| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''{{جعبه اطلاعات خاندان | | '''ممالیک''' یا '''مملوکان''' به غلامان سفیدپوست، عمدتاً ترک یا چرکسی، اطلاق می‌شد که پس از خدمت در نظام سیاسی و نظامی، دو سلسله به نام‌های «ممالیک بحری» (ترک‌تبار) و «ممالیک برجی» (چرکسی‌تبار) را تشکیل داده و از سال ۶۴۸ تا ۹۲۳ قمری بر مصر و شام حکومت کردند. آنان با اهداف سیاسی و مذهبی و برای کسب مشروعیت، اقدامات عمرانی و رفاهی گسترده‌ای در [[حجاز]]، به ویژه در [[مکه]] و [[مدینه]]، انجام دادند. |
| | نام = ممالیک
| |
| | تصویر =
| |
| | اندازه تصویر =
| |
| | نام کامل = خاندان مملوکیان
| |
| | نسب =
| |
| | محل حکومت = مصر و حجاز
| |
| | مدت حکومت = 275سال
| |
| | مکان قبیله =
| |
| | سرسلسله = المنصور نورالدین، معز‌الدین آیبک (648-655)
| |
| | اشخاص مهم = بیربرس، قلاوون، ملک الناصر
| |
| | جمعیت =
| |
| | جنگ‌ها =
| |
| | شاخه‌ای از =
| |
| | زیرشاخه‌ها =
| |
| | مهمترین اقدامات = نفوذ بر مکه و مدینه - تقابل با مغولان
| |
| | مناصب مهم =
| |
| | مذهب =
| |
| }}'''
| |
|
| |
|
| '''ممالیک''' یا مملوکیان سلسله‌ای از حاکمان ترک و چـَرکَس، در مصر بودند. ایشان از 648 تا 923قمری، حدود سه قرن بر [[مصر]] حکومت کردند. سلسله ممالیک نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه [[حرمین|حرمین شریفین]] ایفا کردند. در [[فهرست سلاطین مملوکی]] حاکمان متعددی به چشم می‌خورند که در بازسازی و تغییرات [[مسجد النبی]] نقش داشته‌اند.
| | == اقدامات در مدینه == |
| | ممالیک از همان آغاز حکومت، توجه ویژه‌ای به [[مسجد النبی]] داشتند. |
|
| |
|
| فرمانروایان ممالیک همچنین به عمران و آبادانی [[مکه]] و [[مدینه]] اهتمام ورزیدند. در دوران حکومت ممالیک، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و [[مسجد النبی|مسجدالنبی]]، اجرا شد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی، مذهبی، تأمین امنیت راه‌ها برای زائرین و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.
| | === در مسجد النبی === |
| | * در سال ۶۶۴ ق، '''ملک ظاهر بیبرس''' (حک: ۶۵۸-۶۷۶ ق) یک '''منبر جدید''' برای مسجد فرستاد.<ref name="A1">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۶۶۸ ق، به دستور وی، دور '''حجره پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا(س)''' نرده کشیده شد و از فضای عمومی مسجد جدا گردید.<ref name="A2">{{پانویس|منبع=اتحاف الوری باخبار ام القری|صفحه=}}</ref> همچنین در همین سال و نیز در سال ۶۹۴ ق، '''مقصوره‌های چوبی''' بر گرداگرد حجره شریف ساخته شد.<ref name="A3">{{پانویس|منبع=اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء)|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۶۷۸ ق، '''سلطان منصور قلاوون''' (حک: ۶۷۸-۶۸۹ ق) اولین '''گنبد''' را بر فراز قبر مطهر نبوی بنا کرد.<ref name="A4">{{پانویس|منبع=الارج المسکی فی التاریخ المکی|صفحه=}}</ref> این گنبد در دوره‌های بعد توسط دیگر سلاطین مملوکی تعمیر و تقویت شد. |
