ===
{{اصلی|مسجد سقیا}}مسجد سقیا در داخل ایستگاه راه‌آهن عنبریه قرار گرفته<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aآثار_مدینه_المنوره.pdf&page=136 آثار المدینة المنورة، ص136]</ref> و دارای گنبدهای سه‌گانه است که وسطی آنها بزرگ‌تر است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالدر_الثمین_فی_معالم_دار_الرسول_الامین.pdf&page=237 الدر الثمین، ص237.]</ref> پیامبر(ص) در مسیر [[غزوه بدر]] در محدوده این مسجد نماز خواند و برای اهل مدینه دعا کرد<ref>جامع الصحیح، ج5، ص528، ح3914؛ برای اطلاعات بیشتر نک: مدینه‌شناسی، ج1، ص 212</ref>و از سپاهش سان دید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=72 تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص72.]</ref>

=== مسجد مغیسله ===
{{اصلی|مسجد مغیسله}}مسجد مُغَیسَله (که به آن بنی‌دینار نیز می‌گویند<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۶۲</ref>) از مساجد تاریخی مدینه است که در فاصله ۱۰۲۰ متری<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۷۲</ref> در جنوب غرب مسجدالنبی در محله بنی‌دینار<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۶۳</ref> قرار دارد. مطابق نقلی پیامبر(ص) در این مسجد زیاد نماز می‌خواند.<ref>تاریخ المدینة المنوره، ج١، ص64.</ref> گفته شده که به درخواست اهالی محله بنی‌دینار، پیامبر در محل این مسجد که کنار غسّالخانه بود، نماز خوانده است.<ref>المغانم المطابة، ج۲، ص ۵۳۳</ref> اخیرا دولت سعودی مسجد مذکور را تخریب کرد و به فاصله اندکی در جنوب آن مسجد دیگری ساخت که به نام مسجد مُغَیسله نامیده شد ولی سپس به مسجد مالحه تغییر نام یافت.<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۴۶ و ۳۶۵</ref>

=== مسجد شجره ===
{{اصلی|مسجد شجره (مدینه)}}مسجد شجره از مساجد تاریخی [[مدینه (شهر)|مدینه]]<ref name=":43">موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.</ref> و در حدود هشت کیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.<ref>البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.</ref>[[پیامبر اسلام]] برای انجام [[حج]] و [[عمره]]، از این مسجد احرام می‌بست.<ref name=":44">موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.</ref> [[امام علی(ع)]] در این مکان، [[آیات برائت]] را از [[ابوبکر]]، خلیفه اول، گرفت و در [[مکه]] به مشرکان ابلاغ کرد.<ref>دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.</ref>

=== مسجد منارتین ===
{{اصلی|مسجد منارتین}}مسجد منارتین در جنوب غربی [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] با فاصله دو کیلومتر قرار دارد.<ref>معالم المدینه المنورة بین العمارة و التاریخ، ج4، ص421 و 422.</ref> [[حضرت محمد (ص)|حضرت محمد(ص)]] در محدوده این مسجد نماز خوانده است.<ref name=":111">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%87.pdf&page=154 اخبارالمدینه، ص154.]</ref> زمان دقیق پیدایش مسجد مشخص نیست اما نشانه‌هایی بر وجود مسجد در قرون نخستین اسلامی وجود دارد.<ref name=":023">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=251 مساجد الاثریه فی المدینة النبویة، ص251.]</ref> در قرن نهم<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=251 وفاء الوفاء، ج3، ص251.]</ref> و دهم<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%AF%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D9%81%DB%8C_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1.pdf&page=175 عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص252.]</ref> قمری، خرابه‌هایی از مسجد باقی بوده و در 2002 میلادی بنای جدید مسجد با مساحت 2578متر ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=254 مساجد الاثریه فی المدینة المنورة، ص254.]</ref>

