در حال ویرایش مسجد النبی

شریف‌ترین و والاترین مسجد، پس از مسجدالحرام، مسجد پیامبرخدا(ص) در مدینه منوّره است. پیامبر درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود:

 

«صَلاة فی مسجدی هذا خیرٌ مِن أَلْفِ صَلاة فیما سواه مِنَ الْمَساجد الاّ المسجد الحرام».<ref>الکافی، ج ۴، ص ۵۵۶؛ کتاب من لایحضره الفقیه، ج ١، ص ٢٢٨</ref>

 

== پیشینه ==

{{اصلی|مسجدالحرام(تاریخ معماری)}}

زمانی که رسول خدا(ص) وارد یثرب شد، همه طوایف و افراد سرشناس این شهر مایل بودند تا حضرت به منزل ایشان وارد شود و هریک از آنان دوست داشتند میزبان حضرتش باشند؛ اما آن حضرت فرمود: درجایی توقف خواهد کرد که شترش زانو بزند. شتر در زمینی که اکنون مسجد است، زانو زد. نزدیک‌ترین خانه به محل زانوزدن شتر، خانه ابوایّوب انصاری بود که دو اتاق یکی بر بالای دیگری داشت و حضرت در آنجا اقامت گزید.

ساختن مسجد سبب شد تا جمعیت زیادی از مهاجران و حتی ساکنان محلات دیگر، در اطراف مسجد خانه‌هایی بنا کنند. به دنبال این امر بود که شهر در اطراف مسجد شکل گرفت.

مسجد رسول‌خدا(ص) در نخستین بنای خود، مساحتی شامل هفتاد ذراع [۳۵ متر] در شصت ذراع [۳۰ متر] بوده که در حدود ۱۰۵۰ متر مربع می‌شود. مسجد نخست، با دیوارهای خشتی و گِلی و پایه‌هایی از تنه درختان خرما بنا گردید. سقف مسجد هم با شاخه‌های درخت خرما پوشانده شد؛ به طوری که در هنگام باران، آب بر سر و صورت نمازگزاران می‌ریخت و زمین در زیر پیشانی رسول خدا(ص) و اصحاب، گِلی بود. ^۱ در آغاز، قبله مسجد به سمت شمال و جهت بیت‌المقدس بود. پس از تغییر قبله، بخش مسقّف مسجد به جهت جنوبی منتقل شده و صفّه به شمال مسجد انتقال یافت.

مسجد با همین بنا برای هفت سال محل برگزاری نماز جماعت، نماز جمعه وخطبه‌های رسول خدا(ص) بود. گرچه برخی نوشته‌اند که در سال چهارم هجری، دیواره‌های آن از خشت و گِل بنا شد. در سال هفتم هجرت، با گسترش اسلام و افزایش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا(ص) بر طول و عرض مسجد افزود و مساحت آن به ۲۴۷۵ متر مربع رسید. در این توسعه، شکل مسجد به صورت مربع درآمد. قبله مسجد نیز از سال دوم هجری از شمال به سمت جنوب تغییر کرد و از آن پس، نه به سوی بیت‌المقدس، که قبله یهود بود، بلکه به سوی مکه نماز خوانده می‌شد.

قسمتی از مسجدالنّبی(ص) که در ناحیه جنوبِ شرقی (رو به سوی قبله) مسجد قرار دارد، و حدّ فاصل میان منبر و قبر پیامبر(ص) است، به نام «روضه مطهّره» و «روضه شریفه» شناخته می‌شود. این قسمت فضیلت زیادی دارد؛ چرا که در حدیث رسول خدا(ص) به عنوان روضه‌ای بهشتی معرفی شده است:

 

«مابَیْنَ بَیْتی [قَبْری] وَمِنْبَری رَوْضَة مِنْ رِیاضِ الْجَنَّة وَ مِنْبَری عَلی حَوْضی».  همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود:  «مِنْبَری عَلی تُرْعَة مِنْ تُرَعِ الْجَنَّة». <ref>الکافی، ج ۴، صص ۵۵٣ - ۵۵۴</ref>«منبر من درکنار دری از درهای بهشت است.»