| | * پس از آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۶۵۴ ق، ممالیک اقدام به '''بازسازی اساسی''' مسجد کردند.<ref name="A5">{{پانویس|منبع=تاریخ معالم المدینه المنوره|صفحه=}}</ref> '''سلطان ناصر محمد بن قلاوون''' (حک: ۶۹۸-۷۴۱ ق) سقف‌های جدیدی زد، رواق‌هایی ساخت<ref name="A6">{{پانویس|منبع=تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> و در سال ۷۰۶ ق، '''مناره باب‌السلام''' را بنا نهاد.<ref name="A7">{{پانویس|منبع=تحصیل المرام|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۷۶۰ ق، '''سلطان صالح اسماعیل بن قلاوون'''، قریه‌ای را برای تأمین هزینه‌های '''پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی''' وقف کرد.<ref name="A8">{{پانویس|منبع=التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| == واژه‌شناسی == | | === سایر اقدامات در مدینه === |
| ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام»، بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. ممالیک به سلاطینی گفته می شود که در طول سه قرن همزمان بر [[مصر]] و [[شام]] حکومت می کردند.<ref>دولت ممالیک، ص17.</ref> ممالیک اصالتاً از غلامان اقوام ترک یا چـَرکَس بودند. ایشان در ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور [[ایوبیان|سلسله ایوبی]](1174-1254م.) خدمت می‌کردند که به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.</ref>
| | * در قرن هشتم، '''سلطان حسن مملوکی'''، '''مسجد غمامه''' (مسجد المصلی) را تعمیر اساسی نمود.<ref name="A9">{{پانویس|منبع=تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۸۴۰ ق، '''ملک اشرف برسبای''' (حک: ۸۲۵-۸۴۱ ق) سقف '''مسجد قبا''' را تجدید بنا کرد.<ref name="A10">{{پانویس|منبع=ساختمان حرم شریف نبوی|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| == تاریخچه حکومت ممالیک == | | == اقدامات در مکه == |
| حکومت ممالیک در سال ۶۴۸قمری/۱۲۵۰میلادی با سقوط [[ایوبیان]] و قدرت‌گیری عزالدین ایبک بر [[مصر]] و [[شام]] آغاز شد پس از حدود 275 سال، سلطان سلیم اول عثمانی، در سال ۹۲۳قمری/۱۵۱۷میلادی مصر را فتح کرد و به حکومت ممالیک پایان داد.<ref>دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.</ref>
| | ممالیک توجه ویژه‌ای نیز به مسجدالحرام و امور مرتبط با [[کعبه]] داشتند. |
| [[پرونده:ممالیک برجی.png|بندانگشتی|نقشه سلطانات ممالیک (نارنجی)، تحت حکومت سلسله بُرجی در سال ۱۳۸۹.]]
| |
| در دوران حکومت ممالیک، دو سلسله از ایشان فرمانروایی کردند:
| |
|
| |
|
| * سلاطین مملوکی بحری (دولة الأتراک / دولة الترک) از سال 648 تا 793 قمری | | === در مسجد الحرام و کعبه === |
| * سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چَرکَسی) از سال 793 تا 923 قمری | | * '''ملک ظاهر بیبرس''' در سال ۶۶۱ ق، نخستین پادشاه مملوکی بود که بر کعبه '''جامه''' (پرده) پوشاند و ارسال محمل حامل پرده کعبه را به سنتی سالانه تبدیل کرد.<ref name="A11">{{پانویس|منبع=مرآه الحرمین|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۷۲۰ ق، '''ملک ناصر محمد بن قلاوون'''، سنگ‌های '''حجر اسماعیل''' را تعمیر کرد و در سال ۷۳۶ ق، ستون‌های اطراف '''مطاف''' را مرمت نمود.<ref name="A12">{{پانویس|منبع=منائح الکرم|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۷۴۳ ق، '''سلطان صالح اسماعیل'''، روستای «بیسوس» را وقف تأمین هزینه‌های پرده کعبه کرد.<ref name="A13">{{پانویس|منبع=وفاء الوفاء|صفحه=}}</ref> |
| | * در سال ۸۱۹ ق، زیباترین پرده کعبه تا آن زمان، با نام سلطان چرکسی مصر، ساخته و نصب شد.<ref name="A14">{{پانویس|منبع=ساختمان مسجدالحرام|صفحه=}}</ref> |
