مسجدهای مدینه

مسجدهای متعددی در شهر مدینه منتسب به حضرت محمد(ص) می‌باشند. با توجه به حضور 13 ساله پیامبر(ص) در این شهر، او در چندین مسجد از جمله مسجد قبلتین نماز خوانده یا در مواردی خود پیامبر(ص) دستور به ساخت مسجدی مانند مسجد قبا داده است. همچنین مساجد متعددی (به حسب توقف پیامبر یا نوشیدن آب یا پوشیدن زره در محدوده مسجد)، در سال‌ها یا قرن‌ها بعد از تبرک زمین مسجد توسط رسول خدا(ص)، به یاد او ساخته شده مثل مسجد ثنیة الوداع و مسجد راتج. مساجدی زیادی نیز امروزه در مدینه موجود نمی‌باشند و فقط آثاری از آنها در منابع و کتب مربوطه باقی مانده، همچون مسجد بنی انیف و مسجد بنی زریق که بعضا مکان آن‌ها مشخص است ولی ساختمانی از مسجد باقی نمانده است.

مسجدالنبی و مساجد ذیل آن

مسجد النبی

نوشتار اصلی: مسجد النبی

مسجدالنبی به فرمان پیامبر در ربیع‌الاول سال اول هجری (622ق.) در مساحتی حدود 35 در 30 متر ساخته شد و در دوره‌های مختلف تاریخی بازسازی شد و محدوده بنای آن گسترش پیدا کرد. مسجدالنبی در حال حاضر بیش از 98 هزار متر مربع مساحت دارد. پیامبر(ص) در روایتی نماز در این مسجد را برابر با ده‌هزار نماز در مساجد دیگر، غیر از مسجدالحرام، دانسته است.

مسجد بنی عدی و مسجد دارالنابغه

نوشتار اصلی: مسجد دارالنابغه

هر دو این مساجد در خانه نابغه (دار النابغه) در زقاق الطوال (زقاق آمنه) مقابل باب السلام مسجدالنبی قرار داشت. نابغه مردی از بنوی عدی بن نجار (یکی از تیره‌های خزرج) بود که عبدالله پدر پیامبر در خانه او دفن شد. این مسجد امروزه از میان رفته و محل آن در داخل حیاط مقابل مسجدالنبی است.

مسجد بنی ساعده (داخل مدینه)

نوشتار اصلی: مسجد بنی ساعده (داخل مدینه)

این مسجد نزدیک به محلی به نام شیخ النمل بوده که مشهور به سقیفه بنی ساعده است. و هم اکنون در بستانی در غرب مسجد النبی است. پیامبر اسلام(ص) در مسجد بنی ساعده در داخل مدینه نماز خواندند

مساجد مصلا در مُناخه

مسجد ابوبکر

نوشتار اصلی: مسجد ابوبکر(مدینه)

مسجد ابوبکر یکی از مجموعه مساجد مصلای پیامبر(ص) در منطقه مَناخه در غرب مدینه است. گفته شده پیامبر در این مکان برای فوت نجاشی نماز خواند. ابوبکر در دوران خلافتش در این مکان نماز عید خواند و از همین رو این مکان، مسجد ابوبکر نام گرفته‌است.برخی برآنند که نخستین بار در زمان عمر بن عبدالعزیز مسجدهایی در مکان نمازهای عید پیامبر در این منطقه ساخته شد.پیشینه بنای فعلی مسجد به زمان سلطان محمود عثمانی بازمی‌گردد.

مسجد امام علی

نوشتار اصلی: مسجد امام علی (مناخه)

مسجد امام علی (ع) در محل مصلای پیامبر(ص)، ساخته شده است. مصلی، مکانی باز بود که پیامبر در آن نماز عید را می‌خواندند. این مسجد در غرب مسجد النبی قرار دارد. اين مکان در ابتدا مسجد نبوده؛ بلکه فضایى باز بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است.