 

این حدیث مورد اتفاق شیعه و سنی است، هر چند در تعریف محدوده روضه، اختلافاتی میان علما و محققان وجود دارد: برخی، دیوار شرقی مسجد را که کنار قبر پیامبر(ص) است، حدّ شرقیِ روضه دانسته‌اند، اما در حدّ غربی، تنها نقطه منبر را حدّ آن می‌دانند و به این ترتیب، حدود روضه را به یک مثلثی، محدود می‌سازند که یک زاویه آن منبر و دو زاویه دیگر آن دیواره شرقی مسجد است. این در حالی است که برخی دیگر، تمامیِ مسجدِ زمان پیامبر(ص) را روضه می‌دانند.

 

نظریه دیگر آن است که برابرِ دیوار شرقیِ مسجد، در کنار قبر پیامبر، در غرب نیز به همان عرض، از منبر به پایین به سمت شمال محدوده روضه است که بر آن اساس، روضه شامل یک مستطیل می‌شود. این تعریف، مشهورترین نظریه در میان اهل سنت است. ستونهای این بخش بر اساس همین نظریه، متفاوت از سایر ستونهاست، به طوری که یک ردیف از ستونها از قبر تا منبر کاملا با رنگ ویژه‌ای رنگ‌آمیزی شده است.

 

 

در محدوده روضه مطهّر، سه مکان مقدس وجود دارد: «مرقد مطهّر» رسول خدا(ص)، «منبر» و «محراب» که به ترتیب درباره آنها سخن خواهیم گفت.

یکی از بهترین نقاط مسجد، مدفن رسول خدا(ص) است؛ پیامبری که محبوب خدا وخلق بوده و میراث گرانبهای اسلام، حاصل تلاش بیست و سه ساله اوست.

 

به هنگام تأسیس مسجد، در کناره شرقیِ مسجد، حجره‌هایی برای زندگی پیامبر(ص) و همسران او ساخته شد که تا حدود نود سال پس از رحلت آن حضرت نیز سرِ پا بود. ابتدا حجره‌ای برای سوده، پس از آن عایشه و در امتداد آن، حجره‌ای برای حضرت فاطمه(س) بنا گردید. مورّخان نوشته‌اند که رسول خدا(ص) در همان حجره‌ای که وفات یافت، مدفون شد. براساس آنچه که اهل‌سنّت روایت کرده‌اند، این حجره، همان‌حجره عایشه بوده که حضرت در آن وفات یافت. احتمال دیگر نیز آن است که رحلت و دفن پیامبر(ص) در حجره‌ای در میان حجره عایشه و حجره حضرت فاطمه(س) بوده که آن حضرت برای استراحت در آنجا بسر می‌برده و اختصاص به هیچ‌یک از همسرانش نداشته است.

 

به هر روی، زمانی که پیامبر(ص) دفن شد و سپس ابوبکر و عمر را در کنار آن حضرت دفن کردند، به تدریج میان بخش متعلق به عایشه و این قسمت، پرده (و سپس در روزگار عمر دیوار کوتاهی) کشیده شد. این وضعیت تا زمان توسعه مسجد در عهد ولید، به همان شکل باقی بود. در آن زمان که قسمت شرقی مسجد توسعه یافت، مرقد مطهر در حالی که گرد آن یک پنج ضلعی کشیده شد، داخل در مسجد گردید. گفته‌اند انتخاب پنج ضلعی از آن روی بود که شبیه کعبه به صورت مربع نباشد. به علاوه کسانی که در پشت آن به سوی قبله نماز می‌خوانده‌اند، چون سمت مثلثی آن برابرشان بود، در واقع، عملا رو به قبر بودن، برای آنان صدق نمی‌کرد.

 

گفتنی است نخستین بار یکی از امرای اسماعیلیِ مصر با نام ابن ابی‌الهیجاء، پرده‌ای را که سوره یس روی آن کتابت شده بود، روی مرقد مطهّر پیامبر(ص) کشید<ref>نزهة الناظرین، ص ١٨٢</ref> و از آن زمان به بعد، پرده‌ای که روی آن آیات قرآن نوشته شده بود، روی مرقد مطهّر کشیده‌می‌شد.

محراب عثمانی منسوب به سلاطین عثمانی که در دیوار جنوبی مسجد است و در حال حاضر امام جماعت در آنجا می‌ایستد، دوم محراب سلیمانی متعلق به سلطان سلیمان عثمانی یا محراب حنفی که در سمت مغرب محراب رسول خدا(ص) قرار دارد. این محراب پس از سال ۸۶۰ ق ساخته شد.