| | * ممالیک چرکسی در سال ۸۸۱ ق، '''منبری چوبین''' برای مسجدالحرام فرستادند، '''حجر اسماعیل''' را با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر فرستادند.<ref name="A15">{{پانویس|منبع=دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان|صفحه=}}</ref> |
| | * همچنین در همین دوره، روی '''مقام ابراهیم''' قبه‌ای ساخته شد.<ref name="A16">{{پانویس|منبع=جستاری بر تاریخ مکه|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| ممالیک بحری اصالتاً از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند، ولی ممالیک برجی از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا) به شمار می رفتند.<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.</ref>
| | === در مشاعر مقدسه === |
| | * در سال ۸۴۲ ق، مدیر حرم مکی، کارهای زیادی در [[منی|منا]]، [[مزدلفه]] و [[عرفات]] انجام داد و موانع راه را برای زائران برداشت.<ref name="A17">{{پانویس|منبع=میقات حج|صفحه=}}</ref> |
| | * ممالیک به تأمین '''امنیت راه‌های حج''' مصر و شام نیز می‌پرداختند.<ref name="A18">{{پانویس|منبع=شرق نزدیک در تاریخ|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| برخی از سلاطین این سلسله مانند [[بیبرس]]، [[قلاوون]]، ملک الناصر، از سایر حاکمان این سلسله از شهرت بیشتری برخوردارند. از مهمترین وقایع دوران این سلسله، پیروزی آنان بر مغولان بود که پیشروی آنان در غرب جهان اسلام را متوقف کرد.<ref>تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام، ص202.</ref>
| | == اقدامات عمرانی ملک اشرف قایتبای == |
| == اقدامات عمرانی در مدینه == | | مهمترین و گسترده‌ترین اقدامات عمرانی ممالیک در حجاز، توسط '''ملک اشرف قایتبای''' (حک: ۸۷۲-۹۰۱ ق) انجام شد. |
| حکومت مملوکیان بر شرایط سیاسی و اجتماعی [[مکه]] و [[مدینه]] تاثیر گذار بود و بر حجاز سلطه سیاسی داشت.<ref>اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک، ص 38-67.</ref> این حکومت اقدامات عمرانی مهمی در مکه، مدینه و اماکن مذهبی این دو شهر انجام دادند.
| |
|
| |
|
| === بازسازی مسجدالنبی === | | === در مکه و مشاعر === |
| | * بازسازی '''مسجد خیف''' در منا و احداث قبه‌ای بزرگ بر محراب آن در سال ۸۷۴ ق.<ref name="A19">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> |
| | * تعمیر '''مسجد نمره''' (مسجد عرفه).<ref name="A20">{{پانویس|منبع=اتحاف الوری|صفحه=}}</ref> |
| | * لایروبی '''قنات عرفات''' و ساخت '''آب‌انبار''' بزرگ برای استفاده حجاج.<ref name="A21">{{پانویس|منبع=تاریخ مکه|صفحه=}}</ref> |
| | * بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات».<ref name="A22">{{پانویس|منبع=الارج المسکی|صفحه=}}</ref> |
| | * تعمیر مسجد بر فراز کوه قزح در مشعر الحرام.<ref name="A23">{{پانویس|منبع=تاریخ معالم المدینه|صفحه=}}</ref> |
| | * تعمیر '''سقایت عباس'''، '''چاه زمزم''' و '''مقام ابراهیم'''.<ref name="A24">{{پانویس|منبع=تحصیل المرام|صفحه=}}</ref> |
| | * لایروبی '''آبراه زبیده'''.<ref name="A25">{{پانویس|منبع=التحفه اللطیفه|صفحه=}}</ref> |
| | * ارسال یک '''منبر بزرگ''' برای مسجدالحرام.<ref name="A26">{{پانویس|منبع=ساختمان مسجدالحرام|صفحه=}}</ref> |
| | * ساخت '''مدرسه‌ای''' برای تدریس فقه مذاهب اربعه، '''رباطی''' برای فقرا و ایتام و نیز '''باب قایتبای''' در مسجدالحرام.<ref name="A27">{{پانویس|منبع=مرآه الحرمین|صفحه=}}</ref> |