=== مسجد مشربه ام ابراهیم ===
{{اصلی|مسجد مشربه ام ابراهیم}}مسج

== مساجد تخریب شده ==

=== مسجد سبق ===
{{اصلی|مسجد سبق}}[[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] در محدوده مسجد سبق نماز خوانده است.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص13.</ref> در سال ۱۴۲۵ق ساختمان مسجد با هدف توسعه، منهدم شده اما پروژه بازسازی متوقف مانده و در حال حاضر زمین مسجد در محدوده زیرگذر غربی مسجد النبی (طریق سلطانة) قرار دارد و از یادها رفته است.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص22.</ref>

=== مسجد سعد بن خیثمه ===
{{اصلی|مسجد سعد بن خیثمه}}مسجد سَعْد بن خَیْثَمه در ابتدا خانه سعد بود و با توجه به تردد [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] به این خانه<ref>تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص382؛ اعلام الوری باعلام الهدی، ج1، ص150.</ref>، در مکان آن مسجدی بنا کردند.<ref name=":017">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=75 مساجد الاثریه، الیاس عبد الغنی، ص75.]</ref> همچنین مسلمانان اولین نماز جمعه خود را در مسجد سعد خواندند.<ref>طبقات الکبری، ابن سعد، ج3، ص118</ref> موقعیت فعلی مسجد در ضلع جنوب غربی داخل مسجد قبا می‌باشد.<ref name=":018">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=75 مساجد الاثریه، الیاس عبد الغنی، ص75.]</ref>

=== مسجد بنی قریظه ===
پیامبر(ص) در هنگام محاصره یهود بنی‌قریظه در این مکان نماز خواند.<ref>تاریخ مکه المشرفه و المسجد الحرام و المدینة الشریفه، ج۱، ۳۰۱</ref> مسجد مذکور در شرق [[مسجد فضیخ]] و جنوب [[مسجد مشربه ام ابراهیم]] قرار دارد<ref>المساجد الاثریه، ص ۱۷۳-۱۷۴</ref>این مسجد در دوران ملک فهد بازسازی و ترمیم شده ولی در سال ۱۴۲۲ تخریب گردید و امروزه اثری از آن نیست.<ref>تاریخ المدینة المنورة المصور، ص ۱۰۴</ref>

=== مسجد ثنیة الوداع ===
{{اصلی|مسجد ثنیة الوداع}}مسجد ثَنِیَّةُ الوداع، در شمال مدینه بر [[ثنیة الوداع|تپه ثنیة الوداع]] بوده است<ref>معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، 2011م، ج2، ص133.</ref> که از تاریخ ۱۴۰۶ قمری تخریب شده است. <ref>معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، 2011م، ج2، ص133-134.</ref>این ثنیه محل توقف پیامبر(ص) هنگام عزیمت به [[غزوه تبوک]] بود.<ref>دلائل النبوه، ج5، ص265-266.</ref>

== مساجد ناموجود مدینه ==

=== مسجد بنی زریق ===
{{اصلی|مسجد بنی زریق}}'''مسجد بنی زُرَیق''' در مکان نخستین قرآن خواندن مسلمانان در مدینه ساخته شد. زمان این واقعه پیش از هجرت پیامبر(ص) بود<ref name=":013">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aاخبار_المدینه_ابن_زباله.pdf&page=147 اخبار المدینه، ابن زباله، ص147]</ref>مسجد بنی زریق در زمان [[حضرت محمد (ص)|پیامبر (ص)]] موجود بوده (و امروزه موجود نیست) و گفته شده پیامبر در آن وضو گرفت ولی نماز نخواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=219 وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، سمهودی، ج3، ص219.]</ref> مکان مسجد در جنوب [[باب المصری]] [[مسجد النبی]] قرار داشت که مطابق با محدوده قدیمی خانه‌های بنی زریق است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالمدینه_بین_الماضی_و_الحاضر.pdf&page=232 المدینه بین الماضی و الحاضر، عیاشی، 232]</ref>

=== مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه) ===
{{اصلی|مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه)}}[[قبیله بنی ساعده]] منازلی در خارج خانه‌های مدینه داشتند که این مسجد نیز در آن خانه‌ها قرار داشته و [[حضرت محمد (ص)]] در آن نماز خوانده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=64 تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ص64.]</ref> امروزه ساختمانی از مسجد باقی نمانده و موقعیت حدودی آن در شمال [[کوه ذباب]] بود<ref name=":016">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=222 وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، سمهودی، ج3، ص222.]</ref>؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.<ref name=":19">معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص61.</ref>