مسجد عثمان

نوشتار اصلی: مسجد عثمان

این مسجد در جنوب مسجدالنبی با فاصله 425 متر واقع شده و در محدوده مصلای پیامبر(ص) قرار دارد. ساختمان فعلی این مسجد در حدود 1410هجری ساخته شده و پیشینه تاریخی ندارد. مسجد قدیمی‌تری با همین نام، درمحدوده شمال غربی مسجد النبی و داخل قلعه سلطانیه قرار داشت.

مسجد عمر بن خطاب

نوشتار اصلی: مسجد عمر بن خطاب (مدینه)

مسجد عمر در محدوده مصلای پیامبر(ص) در جنوب غربی مسجد النبی است و زمان تاسیس اولیه آن را در قرن ششم یا نهم دانسته‌اند. ساختمان فعلی مسجد در دوران عثمانی ساخته شده و مساحت کلی آن 335 متر است.

مسجد غمامه

نوشتار اصلی: مسجد غمامه

مسجد غَمامه یا مسجد مصلی در جنوب غرب مسجدالنبی قرار دارد. پیامبر از این مکان که فضای بازی بود برای برپایی نماز‌ عید و باران استفاده می‌کرد. مساحت کلّ مسجد ٣٣٨ متر بوده و شش گنبد دایره‌ای دارد که بزرگترین آنها روی محراب قرار گرفته است.

مساجد فتح در خندق

مسجد ابوبکر

نوشتار اصلی: مسجد ابوبکر(خندق)

در دامنه کوه سلع، مساجدی وجود دارد که آن ها را مساجد خندق می‌نامند. يکى‌ از آنها، مسجد ابوبکر است. مَطَری در گزارش خود به سه مسجد در محدوده خندق اشاره کرده که سومین آنها تخریب شده‌است.سمهودی مسجد مخروبه را مسجد ابوبکر دانسته است. در سال‌های اخیر، نام مسجد ابوبکر و علی(ع)، جابجا شده است.

مسجد امام علی

نوشتار اصلی: مسجد امام علی در خندق

مسجد امام علی(ع) جزو مساجد قدیمی و دارای پیشینه تاریخی مربوط به غزوه احزاب است و یکی از مساجد هفتگانه فتح محسوب می‌شود.مکان مسجد در جنوبی‌ترین بخش منطقه خندق در بلندی کوه سلع است و در فاصله 43 متری شرق آن، مسجد حضرت زهرا(س) قرار دارد.

مسجد سلمان فارسی

نوشتار اصلی: مسجد سلمان فارسی

مسجد سلمان فارسی در جهت جنوبی مسجد فتح است و هر دو در شمال غربی دامنه کوه سلع قرار دارند.رسول خدا(ص) در میانه‌های غزوه خندق، در محدوده این مسجد نماز خوانده است. امروزه مسجد دارای یک حیاط و شبستانی مستطیلی شکل با مساحت حدود 50متر است.

مسجد فاطمه زهرا (س)

نوشتار اصلی: مسجد فاطمه زهرا (س)

مسجد بعد از قرن 14 هجری در جنوبی‌ترین محدوده مساجد فتح ساخته شده و در نزدیکی غرب مسجد حضرت علی قرار دارد. مسجد امروزه یک مستطیل بدون سقف با دیوارهایی حدودا یک متری است.

مسجد عمر بن خطاب

نوشتار اصلی: مسجد عمر بن خطاب در خندق

مسجد عُمَر در منطقه مساجد خندق مدینه، در جنوب مسجد سلمان فارسی قرار دارد و پس از 1885م تاسیس شده است. مسجد در محدوده نظامی پیامبر(ص) در جریان غزوه خندق است که پیامبر(ص) در آن حدود نماز خوانده است.

مساجد حاشیه کوه سلع

مسجد قبلتین

نوشتار اصلی: مسجد قبلتین

مسجد قبلتین متعلق به طایفه بنوسلمه از مساجد بسیار قدیمی در شمال غرب مدینه است.حکم تغییر قبله در این مسجد در وسط نماز ابلاغ شد و نمازگزاران دو رکعت از نماز ظهر را به سوی بیت‌المقدس و دو رکعت بعدی را به سوی کعبه خواندند.