| | * تأسیس یک '''کتابخانه''' بزرگ در مکه.<ref name="A28">{{پانویس|منبع=منائح الکرم|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| ==== دوره ممالیک بحری ==== | | === در مدینه (پس از آتش‌سوزی سال ۸۸۶ ق) === |
| {{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)}}در دوران استیلای ممالیک بحری (۶۴۸–۷۹۲ق.) بر [[حرمین شریفین|حرمین]] و پس از [[آتش‌سوزی مسجدالنبی در سال 654ه.ق|آتش‌سوزی مسجدالنبی]] در اواخر [[خلافت عباسیان|خلافت عباسی]]، بازسازی گسترده‌ای در [[مدینه]] انجام گرفت. نخستین تعمیرات در زمان نورالدین بن عزالدین آغاز شد<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref> و سپس در دوره [[بیبرس بندقداری|بَیبَرْس]] سقف مسجد به‌طور کامل بازسازی و سازه جدیدی برای [[محراب النبی|محراب نبوی]] ساخته شد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص255؛ میقات حج، ج26، ص103.</ref> در عهد سیف الدین قلاوون برای نخستین بار گنبدی بر فراز [[قبر پیامبر|مقبره پیامبر(ص)]] بنا شد که به «[[گنبد مسجدالنبی|قبه‌البیضاء]]» شهرت یافت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=384 وفاالوفا، ج2، ص384 و 385]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=221 عماره المسجدالنبوی، ص 237]؛ ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref> در دوره‌های بعد، سلاطینی چون ناصرمحمد بن قلاوون، ناصرالدین حسن و شعبان نیز بخش‌هایی چون [[مناره‌های مسجدالنبی|مناره‌ها]]، سقف‌ها، رواق‌ها و پوشش گنبد را مرمت کردند و بدین‌سان، [[مسجدالنبی]] شکل معماری منسجم‌تری یافت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref>
| | آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۸۸۶ ق، زمینه‌ساز گسترده‌ترین اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه شد: |
| | * '''بازسازی کامل مسجد النبی''' شامل دیوارها، ستون‌ها، سقف‌ها و احداث چندین گنبد جدید.<ref name="A29">{{پانویس|منبع=تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی|صفحه=}}</ref> |
| | * بازسازی '''گنبد مطهر''' (قبه الزرقاء) و '''مناره رئیسیه''' که با بنیانی محکم به ارتفاع ۶۰ متر بازسازی شد.<ref name="A30">{{پانویس|منبع=ساختمان حرم شریف نبوی|صفحه=}}</ref> |
| | * فرستادن یک '''منبر مرمرین''' برای مسجد در سال ۸۸۹ ق.<ref name="A31">{{پانویس|منبع=مدینه شناسی|صفحه=}}</ref> |
| | * بازسازی '''محراب پیامبر(ص)''' و '''محراب عثمانی'''.<ref name="A32">{{پانویس|منبع=معالم المدینه المنوره|صفحه=}}</ref> |
| | * ساختن گنبدی بر فراز '''حجره حضرت فاطمه(س)''' و تجدید بنای '''حجره شریف''' (ضریح).<ref name="A33">{{پانویس|منبع=وفاء الوفاء|صفحه=}}</ref> |
| | * تهیه '''قندیل‌ها و چلچراغ‌ها''' و نیز کتب و مصاحف جدید برای مسجد.<ref name="A34">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| ==== دوره ممالیک برجی ==== | | === سایر اقدامات در مدینه === |
