| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات بنا | | {{جعبه اطلاعات بنای مذهبی |
| | عنوان = مسجد بنی حرام | | | عنوان =مسجد بنوحرام |
| | تصویر = مسجد_صغیر_بنی_حرام_1.jpg | | | تصویر =مسجد بنوحرام.jpeg |
| | اندازه تصویر = | | | اندازه تصویر =350px |
| | پیوند تصویر = | | | بنيانگذار = |
| | توضیح تصویر = | | | تأسیس = |
| | نام‌های دیگر = مسجد بنی حرام الصغیر - مسجد العماری | | | کاربری =مسجد |
| | مکان = [[عربستان]] * [[مدینه]] * در غرب [[کوه سلع]] | | | مکان =[[عربستان]]، [[مدینه]]، در کنار [[کوه سلع]] و در یک خیابان فرعی |
| | کاربری = مسجد | | | نام‌های دیگر = |
| | بزرگداشت نزد = مسلمانان | | | وقایع مرتبط =معجزه زیاد شدن غذا به دست [[پیامبر اسلام(ص)]] در [[غزوه احزاب]] |
| | وابسته به دین/مذهب = اسلام
| | | ظرفیت = |
| | باورها =
| | | وضعیت =فعال |
| | آیین‌ها =
| | | مساحت = |
| | زمان پایه‌گذاری =
| | | امکانات = |
| | بنیانگذار =
| | | شماره ثبت = |
| | رویدادها =
| | | معمار = |
| | بازسازی‌ها =
| | | سبک = |
| | ویژگی‌های تاریخی = نماز خواندن پیامبر(ص) در محدوده این مسجد
| | | بازسازی =١٣٨٨ قمری |
| | مساحت = | | | وبگاه = |
| | طول =
| | }} |
| | عرض =
| | '''مسجد بنوحرام'''، یکی از مساجد [[شهر مدینه]] است که در داخل [[شعب بنی‌حرام]]، در غرب [[کوه سلع]] و در قسمت راست جاده‌ای که به سمت [[مساجد فتح]] می‌رود، قرار گرفته است. |
| | ارتفاع =
| |
| | وضعیت بنا = موجود | |
| | گنجایش = | |
| | امکانات = | |
| | بخش‌های بنا = دیوارهای جانبی - محراب - مأذنه | |
| | ویژگی‌ها = | |
| | عرض جغرافیایی = 24.473119 | |
| | طول جغرافیایی = 39.597253 | |
| | توضیح نقشه = | |
| }}'''مسجد بنی حَرام'''، یکی از مساجد قدیمی [[شهر مدینه]] است که پیشینه آن به عصر نبوی بازمیگردد، در یک نقل تاریخی آمده است که شماری از طایفه بنی‌حرام از محل سکونت خود نزد [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] شکایت کردند و پس از آن با راهنمایی ایشان به محدوده فعلی مسجد منتقل شدند. | |
|
| |
|
| مسجد در غرب [[کوه سلع]] و در قسمت راست جاده‌ای است که به سمت [[مساجد فتح]] می‌رود. مسجد یک گنبد و یک مناره در ضلع شمال غربی دارد. طول آن 16 متر و عرضش 13 متر میباشد. همچین در ضلع شمال شرقی دارای امکاناتی برای وضوی نمازگزاران است. | | روایت شده که در این مسجد معجزه زیاد شدن غذا به دست پیامبر در [[غزوه احزاب]] در هنگام حفر [[خندق]]، رخ داد و پیامبر(ص) در این مسجد، نماز خوانده است. |
|
| |
|
| این مسجد، که تا قبل از سال ١٣٨٨ قمری به علت مجهول بودن مکان دقیق آن، به شکل ویرانه درآمده بود، با تلاش یکی از محققان شهر مدینه، شناسایی و بازسازی شده و پس از آن دو بار دیگر بازسازی شده است. | | این مسجد، که تا قبل از سال ١٣٨٨ق به علت مجهول بودن مکان دقیق آن، به شکل ویرانه درآمده بود، با تلاش یکی از محققان شهر مدینه، شناسایی و بازسازی شد. |
|
| |
|
| == نام قبیله بر روی مسجد == | | ==پیشینه== |
| '''مسجد بنی حَرام''' به خاطر واقع شدن در میان خانه های قبلیه بنی حرام، به این اسم نامگذاری شده است. این قبیله از زیر مجموعه‌های [[اوس|قبیله اصلی خزرج]] می‌باشند.<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=44 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.]</ref>
| | [[پرونده:نمایی از مسجد بنوحرام.jpeg|بندانگشتی|پرونده:نمایی از مسجد بنوحرام قبل از بازسازی]] |