مسجد غار بنی حرام

نوشتار اصلی: مسجد غار بنی حرام

این مسجد که به صورت یک غار در هشتصد متری شمال غربی مسجد النبی در جهت غربی کوه سلع قرار دارد.روایات متعددی درباره ورود حضرت محمد(ص) به غاربنی‌حرام در برخی شبهای غزوه خندق وجود دارد.

مسجد بنوحرام

نوشتار اصلی: مسجد بنوحرام

مسجد بنی حرام در حاشیه غربی کوه سلع با فاصله ۱.۶۸ کیلومتری از مسجد النبی قرار دارد. پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده است. تاریخچه اولین ساختمان این مسجد به عهد نبوی بازمیگردد که بنایی ساده از چوب و شاخه درخت خرما داشته. امروزه مسجد دارای یک قبه و یک مناره زیبا در ضلع شمال غربی است.

مسجد مغیسله

نوشتار اصلی: مسجد مغیسله

مسجد مُغَیسَله (که به آن بنی‌دینار نیز می‌گویند) از مساجد تاریخی مدینه است که در فاصله ۱۰۲۰ متری در جنوب غرب مسجدالنبی در محله بنی‌دینار قرار دارد. مطابق نقلی پیامبر(ص) در این مسجد زیاد نماز می‌خواند. گفته شده که به درخواست اهالی محله بنی‌دینار، پیامبر در محل این مسجد که کنار غسّالخانه بود، نماز خوانده است. اخیرا دولت سعودی مسجد مذکور را تخریب کرد و به فاصله اندکی در جنوب آن مسجد دیگری ساخت که به نام مسجد مُغَیسله نامیده شد ولی سپس به مسجد مالحه تغییر نام یافت.

مسجد الرایه

نوشتار اصلی: مسجد الرایه (مدینه)

مسجد الرایَة، در شمال غرب مسجد نبوی و بر فراز کوه کوچک ذباب است.در جریان جنگ احزاب و هنگام کندن خندق، پیامبر(ص) در آنجا نماز می‌خواند.مسجد ظاهری ساده داشته و مأذنه و آیات برجسته یا نقوشی در خود ندارد.

مساجد منطقه قبا و جنوب مدینه

مسجد قبا

نوشتار اصلی: مسجد قبا

مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر(ص) بود که در منطقه قبا و جنوب غربی مدینه واقع شده است. ساختمان جديد مسجد در صفر ١۴٠۵ق. ساخته شده است.مسجد قبا، همان مسجدی است که قرآن کریم آن را در آیه ١٠٨ سوره توبه ستوده و بر اساس این آیه، مسجد قبا نخستین مسجدی است که بر پایه تقوا بنا شده است.

مسجد عتبان بن مالک

نوشتار اصلی: مسجد عتبان بن مالک

مسجد عتبان بن مالک در شمال مسجد جمعه قرار دارد.عَتبان بن مالک از انصار پیامبر(ص) بود که به علت ناتوانی در خواندن نماز جماعت، از پیامبر(ص) خواست تا در گوشه‌ای از خانه او نماز بخواند تا او آنجا را مصلای خویش قرار دهد. در سال 1435قمری دیوارهای مسجد تخریب شده اما بقایای زیرین این بنا در قالب مکانی تاریخی باقی است.

مسجد جمعه

نوشتار اصلی: مسجد جمعه

مسجد جمعه در هفتصد متری شمال مسجد قبا و سمت راست کسی است که از مسجد قبا به سوی مرکز شهر مدینه می‌رود. پیامبر اسلام(ص) پس از هجرت به مدینه و توقف چند روزه در قباء در روز جمعه دوازدهم ربیع الاول از قبا به سمت مرکز شهر حرکت کرد و ظهر هنگام در محله بنو سالم بن عوف در بطن وادی رانوناء نخستین نماز جمعه را در مکانی که اکنون مسجد جمعه است برگزار کرد.