| {{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (ممالیک برجی)}}در دوران ممالیک برجی (۷۹۲–۹۲۳ق.)، [[محراب حنفی]] در زمان اشرف اینال ساخته شد، و در دوره سلاطینی چون برقوق، مؤید و برسبای نیز تعمیر سقف‌ها، مرمت رواق‌ها، تزئین دیوارها و ارسال [[منبر پیامبر|منبرهای جدید]] انجام گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref> مهمترین [[بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)|بازسازی این دوره در زمان قایتبای]] انجام گرفت، چراکه در این زمان [[آتش‌سوزی دوم در مسجدالنبی|آتش‌سوزی]] گسترده‌ای در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] رخ داد و مسجد از نو بازسازی شد<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=84 المدینه المنوره، ص 84]</ref> و گنبد بزرگ کنونی بر فراز [[روضةالنبی|روضه شریفه]] ساخته شد.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=421 وفاءالوفا، ج2، ص 421]</ref> | | * تجدید بنای '''مناره مسجد قبا''' و دیوارهای آن در سال ۸۷۷ ق.<ref name="A35">{{پانویس|منبع=تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> |
| | * توسعه '''حرم حضرت حمزه'''، نصب '''ضریح آهنین'''، حفر '''چاه''' و احداث '''وضوخانه''' برای زائران در سال ۸۹۳ ق.<ref name="A36">{{پانویس|منبع=سفرنامه حجاز|صفحه=}}</ref> |
| | * تعمیر '''قبه قبور زوجات النبی''' در بقیع در سال ۸۹۵ ق.<ref name="A37">{{پانویس|منبع=دولت ممالیک|صفحه=}}</ref> |
| | * تعمیر بخش‌هایی از '''دیوار شهر مدینه''' (سور).<ref name="A38">{{پانویس|منبع=جستاری بر تاریخ مکه|صفحه=}}</ref> |
| | * وقف آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات مردم مدینه.<ref name="A39">{{پانویس|منبع=تاریخ تطبیقی ایران|صفحه=}}</ref> |
|
| |
|
| === خدمات دیگر === | | == منابع == |
| ممالیک علاوه بر عمران مسجد النبی، اقدامات عمرانی در سایر نقاط شهر مدینه نیز انجام دادند:
| |
| * ساخت وضوخانه‌ای در کنار [[باب السلام (درب مسجدالنبی)|باب‌السلام]](سال ۶۷۸ق.)<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>
| |
| * بازسازی چهارمین مناره که در زمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶–۹۹ق.) ویران شده بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص247؛ اخبار مدینه، ص230.</ref>
| |
| * ساخت [[مناره‌های مسجدالنبی|مناره]] باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.(سال ۷۰۶ق.)<ref>اخبار مدینه، ص435؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.</ref>
| |
| * بازسازی [[مسجد قبا]](سال ۷۳۳ق.)<ref>اخبار مدینه، ص265.</ref>
| |
| * تجدید بنای سور مدینه(سال ۷۵۵ق.)<ref>اخبار مدینه، ص253.</ref>
| |
| * وقف قریه‌ای در مصر برای هزینه‌های [[پرده کعبه|پوشش کعبه]] و حجره مقدسه(سال ۷۶۰ق.)<ref>میقات حج، ج26 ص144.</ref>
| |
| * بازسازی [[مسجد غمامه]] توسط سلطان حسن قلاوونی(قرن هشتم)<ref>اخبار مدینه، ص439.</ref>
| |
| * تجدید بنای سقف [[مسجد قبا]] و دو رواق مسجدالنبی توسط ملک اشرف برسبای(سال ۸۴۰ق.)<ref>اخبار مدینه، ص266 و 424.</ref>
| |
| | |
| == اقدامات ممالیک در مکه ==
| |
| با توجه به اهمیتی که [[شهر مکه]] برای ممالیک داشته است ایشان اقدامات مهمی در بازسازی و رسیدگی به این شهر انجام دادند:
| |
| | |
| === اقدامات عمرانی ===
| |
| * نخستین [[پرده کعبه|جامه کعبه]]: ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.(سال ۶۶۱ق.)<ref>میقات حج، ج27 ص56؛ ج39 ص127.</ref>
| |
| | |
| * تعمیر سنگ‌های [[حجر اسماعیل]] توسط ملک ناصر محمد بن قلاوون (سال ۷۲۰ق.)
| |
| * ساخت ستون‌هایی در اطراف مطاف و بنا شدن وضوخانه‌ای در برابر [[باب علی در مسجدالحرام|باب علی]](سال ۷۳۶ق.)
| |
| * وقف روستای بیسوس برای پرده کعبه توسط صالح اسماعیل ناصر(سال ۷۴۳ق.)