به علاوه در انتهای دیوار شمالیِ ضریح پیامبر(ص) محراب تهجّد قرار دارد که رسول‌خدا(ص) در برخی از شب‌ها نماز شب را در آنجا اقامه می‌کردند. روزگاری محرابی هم در پشت «دکّة الآغاوات» که امروزه به خطا «صُفّه» نامیده می‌شود و نام آن سکّوی خواجه‌هاست وجود داشته است.

مناره دیگر در ضلع غربی مسجد است که به «مناره باب‌السلام» شهرت دارد؛ چرا که در کنار باب السلام است. این مناره را احمد بن قلاوون، از سلاطین مملوکی مصر، در سال ۷۰۶ هجری بنا کرد و تا به امروز به همان صورت مانده است. مناره‌ای نیز در کنار باب الرحمه از بناهای قایتبای مملوکی بوده که در دوره سعودی از میان رفته است. در افزوده‌های جدید مسجد، که در دوره فَهَد انجام شد، شش مناره دیگر نیز به مناره‌های مسجد افزودند. مجموع مناره‌های مسجد در این زمان، به ده عدد می‌رسد.

=== استوانه وفود ===

=== استوانه سریر ===

=== استوانه قرعه، عایشه، مهاجرین ===

=== استوانه حنانه ===

=== استوانه مُربّعه القبر یا مقام جبرئیل ===

=== اسطوانه التهجد ===

=== استوانه مُخَلَّقه ===

استوانه‌ای است نزدیک مصلای رسول خدا که بعدها به دلیل آن که مصحف در کنار آن بوده است، به آن «اسطوانه نزدیک مصحف» هم گفته می‌شد. اما این که چرا مخلقه نامیده شد، از آن روست که خَلوق به معنای عطر است و مُخَلّقه به معنای معطّر، و بعدها به دلیل آن که روی این ستون عود می‌نهادند و بوی آن فضای مسجد را معطّر می‌کرد، به آن مخلقه گفتند. گفته‌اند، این رسم (و طبعا نام هم) از زمان مهدی عباسی و توسط همسر او خیزران باب شد و از آن پس ادامه یافت و در حال حاضر، نامش روی این ستون نوشته شده است. به روایت بخاری سلمةبن اکوع، صحابی پیامبر(ص) به دلیل اعتقادش به تبرّک، همیشه در کنار این ستون نماز می‌گزارد؛ و می‌گفت: پیامبر(ص) را در کنار این ستون، در حال نماز دیده است. مالک بن انس نیز می‌گفت: بهترین جای خواندن نماز نافله اینجاست؛ و البته نماز واجب، بهترین جایش صف اول است. این روایات در منابع اصلی اهل سنت، باور نسل نخست صحابه را به تبرّک نشان می‌دهد.

گفتنی است از زمانی که حجراتی در کنار دیواره‌های شرقی، غربی و شمالی مسجد، ساخته شد، از هر یک از حجرات، دری نیز به مسجد گشوده شد که صاحب آن خانه، از این در کوچک، که آن را «خوخه» نیز می‌نامیدند، به مسجد وارد می‌گردید. در سال سوّم هجرت، اندکی پیش از غزوه احد، فرمانی از سوی رسول خدا(ص) و در واقع از سوی خداوند صادر شد که همه درها بسته شود مگر درِ خانه علی(ع) «سُدّوا الأبواب الاّ باب علیّ». این حدیث در منابع معتبر اهل سنّت آمده است. ^۱ در عصر نخست اسلامی، در منابع حدیثی اهل مدینه که به طور معمول هوادار شیخین بودند، روایتی درباره خوخه ابوبکر نقل شده است که بر اساس آن، حضرت(ص) فرموده‌بودند: همه پنجره‌ها به مسجد بسته شود مگر خوخه ابوبکر. گفته‌اند، خوخه ابوبکر در دیوار غربی مسجد، در نزدیکی باب السلام، جایی که ابوبکر خانه داشته، بوده است. یعنی پنجره‌ای بین خانه و مسجد بوده که ابوبکر از آن وارد می‌شده است. خانه مزبور در توسعه، در مسجد افتاده اما تابلویی روی دیوار غربی مسجد نصب شده که محل خوخه وی را نشان می‌دهد. گفتنی است که مسجد در آن سمت، چند ده متر توسعه یافته است. درباره حدیث سُدّوا الابواب و خوخه توضیحات و توجیهات شگفتی در منابع حدیثی آمده که بخشی از آنها را سمهودی در کتاب وفاء الوفاء آورده است.