| | [[بنی‌حرام]] یکی از طوایف [[انصار]] است که در [[مدینه]] سکونت داشتند و مسجد آنان که در میان منازل مسکونی‌شان بوده، تا به امروز برجای مانده است. |
|
| |
|
| در برخی کتب به آن «مسجد بنو حرام صغیر» نیز گفته شده<ref>معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص223.</ref> و گزارش سکونت گزینی [[قبیله بنی حرام]] در محدوده این مسجد نقل شده است.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=214 وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص214.]</ref> مسجد امروزه به مسجد العماری نیز معروف است.<ref name=":2">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص224.</ref> | | در یک نقل تاریخی آمده است که شماری از طایفه بنی‌حرام و [[بنی‌سلمه]] از محل سکونت خود نزد [[پیامبر اسلام(ص)]] شکایت کردند. حضرت آنان را به سکونت در بخش غربی [[کوه سلع]] راهنمایی کرد و آنان نیز چنین کردند.<ref>تاریخ مدینه ابن شبّه، ج١، ص٨٧.</ref> |
|
| |
|
| ==موقعیت جغرافیایی==
| | پس از انتقال این بخش، بنی‌حرام این مسجد را ساختند، مسجدی که بعدها [[عمر بن عبدالعزیز]] آن را بازسازی کرد. به طور معمول، این بازسازی‌ها نسبت به مساجدی انجام می‌شد که پیامبر(ص) در آنها نماز خوانده بود. |
| مسجد بنی‌حرام که برخی آن را جزو [[مساجد خندق|مساجد هفتگانه خندق]] شمرده‌اند<ref name=":2" />، در سمت غرب [[کوه سلع]]، دست راست کسی است که از خیابان سیح به سمت [[مساجد فتح]] می‌رود.<ref name=":0" /> مسجد بنی حرام ۱.۶۸ کیلومتر با مسجد النبی فاصله دارد.<ref name=":4">[https://iqna.ir/fa/news/4183824/%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D9%85-%D9%86%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A8%D9%86%DB%8C-%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87 خبرگزاری ایکنا]، کد خبر: ۴۱۸۳۸۲۴</ref> | |
|
| |
|
| == بنای مسجد == | | ==اختلاف در مسجد== |
| مسجد دارای یک قبه و یک مناره زیبا در ضلع شمال غربی است. طول مسجد 16 متر و عرضش 13 متر و در ضلع شمال شرقی دارای امکاناتی برای وضو نمازگزاران است.<ref name=":0" /> مساحت کل آن قبل از بازسازی و مرمت در سال 2024میلادی، ۲۲۶.۴۲ متر مربع بود و بعد از بازسازی ۲۳۶.۴۲ متر شده است. ظرفیت این مسجد ۱۷۲ نمازگزار است.<ref name=":4" /> | | [[پرونده:مسجد بنوحرام بعد ار بازسازی.jpg|بندانگشتی|مسجد بنوحرام بعد ار بازسازی]] |
| == پیشینه ==
| | در این باره که آیا این مسجد محلی است که [[رسول خدا(ص)]] در آن نماز خوانده یا نه، اختلاف است. دلیلش این است که درباره زمان انتقال آنان به این محل، که شِعبی در کنار کوه سلع است، اختلاف شده که در زمان حیات رسول خدا(ص) به آن محل آمده‌اند یا بعد از آن. |
| '''مسجد بنی حَرام'''، یکی از مساجد قدیمی [[شهر مدینه]] است که پیشینه آن به عصر نبوی بازمیگردد، [[بنی‌حرام]] یکی از طوایف [[انصار]] است که در [[مدینه]] سکونت داشتند و مسجد آنان که در میان منازل مسکونی‌شان بوده، تا به امروز برجای مانده است.<ref name=":0" />
| |
|
| |
|
| در یک نقل تاریخی آمده است که شماری از طایفه بنی‌حرام و [[بنی‌سلمه]] از محل سکونت خود نزد [[پیامبر اسلام(ص)]] شکایت کردند. حضرت آنان را به سکونت در بخش غربی [[کوه سلع]] راهنمایی کرد و آنان نیز چنین کردند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=78 تاریخ المدینه المنوره، ابن شبّه، ص78.]</ref> | | ==معجزه پیامبر== |
| | گفته می‌شود که معجزه زیاد شدن طعام در [[جنگ خندق]]، در محل این مسجد، اتفاق افتاده است.<ref>الدر الثمین، ص٢٣٣.</ref> |
|
| |
|