| |
| * تعمیر [[مسجدالحرام]] توسط امیر فارس‌الدین (سال ۷۴۹ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص397 و 398.</ref>
| |
| * اصلاح پله‌های [[صفا و مروه]] توسط برقوق مملوک(سال ۸۰۱ق.)
| |
| * بازسازی مسجدالحرام پس از آتش‌سوزی در سال ۸۰۲قمری توسط امیرالحاج مصری<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص399.</ref>
| |
| * ساخت بنایی در محل [[مولد النبی(ص)|مولدالنبی]] توسط ملک ناصر فرج بن برقوق(قرن نهم)<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص184.</ref>
| |
| * ساخت انبار غله و چندین آب‌انبار برای حجاج در مسجدالحرام توسط الغوری(سال ۸۱۷ق.)<ref>تاریخ مکه، ص403.</ref>
| |
| * تعویض پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر(سال ۸۱۹ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>
| |
| * بازسازی گسترده اماکن حرم مکی به دست برسبای(سال ۸۲۵ق.)<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96.</ref>
| |
| * اقدامات عمرانی در [[عرفات]]، [[منا]] و [[مزدلفه]] و برداشتن موانع طبیعی مسیرها(سال ۸۴۲ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص398.</ref>
| |
| * ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.(سال ۸۶۵ق.)<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص109.</ref>
| |
| * ارسال منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام(سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق.)
| |
| * بازسازی حجر اسماعیل با سنگ مرمر و ساخت و قبه‌ای بر [[مقام ابراهیم(ع)|مقام ابراهیم]](سال ۸۸۱ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>
| |
| | |
| === تامین امنیت زائران ===
| |
| ممالیک مصر راه‌های حجاج مصر و شام به مکه را از راهزنان و ناامنی‌ها پاکسازی کردند.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص405.</ref>
| |
| | |
| === کلیدهای طلایی کعبه ===
| |
| در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ [[کعبه]] با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و [[عباسیان|خلیفه عباسی]] دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از [[قاهره]] به [[مکه]] ارسال می‌گردید.<ref>میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95؛ ج41 ص101.</ref>
| |
| | |
| == جستارهای وابسته ==
| |
| | |
| * [[فهرست سلاطین مملوکی]]
| |
| * [[مسجدالنبی]]
| |
| * [[بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)]]
| |
| *[[بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)]]
| |
| | |
| == پانویس ==
| |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| == منابع ==
| | [[رده:تاریخ حجاز]] |
| {{منابع}}
| | [[رده:ممالیک]] |
| * '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، جعفریان رسول، تهران، مشعر، 1390ش.
| | [[رده:بناهای تاریخی مکه و مدینه]] |
| * '''اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی)'''، سمهودی نورالدین (م.۹۱۱ق.)، تهران، نشر مشعر، 1376ش.
| |
| * '''تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان'''، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384ش.
| |
| * '''تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه(۱۳۴۴ق.)'''، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385ش.
| |
| * '''تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً'''، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419ق.
| |
| * '''ساختمان حرم شریف نبوی'''، سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377ش.
| |
| * '''سفرنامه حجاز'''، لبیب البتنونی محمد، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، بی‌تا.
| |
| * '''شرق نزدیک در تاریخ'''، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1382ش.
| |
| * '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
| |
| * '''میقات حج'''، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.
| |
| * '''وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی'''، سمهودی علی بن عبدالله (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006م.
| |
| * '''دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام'''،، عصام محمد شبارو، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱ش.
| |
| * ''' تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام (فارسی)'''، زهرا اسلامى فرد، قم، دفتر نشر معارف، 1389ش.{{پایان}}
| |
| [[رده:بازسازی مسجدالنبی]] | |
| [[رده:بازسازی‌های کعبه]] | |
| [[رده:بازسازی‌کنندگان کعبه]]
| |
| [[رده:آتش‌سوزی مسجدالنبی]]
| |
| [[رده:مکه]] | |
| [[رده:مدینه]]
| |
| [[رده:حکومت‌ها]]
| |
| [[رده:حکومت‌های اسلامی]]
| |