مسجد بنی‌انیف

نوشتار اصلی: مسجد بنی‌انیف

مسجد بنی‌اُنیف یکی از مساجد تاریخی مدینه در فاصله چند صد متری جنوب مسجد قبا بود که در حال حاضر اثری از آن نیست. بر اساس روایتی پیامبر(ص) در هنگام هجرتش به مدینه یا در هنگام استقبالش از امام علی(ع) (در هنگامی که پس از پیامبر از مکه به مدینه هجرت نمود) در میان بنی‌انیف در محل این مسجد نماز صبح گزارد.

مسجد بنی بیاضه

از مساجد تاریخی مدینه که در حال حاضر اثری از آن برجای نمانده است. این مسجد در سمت غرب مسجد قباء در حرة غربی (حره بنی‌بیاضه) بین مسجد عصبه و مسجد بنی‌سالم (مسجد جمعه) قرار داشته است.

مسجد فضیخ

نوشتار اصلی: مسجد فضیخ

مسجد فضیخ، در شرق مسجد قبا و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد. حضرت محمد(ص) در اين مسجد نماز فراوان خوانده است. امروزه ساختمان مسجد فضیخ از میان رفته است.

مسجد بنی قریظه

پیامبر(ص) در هنگام محاصره یهود بنی‌قریظه در این مکان نماز خواند. مسجد مذکور در شرق مسجد فضیخ و جنوب مشربه ام ابراهیم قرار دارداین مسجد در دوران ملک فهد بازسازی و ترمیم شده ولی در سال ۱۴۲۲ تخریب گردید و امروزه اثری از آن نیست.

مسجد العصبة

نوشتار اصلی: مسجد العصبة

در منابع کهن تاریخی آمده است که حضرت محمد (ص) در مسجد التوبه در عُصْبَة و در نزدیکی چاه هُجَیم نماز خوانده استامروزه بنای مسجد عبارت است از مربعی بدون سقف با طول و عرض نزدیک به ۱۱ متر و با دیوارهایی سنگی به ارتفاع یک متر که آثار سفیدکاری در آن دیده می‌شود.

مسجد سقیا

نوشتار اصلی: مسجد سقیا

مسجد سقیا در داخل ایستگاه راه‌آهن عنبریه قرار گرفته و دارای گنبدهای سه‌گانه است که وسطی آنها بزرگ‌تر است. پیامبر(ص) در مسیر غزوه بدر در محدوده این مسجد نماز خواند و برای اهل مدینه دعا کردو از سپاهش سان دید.

مسجد شجره

نوشتار اصلی: مسجد شجره (مدینه)

مسجد شجره از مساجد تاریخی مدینه و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.پیامبر اسلام برای انجام حج و عمره، از این مسجد احرام می‌بست. امام علی(ع) در این مکان، آیات برائت را از ابوبکر، خلیفه اول، گرفت و در مکه به مشرکان ابلاغ کرد.

مساجد منطقه احد

مسجد فسح

نوشتار اصلی: مسجد فسح

مسجد فسح در جنوب کوه احد و متصل به کوه است. نماز خواندن رسول خدا(ص) در روز جنگ احد در منابع قدیمی مختلف انعکاس داده شده و محققان معاصر، مکان اقامه نماز را مطابق با محدوده این مسجد می‌دانند.

مسجد ابی‌ذر

نوشتار اصلی: مسجد البحیر

مسجد ابی‌ذر در شمال شرق مسجدالنبی واقع شده است. روایت شده که پیامبر در مسیر غزوه احد وقتی از این منطقه گذشتند، در محلی که بعدا این مسجد ساخته شده، نماز گزاردند. یکی از سجده‌های پیامبر به دلیل نزول جبرئیل بر آن حضرت بسیار طولانی شد به قدری که اصحاب تصور کردند پیامبر وفات کرده است.