=== مسجد بنی خداره ===
{{اصلی|مسجد بنی خداره}}مسجد بنی‌خُداره یکی از مساجد مدینه بوده که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده<ref>تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص64.</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_صلی_فیها_رسول_الله.pdf&page=387 مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۳۸۷]</ref> و سر خود را در آن محل تراشیده است.<ref>تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص60؛ معالم المدینه المنوره، جزء۴، مجلد۲، ص 146.</ref> امروزه مسجد بنی‌خداره از بین رفته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_صلی_فیها_رسول_الله.pdf&page=387 مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۳۸۷]</ref>

=== مسجد بنی مازن ===
{{اصلی|مسجد بنی مازن}}مسجد بنی مازن در جنوب شرق [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] قرار داشت.<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۴۳</ref> و امروزه از میان رفته است. بنابر گزارشی [[حضرت محمد (ص)|رسول‌الله]] خودش نقشه این مسجد را روی زمین کشید و [[قبله]] آن را مشخص کرد اما پیامبر(ص) در این مسجد نماز نخواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:التعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=211 تاریخ مدینه المنوره ابن شبه، ج۱، ص75]</ref>

=== مسجد ثنایا ===
{{اصلی|مسجد ثنایا}}مسجد الثَّنایا در جایگاه شکسته شدن دندان پیامبر(ص) در  [[جنگ احد]]، ساخته شده بود.<ref>درباره این واقعه نک: السیره النبویه، ج2، ص80.</ref> این مسجد در جهت شمال [[مقبره شهدای احد]]<ref>سفرنامه مکه، حسام السلطنه، ص١54.</ref>، در نزدیکی [[کوه احد]] واقع بود<ref>هدایه الحجاج،  ص 213.</ref> اما امروزه اثری از آن بر جای نیست.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء1: المعالم الطبیعیه، ج1: الجبال،، ص 186.</ref>

=== مسجد راتج ===
{{اصلی|مسجد راتج}}مسجد راتِج یکی از مساجد منتسب به [[بنو عبدالاشهل|قبیله بنی عبدالأَشهل]] در شمال [[مدینه]] بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=225 وفاء الوفاء،ج3،ص225]</ref> و در حال حاضر وجود خارجی ندارد و فقط محدوده مکان آن مشخص می‌باشد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:المدینه_بین_الماضی_و_الحاضر.pdf&page=365 المدینة بین الماضی و الحاضر، 359]</ref> [[پیامبر(ص)]] در این مسجد نماز خوانده<ref>المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص262.</ref>  همچنین [[بلال بن رباح|بلال حبشی]] در این مسجد اذان گفته است.<ref>وفاء الوفاء-السید السمهودی،ج3،ص861</ref>

=== مسجد بنی عبدالاشهل ===
{{اصلی|مسجد بنی عبدالاشهل}}مسجد بنی عبدالاشهل در شمال شرق مسجدالنبی قرار داشت و مسجد واقم نیز نامیده می‌شد. این مسجد در محل سکومت طایفه بنی عبدالاشهل قرار داشت و بنابر گزارش‌هایی پیامبر بارها در آن نماز خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=67 تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص ۶۷]</ref> این مسجد بعدها از میان رفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=228 وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۲۸]</ref>

=== مسجد بنی حبلی ===
از مسجد بنی‌حُبلی نیز در حال حاضر اثری نیست.<ref>معالم المدینة المنورة، ج۳، ص ۴۴۷</ref> این مسجد در جنوب مدینه میان طایفه بنی‌حبلی (تیره‌ای از [[خزرج]]) قرار داشته است.<ref>ر.ک: وفاء الوفاء، ج۳، ص ۶۸</ref> برخی محل تقریبی آن را در منطقه قربآن یا نزدیکی آن یعنی بین خیابان قربان (طریق الامیر عبدالمحسن) و خیابان عوالی، حول و حوش مستشفی الزهراء یا پشت آن دانسته‌اند.<ref>مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۴۰۹ و ۴۱۰</ref> گویند رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده است.<ref>تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص ۶۴</ref>