| پس از انتقال آنها به این بخش، قبیله بنی‌حرام این مسجد را ساختند، مسجدی که بعدها [[عمر بن عبدالعزیز]] آن را بازسازی کرد. به طور معمول در زمان او، این بازسازی‌ها نسبت به مساجدی انجام می‌شد که پیامبر(ص) در آنها نماز خوانده بود.<ref name=":3">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص232-234</ref>
| | ==موقعیت جغرافیایی== |
| | | مسجد بنی‌حرام که برخی آن را جزو مساجد هفتگانه شمرده‌اند، در سمت غرب کوه سلع، دست راست کسی است که از خیابان سیح به سمت [[مساجد فتح]] می‌رود. |
| ==اختلاف در نماز پیامبر در مسجد== | |
| در این باره که آیا این مسجد محلی است که [[رسول خدا(ص)]] در آن نماز خوانده یا نه، اختلاف است. دلیلش این است که درباره زمان انتقال آنان به این محل، که شِعبی در کنار کوه سلع است، اختلاف شده که در زمان حیات رسول خدا(ص) به آن محل آمده‌اند یا بعد از آن.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=45 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص45.]</ref>
| |
| | |
| اما سمهودی از [[اخبار المدینه (ابن زباله)|ابن زباله]] (درگذشت حدود۲۰۰ق) روایتی نقل کرده<ref name=":1" /> که پیامبر (ص) در این مسجد نماز خوانده اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%87.pdf&page=146 اخبار المدینه، ابن زباله، ص146.]</ref> همچنین کعکی که مدینه شناس معاصر است، نماز خواندن پیامبر در این مسجد را قطعی تلقی کرده است.<ref>معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص226.</ref>
| |
| | |
| == تاریخچه ==
| |
| تاریخچه اولین ساختمان این مسجد به عهد نبوی بازمیگردد که بنایی ساده از چوب و شاخه درخت خرما داشته.<ref name=":3" /> در طول قرنهای بعدی ساختمان مسجد بارها تا مرز فرسوده شدن و فراموشی رفته و البته به دفعات و به اشکال متنوعی مورد بازسازی و احیا نیز قرار گرفته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=46 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص46-49.]</ref>
| |
| | |
| مسجد یاد شده، چندی پیش از سال ١٣٨٨ هجری، مخروبه شد و کسی آن را نمی‌شناخت. در این سال، یکی از محققان و نویسندگان شهر مدینه، با تطبیق آثار مکتوب درباره آن، آن را یافته و سبب احیاء آن شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=48 المساجد الاثریه، ص48.]</ref>در 1400 هجری/1979میلادی نیز بازسازی دیگری توسط سعودی صورت گرفته است.<ref>معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص235-239.</ref>
| |
| | |
| در سال 1410ه/1990م وزارت حج و اوقاف سعودی بعد از تخریب بنای قدیمی، اقدام به احیای بنای مسجد و همچنین ایجاد گل‌دسته (مَأذَنِه)، سرویس بهداشتی و محل شرب آب کرد و همچنین برای مسجد فرش، امام جماعت، موذن و دیگر امکانات و مسئولان مربوطه را تهیه و تعیین کرد.<ref name=":3" />
| |
| | |
| بر اساس تصاویر به نظر میرسد در این میان، (بین بازسازی سال 1990میلادی و بازسازی سال 2024 میلادی) پیش از شروع پروژه عظیم تغییر شکل کلی مسجد در 2024 میلادی، بازسازی های جزئی ای نیز به اجرا در آمده که در کتب مربوطه منعکس نشده است، این بازسازی ها از جمله تغییر شمایل درب ورودی مسجد و یا تجدید رنگ دیوارهای داخلی و خارجی و همچنین تغییر چندباره رنگ گنبد بین سفید و سبز میباشد.<ref>[https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D8%A8%D9%86%DB%8C+%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85%E2%80%AD/@24.4732044,39.5972429,3a,75y,90t/data=!3m8!1e2!3m6!1sAF1QipMDMYF4oEhu3qJXrVQHSeZItsteVOfFO1SzGLGy!2e10!3e12!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipMDMYF4oEhu3qJXrVQHSeZItsteVOfFO1SzGLGy%3Dw203-h152-k-no!7i4032!8i3024!4m12!1m2!2m1!1z2YXYs9is2K8g2YLYqNmE2KrbjNmG!3m8!1s0x15bdbf1c5a0ffe81:0x924f98d4755089c8!8m2!3d24.4732044!4d39.5972429!10e5!14m1!1BCgIgAQ!16s%2Fg%2F12mb3c8px?hl=fa&entry=ttu&g_ep=EgoyMDI0MDkxMS4wIKXMDSoASAFQAw%3D%3D گوگل مپ، تصاویر اختصاصی مسجد بنی حرام]</ref>