مسجد الدرع

نوشتار اصلی: مسجد الدرع

مسجد الدِّرْع یکی از مساجد قدیمی شهر مدینه است که در جهت جنوب مسجد بنوحارثه و کوه احد قرار دارداین مسجد جزو یادگارهای غزوه احد دانسته شده و بر اساس نقل‌های کهن، رسول خدا(ص) در این مسجد نماز گزاردند و شب را تا به صبح در آنجا سپری کردند

مساجد منطقه بقیع و شرق مدینه

مسجد ابی بن کعب

نوشتار اصلی: مسجد ابی بن کعب

از مسجدهای قدیمی شهر مدینه است که در محل نمازگزاری پیامبر(ص) ساخته شده بود این مسجد در غرب قبور امهات مومنین و قبر عقیل در بقیع قرار داشته است. این مسجد در قرن هشتم و نهم قمری دارای بنایی نبوده و در حکومت عثمانی(سده 14ق.) بنای آن احیا شده است.امروزه مسجد ابی بن کعب خراب شده و اثری از آن نیست.

مسجد بنی ظفر

نوشتار اصلی: مسجد بنی ظفر

مسجد بنی ظفر از مسجدهای تاریخی مدینه بود که در شرق قبرستان بقیع قرار داشت. این مسجد را مسجد البغلة هم گفته‌اند زیرا نقشی از اثر پای استر پیامبر در صخره‌ای در کنار مسجد وجود داشته است. این مسجد امروزه از میان رفته اما بنابر گزارشی در نیمه قرن چهاردم قمری این مسجد اتاق مربعی کوچکی به طول و عرض ۳ متر و ۷۰ سانتیمتر بوده است.

مسجد الاجابه

نوشتار اصلی: مسجد الاجابه (مدینه)

در شمال شرق بقیع و با فاصله ۵۸۰ متر از مسجدالنبی قرار دارد. گویا این مسجد از زمان پیامبر(ص) ساخته شده بود و پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده و دعا کرده است. بنای مسجد یک گنبد هشت ضلعی و یک گلدسته دارد.

مساجد ناموجود مدینه

مسجد سبق

نوشتار اصلی: مسجد سبق

پیامبر اسلام(ص) در محدوده مسجد سبق نماز خوانده است. در سال 1425ق ساختمان مسجد با هدف توسعه، منهدم شده اما پروژه بازسازی متوقف مانده و در حال حاضر زمین مسجد در محدوده زیرگذر غربی مسجد النبی (طریق سلطانة) قرار دارد و از یادها رفته است.

مسجد سعد بن خیثمه

نوشتار اصلی: مسجد سعد بن خیثمه

مسجد سَعْد بن خَیْثَمه در ابتدا خانه سعد بود و با توجه به تردد رسول خدا(ص) به این خانه، در مکان آن مسجدی بنا کردند. همچنین مسلمانان اولین نماز جمعه خود را در مسجد سعد خواندند. موقعیت فعلی مسجد در ضلع جنوب غربی داخل مسجد قبا می‌باشد.

مسجد بنی زریق

نوشتار اصلی: مسجد بنی زریق

مسجد بنی زُرَیق در مکان نخستین قرآن خواندن مسلمانان در مدینه ساخته شد. زمان این واقعه پیش از هجرت پیامبر(ص) بودمسجد بنی زریق در زمان پیامبر (ص) موجود بوده (و امروزه موجود نیست) و گفته شده پیامبر در آن وضو گرفت ولی نماز نخواند. مکان مسجد در جنوب باب المصری مسجد النبی قرار داشت که مطابق با محدوده قدیمی خانه‌های بنی زریق است.

مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه)

نوشتار اصلی: مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه)

قبیله بنی ساعده منازلی در خارج خانه‌های مدینه داشتند که این مسجد نیز در آن خانه‌ها قرار داشته و حضرت محمد (ص) در آن نماز خوانده‌اند. امروزه ساختمانی از مسجد باقی نمانده و موقعیت حدودی آن در شمال کوه ذباب بود؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.

مسجد بنی خداره

نوشتار اصلی: مسجد بنی خداره

مسجد بنی‌خُداره یکی از مساجد مدینه بوده که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده و سر خود را در آن محل تراشیده است. امروزه مسجد بنی‌خداره از بین رفته است.