=== مسجد بنی بیاضه ===
از مساجد تاریخی مدینه که در حال حاضر اثری از آن برجای نمانده است.<ref>مساجد متبرک، ص ۱۶۷</ref> این مسجد در سمت غرب مسجد قباء در حرة غربی (حره بنی‌بیاضه) بین [[مسجد توبه|مسجد عصبه]] و [[مسجد جمعه|مسجد بنی‌سالم]] (مسجد جمعه) قرار داشته است.<ref>عمدة الاخبار، ص۲۰۸</ref>

== دیگر مسجدهای کمتر شناخته شده یا ناموجود ==

{{ستون-شروع|۴}}
* مسجد مالک بن سنان
* مسجد بنی عدی
* مسجد بنی عمرو بن مبدول
* مسجد بقیع زبیر
* مسجد غازانه
* مسجد بنی غفار
* مسجد جهینه
* مسجد دار الشفا
* مسجد امام البخاری
* مسجد القرصه
* مسجد العریض
* مسجد العسکر
* مسجد المصرع
* مسجد بنی بیاضه
* مسجد ضرار
* مسجد صدقه
* مسجد صدقه زبیر
* مسجد بنی خطمه
* مسجد غزوه بنی قریظه
* مسجد بنی وائل
* مسجد بنی حبلی
* مسجد بنی حارث
* مسجد تاجوری
* مسجد خلیل آغا
* مسجد ربیعه بن مالک
* مسجد خربه یا قراصه
* مسجد بهرام آغا
* مسجد عنبریه
* مسجد الکاتبیه
* مسجد خضر 
* مسجد معرس
* مسجد بنی بیاضه{{پایان}}
== پانویس ==
{{پانویس}}
== منابع ==
{{منابع}}
*'''التعریف بما أنست الهجره من معالم دارالهجره'''، جمال‌الدین محمدبن احمد مطری،دراسه و التحقیق،أ.د.سلیمان الرحیلی، الریاض،۱۴۲۶ه
*'''اخبار المدینه'''، محمدبن حسن ابن زباله، مدینه، المملکه العربیه السعودی، ۱۴۲۴ق.
*'''الاستذکار'''، ابن عبد البر، بی‌جا، دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۰م.
*'''أسد الغابة'''، ابن اثیر ، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
*'''الاستیعاب'''، ابن عبد البر، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
*'''رحلة ابن جبیر ( تذکرة بالأخبار عن اتفاقات الأسفار )'''، محمد بن احمد ابن جبیر، بیروت، العربیه، ۲۰۰۸م.
*'''المساجدالاثریه فی المدینه النبویه'''، محمدالیاس عبدالغنی، المدینه المنوره، فهرسة مکتبة الملک فهد الوطنیة أثناءالنشر، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۹ه/۱۹۹۹م
*'''المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی الطبعه الاولی ۱۴۳۲ه/۲۰۱۱م
*'''وفاءالوفا باخباردارالمصطفی'''، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق و تقدیم الدکتور قاسم السامرائی، الجز الثالث، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامیه، الطبعة الاولی ۱۴۲۲ه/۲۰۰۴م
*'''تاریخ المدینة المنورة'‏'''، ابن شبه نمیری (م.۲۶۲ق‏)، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰.
*'''تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا'''، سید احمد یاسین خیاری، ریاض، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علی تأسیس المملکة العربیة السعودیة، ۱۴۱۹ / ۱۹۹۹م.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت پاشا، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۹۲۵.
* '''المدینه بین الماضی و الحاضر'''، ابراهیم بن علی العیاشی، مدینه، المکتبه العلمیه، ۱۹۷۲م.
*'''سفرنامه مکه'''، حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴.
*'''السیره النبویه'''، ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
*'''هدایه الحجاج'''، محمدرضا طباطبایی تبریزی، قم، مورخ. 
*'''آثار اسلامی مکّه و مدینه''': رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
*'''تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة'''، ابوبکر بن حسین مراغی، فیوم، دارالفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث، ۱۴۳۰ق.{{پایان}}{{اماکن مدینه}}