در حال ویرایش موصل

'''موصل'''، سومین شهر بزرگ [[عراق]] و مرکز نفتی این کشور، محسوب می‌گردد. این شهر مرکز استان نینواست که در وجه نام‌گذاری آن دیدگاه‌های فراوانی مطرح است و تا پیش از پروژه سنی‌سازی صدام، بیشتر ساکنان آن شیعیان بودند.

 

بنای موصل، به دوران [[پیشدادیان]] باز می‌گردد که روزگاری مرکز [[حکومت آشور]] بوده و تاریخ‌نگاران، جهانگردان و جغرافی‌دانان بسیاری، شرح مشاهدات خود از این شهر را، در مکتوبات‌شان به رشته تحریر درآورده‌اند.

مشاهیر مسلمان بسیاری در علوم عقلی، نقلی، ادبیات و هنر، از این دیار برخاسته‌اند. به رغم آن‌‌که موصل قرن‌ها تحت سلطه [[بنی‌‌امیه]]، [[بنی‌‌عباس]] و نیز دولت عثمانی بود و ساکنان آن غالباً اهل فن بوده‌اند، و شیعیان حضوری باشکوه در این منطقه داشتند.<ref>مهاجرت قبایل عربی در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه‌هادی انصاری، ص123؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، حسین قره‌چانلو، جاول، ص287؛ تاریخ شیعه، علامه محمدحسین مظفر، ترجمه سید محمدباقر حجتی، ص177.</ref>

عراق امروزی همان قلمرو جغرافیایی است که در زمان قیمومیت [[بریتانیا]] بنیان نهاده شد و مرزهای آن توسط ابرقدرت‌های متفق در جنگ جهانی اول تقسیم گردید. [[موصل]]، [[بصره]] و بغداد در زمان فرمانروایی [[مدحت‌‌پاشا]]، حاکم عثمانی هر کدام ولایت یا استان مستقلی بودند، اما در محافل جهانی واژه «بین‌‌النهرین» را برای این نواحی به کار می‌بردند.<ref>مجمل تاریخ العراق الدولی فی العهد العثمانی، قاهره، مؤسّسه تحقیقات عالی دانشگاه‌های دولت‌های عربی، 1966م، ص7.</ref>

مسلمانان، نواحی شمالی [[عراق]] را «جزیره» می‌نامیدند؛ زیرا دشت‌های پهناورش را آب‌های دو رودخانه دجله و فرات احاطه کرده بود. شهرهای عمده این ناحیه عبارت بود از: موصل، «آمد» و «رقّه». <ref>جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت‌های شرقی، گای لسترنج، ترجمه محمود عرفان، ص4.</ref>

"[[معقل بن قیس ریاحی]] که از جانب حضرت علی(ع)، برای صف‌آرایی در برابر سپاهیان معاویه، به رقّه اعزام گردیده بود، پس به حرکت خود ادامه داد تا به حدیثه رسید، که آن زمان صرفاً توقفگاه افراد عبوری بوده و بعدها [[محمد بن مروان]] شهر موصل را در حوالی آن‌‌جا بنا کرد. <ref>پیکار صفین، ص206.</ref>

موصل را «حدّ باء» و «امّ الربیعیّن» نیز لقب داده‌اند و از آن جهت به موصل معروف گردیده که منطقه جزیره، یعنی شمال عراق را به بین‌‌النهرین فعلی وصل می‌کند و نیز گفته‌اند چون این سرزمین بین روم و عراق، از نظر تجاری نقش مواصلاتی داشته، به این نام مشهور گردیده است. عده‌ای نیز بر این اعتقادند که موصل ناحیه‌ای است که فرهنگ رومیان را به فرهنگ بین‌‌النهرین نزدیک می‌کرده است. <ref>احسن التقاسیم، بخش اول، ص192-193.</ref>

«نینوا» یکی از هجده استان عراق است که مرکز آن شهر موصل است. این استان در شمال غربی این سرزمین قرار دارد و با استان دهوک در شمال و شمال شرقی، اربیل و تامین (کرکوک) در شرق، صلاح‌الدین در جنوب شرقی، استان انبار در جنوب و جنوب غربی و و سوریه در غرب و شمال غربی هم‌مرز است. <ref>اطلس جامع گیتاشناسی، سعید بختیاری، ص40؛ تاریخ سیاسی اقتصادی عراق، علی بیگدلی، ص72.</ref>

در موصل دِیرهایی وجود داشت که ساکنان آن‌ها به شرط پرداخت جزیه، با مسلمانان صلح کردند. عتبه سپس قریه‌های آن منطقه را گشود و مسلمانان را بر این نقاط مسلط ساخت. پس از مدتی وی از حکومت موصل عزل گردید و «[[عرفجة بن هرثمه]]» حاکم آن نواحی گردید. <ref>فتوح البلدان، احمد بن یحیی بلاذری، ‌ص465-467.</ref>

از این جهت امیر مؤمنان(ع) تصمیم گرفت فردی لایق، کاردان و مورد اطمینان را بر این ناحیه بگمارد. این شخص [[سعد بن مسعود ثقفی]] از یاران آن امام همام بود. <ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص201؛ انساب الاشراف، بلاذری، ج2، ص158؛ معصوم دوم، جواد فاضل، ج2، ص93؛ سیمای کارگزاران علی بن ابی‌طالب، ج1، ص272.</ref> [[مالک اشتر]] نیز مدتی از جانب امیر مومنان(ع) کارگزار منطقه جزیره واقع در شمال عراق از جمله موصل بود.