| |
| | |
| مسجد برای کارهای بازسازی و توسعه در سال 2024میلادی بسته شده است و براساس تصاویر جدید، از حالت نمای گچی به سنگی تغییر شکل داده است. در بازسازی جدید یک گنبد و یک ماذنه مسجد حفظ شده و باقی مانده است.<ref>وبسایت «[https://experiencemedina.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A8%D9%86%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85/ اکتشف المدینه]»، خبر با عنوان: [https://experiencemedina.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A8%D9%86%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85/ مسجد بني حرام - Bani Haram Mosque]</ref>
| |
| | |
| هدف از اجرای طرح جدید بازسازی و نوسازی مساجد تاریخی در مدینه، حفظ هویت میراث شهری و تقویت زیبایی شناسی معماری محلی است. به همین دلیل ۱۳۰ مسجد عربستان با قدمت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در فهرست طرح بازسازی و نوسازی قرار دارند. در بازسازی این مسجد که ساخت آن به دوران پیامبر اکرم(ص) برمی‌گردد، تلاش شده که به شکل طبیعی‌اش در ۱۴ قرن پیش بازگردانده شود.<ref name=":4" />
| |
|
| |
|
| == تصاویر بعد از بازسازی سال 1400ه/1979م ==
| | این مسجد که در حال حاضر توسعه یافته، داخل شعب، در کنار کوه سلع و در یک خیابان فرعی، در پشت مدرسه ثانویه‌الثامنه دخترانه است. |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد قدیمی بنی حرام صغیر 1.png|تصویر از بیرون مسجد
| |
| پرونده:مسجد قدیمی بنی حرام صغیر 2.png|محدوده مصلی مسحذ
| |
| پرونده:مسجد قدیمی بنی حرام صغیر 3.png|محراب
| |
| پرونده:مسجد قدیمی بنی حرام صغیر 4.png|حیات و ماذنه مسجد
| |
| پرونده:مسجد قدیمی بنی حرام صغیر 5.png|ماذنه کوتاه و گنبدی شکل مسجد
| |
| </gallery>
| |
|
| |
|
| == تصاویر بازسازی سال 1410ه/1990م و بعد از آن ==
| | مسجد یاد شده، چندی پیش از سال ١٣٨٨ قمری، مخروبه شد و کسی آن را نمی‌شناخت. در این سال، یکی از محققان و نویسندگان شهر مدینه، با تطبیق آثار مکتوب درباره آن، آن را یافته و سبب بازسازی آن شده است. گفتنی است که شعب بنی‌حرام در حال حاضر به «العماری» شهرت دارد.<ref>المساجد الاثریه، ص4٩.</ref> |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد بنوحرام بعد ار بازسازی.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر1.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر2.png|درب ورودی مسجد
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر3.png|مصلی مسجد
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر4.png|محدوده جنوبی داخل مسجد
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر5.png|محراب مسجد
| |
| </gallery> | |
|
| |
|
| == تصاویر پیش از شروع پروژه سال 2024 میلادی(دو دهه بین دو بازسازی) == | | ==غار بنی‌حرام== |
| <gallery> | | در همین منطقه و در نزدیکی مسجد، بر بالای کوه، غاری با نام «کهف بنی‌حرام» هست که گفته می‌شود حضرت در برخی شب‌های جنگ خندق، به آن وارد می‌شد. در روایتی آمده است که زمانی حضرت به داخل کهف رفته و مشغول نماز بوده است.<ref>مجمع الزوائد، ج٢، ص٢٨٨.</ref> |