مسجد بنی مازن

نوشتار اصلی: مسجد بنی مازن

مسجد بنی مازن در جنوب شرق مسجدالنبی قرار داشت. و امروزه از میان رفته است. بنابر گزارشی رسول‌الله خودش نقشه این مسجد را روی زمین کشید و قبله آن را مشخص کرد اما پیامبر(ص) در این مسجد نماز نخواند.

مسجد ثنایا

نوشتار اصلی: مسجد ثنایا

مسجد الثَّنایا در جایگاه شکسته شدن دندان پیامبر(ص) در جنگ احد، ساخته شده بود. این مسجد در جهت شمال مقبره شهدای احد، در نزدیکی کوه احد واقع بود اما امروزه اثری از آن بر جای نیست.

مسجد ثنیة الوداع

نوشتار اصلی: مسجد ثنیة الوداع

مسجد ثَنِیَّةُ الوداع، در شمال مدینه بر تپه ثنیة الوداع بوده است كه از تاریخ 1406 قمری تخریب شده است. این ثنیه محل توقف پیامبر(ص) هنگام عزیمت به غزوه تبوک بود.

مسجد راتج

نوشتار اصلی: مسجد راتج

مسجد راتِج یکی از مساجد منتسب به قبیله بنی عبدالأَشهل در شمال مدینه بود و در حال حاضر وجود خارجی ندارد و فقط محدوده مکان آن مشخص می‌باشد. پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده همچنین بلال حبشی در این مسجد اذان گفته است.

مسجد بنی عبدالاشهل

نوشتار اصلی: مسجد بنی عبدالاشهل

مسجد بنی عبدالاشهل در شمال شرق مسجدالنبی قرار داشت و مسجد واقم نیز نامیده می‌شد. این مسجد در محل سکومت طایفه بنی عبدالاشهل قرار داشت و بنابر گزارش‌هایی پیامبر بارها در آن نماز خواند. این مسجد بعدها از میان رفت.

مسجد بنی حبلی

از مسجد بنی‌حُبلی نیز در حال حاضر اثری نیست. این مسجد در جنوب مدینه میان طایفه بنی‌حبلی (تیره‌ای از خزرج) قرار داشته است. برخی محل تقریبی آن را در منطقه قربآن یا نزدیکی آن یعنی بین خیابان قربان (طریق‌ الامیر عبدالمحسن) و خیابان عوالی، حول و حوش مستشفی الزهراء یا پشت آن دانسته‌اند. گویند رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده است.

منابع

• التعریف بما أنست الهجره من معالم دارالهجره، جمال‌الدین محمدبن احمد مطری،دراسه و التحقیق،أ.د.سلیمان الرحیلی، الریاض،1426ه
• المساجدالاثریه فی المدینه النبویه، محمدالیاس عبدالغنی، المدینه المنوره، فهرسة مکتبة الملک فهد الوطنیة أثناءالنشر، الطبعة الثانیة، 1419ه/1999م
• المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی الطبعه الاولی 1432ه/2011م
• وفاءالوفا باخباردارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق و تقدیم الدکتور قاسم السامرائی، الجز الثالث، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامیه، الطبعة الاولی 1422ه/2004م
• تاریخ المدینة المنورة'‏، ابن شبه نمیری (م.۲۶۲ق‏)، قم، دارالفکر، 1410.
• تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، سید احمد یاسین خیاری، ریاض، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علی تأسیس المملکة العربیة السعودیة، ۱۴۱۹ / ۱۹۹۹م.
• مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا،‌ قاهره، دارالکتب المصریه، 1925.
• المدینه بین الماضی و الحاضر، ابراهیم بن علی العیاشی، مدینه، المکتبه العلمیه، ۱۹۷۲م.
• سفرنامه مکه، حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴.
• السیره النبویه، ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
• هدايه الحجاج، محمدرضا طباطبايي تبريزى، قم، مورخ.
• آثار اسلامی مکّه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.