| پرونده:مسجد بنی حرام8.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام1.webp|alt=
| |
| پرونده:2024-09-18 21 50 58-مسجد بنی حرام - Google Maps.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام5.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام2.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام3.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر02 (2).jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام صغیر02 (1).jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 5.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 6.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام4.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام7.png|alt=
| |
| </gallery> | |
|
| |
|
| == تصاویر مربوط به سال 2024 میلادی ==
| | ==پانویس== |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 1.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 2.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 3.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 7.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد بنی حرام جدید 8.png|alt=
| |
| </gallery>
| |
| | |
| == پانویس == | |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| ==منابع == | | ==منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| *'''المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، جزء الرابع، بیروت، 2011
| | |
| *'''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۲۰۰۱م. | | {{برگرفتگی |
| | |پیش از لینک = کتاب |
| | |منبع = آثار اسلامی مکه و مدينه، رسول جعفریان. |
| | |پس از لینک = بخش «مسجد بنوحرام»، ج1، ص366، |
| | | لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1077 |
| | }} |
| | *'''الدر الثمین فی معالم دار الرسول الامین'''، غالی محمدامین الشنقیطی، جده، دارالقبلة، 1992. |
| *'''تاریخ المدینة المنورة'''، ابوزید عمر بن شبه، قم، دارالفکر، ١٣6٨ش. | | *'''تاریخ المدینة المنورة'''، ابوزید عمر بن شبه، قم، دارالفکر، ١٣6٨ش. |
| *'''المساجد الاثریة فی المدینة المنورة'''، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه، 1998. | | *'''المساجد الاثریة فی المدینة المنورة'''، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه، 1998. |
| *'''اخبار المدینه'''، محمدبن حسن ابن زباله(متوفی199ه)، المملکه العربیه السعودیه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، الطبعة الاولی، 1424ه. | | *'''مجمع الزوائد و منبع الفوائد'''، نور الدین علی بن ابی بکر الهیثمی، بیروت، دارالکتاب 1967 م. |
| *'''خبرگزاری ایکنا'''، نسخه فارسی.
| | {{پایان}} |
| *'''وبسایت اکتشف المدینه'''.
| |
| *'''گوگل مپ'''، نقشه جهان نما.{{پایان}}
| |
|
| |
|
| {{مساجد}} | | {{مساجد}} |
|
| |
|
| | [[رده:مسجدهای مدینه]] |
| [[رده:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | | [[رده:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] |
| [[رده:مکان‌های تاریخی مدینه]] | | [[رده:مکان‌های تاریخی مدینه]] |
| | [[رده:مسجدهای مرتبط با جنگ احزاب]] |
| [[رده:مکان‌های مذهبی مدینه]] | | [[رده:مکان‌های مذهبی مدینه]] |
| [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | | [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] |
| [[رده:مسجدهای مدینه]]
| |