او مشغول خدمت در این مسئولیت گردید تا این‌که متوجه شد «[[عبدالرحمن بن قباث]]» از سوی معاویه به سرزمین موصل حمله کرده است. از این روی با همکاری [[کمیل بن زیاد]] نیروهای ابن‌‌قباث را دچار هزیمت نمود و از سرحدّات حضرت علی(ع) بیرون راند و برای این‌که معاویه بار دیگر به فکر حمله به جزیره نیفتد، به سرحدّات شام یورش برد تا به بعلبک (از توابع [[لبنان]]) رسید؛ سپس بازگشت و به رقّه حمله بُرد و قوای معاویه را درهم کوبید. این حمله موفقیت‌آمیز موجب شد که حضرت علی(ع) درباره‌اش بفرماید: «خداوند شبیب را رحمت کند؛ زیرا تهاجمی را دور کرد و خیلی زود پیروزی را به ارمغان آورد». <ref>پیکار صفین، ص26-27؛ اخبار الطوال، دینوری، ص154؛ بحارالانوار، ج32، ص358؛ شرح نهج‌‌البلاغه، ابن ابی‌‌الحدید، ج6، ص74؛ الکامل فی التاریخ، ج4 ص199؛ انساب الاشراف، ج2، ص475.</ref>

«[[یزید بن انس]]» با سه‌‌هزار نیرو از جانب مختار ماموریت یافت تا این فتنه را خاموش کند. ارتش او در موصل اردو زد و بدون لحظه‌ای درنگ به آرایش نظامی پرداخت و پیش از طلوع آفتاب با قوای ابن‌‌زیاد درگیر شد. در این نبرد سپاه شام قلع و قمع گردید و مقرّ فرماندهی آنان تصرف شد. یزید بن انس در عصر روز سوم نبرد، درگذشت و نیروهای تحت امر ابن‌ انس تصمیم به بازگشت گرفتند. مختار که وضع را چنین دید، بلافاصله [[ابراهیم بن مالک اشتر]] را موظف کرد خود را به نیروهای یزید بن انس رسانده، آن‌ها را تحت امر خود درآورده و از همان‌‌جا به سوی دشمن حرکت کند. <ref>تاریخ طبری، ج6، ‌ص43؛ کامل ابن اثیر، ج4، ص230؛ بحار الانوار، ج45، ص373.</ref>

این بار عبیدالله بن زیاد با سپاه شام در موصل با قوای ابراهیم بن مالک اشتر روبه‌رو گردید و نبردی سخت میان دو گروه درگرفت. سرانجام نه تنها سپاه اموی دچار هزیمت گشت، بلکه عبیدالله بن زیاد، [[حصین بن نمیر]]، [[شرحبیل بن ذی‌الکلاع]] و تنی چند از اشراف فاسد شام در این نبرد به هلاکت رسیدند. ابراهیم بن اشتر به شهر نصیبین رفت و در آن‌‌جا اقامت گزید و منطقه موصل را به استیلای خود درآورد. آن‌گاه فردی را به جانشینی خود در جزیره برگزید و خود راهی کوفه شد. <ref>مروج الذهب، ج2، ص100-101؛ التنبیه والاشراف، ص291-292.</ref>

موسی، فرزند مهدی عباسی ملقب به «هادی» که از سال 169 هجری به خلافت رسید، به قساوت قلب و تهوّر معروف بود. او در حرمسرایی که در کنار موصل برای خود ساخته بود، به قتل رسید؛ در حالی که بیست‌‌وپنج سال داشت و از خلافت او یک سال سپری گردیده بود. <ref>تتمة المنتهی، محدث قمی، ص151؛ تاریخ ملل و دول اسلامی، ص157.</ref> در همین ایام «[[حرشی]]» حاکم موصل بود و بر ساکنان آن بسیار سخت می‌گرفت. به همین دلیل موصل از رونق بازایستاد و برخی دهکده‌های اطراف آن که در این هنگام آباد بودند، ویران گردید.<ref>مهاجرت قبایل عربی در صدر اسلام، ص50.</ref>

[[مامون]]، [[طاهر بن حسین]] یکی از سردارنش را به حکمرانی موصل برگزید. <ref>مبارزات شیعیان در دوره نخست خلافت عباسیان، ص336.</ref> در عهد حکومت [[منتصر عباسی]] که بعد از [[متوکل]] روی کار آمده بود، «[[ابوالعمود شاری]]» در موصل خروج کرد و بسیاری از مخالفان دولت عباسی او پیوستند اما پس از مدتی درگیری، شاری شکست خورد و اسیر گردید. <ref>مروج الذهب، ج2، ص543.</ref>

به هنگام روی کار آمدن [[شاه اسماعیل صفوی]]، ترکمانان مستقر در موصل، دم از استقلال می‌زدند. شاه اسماعیل نیز در 913ق با لشکری مجهز و آراسته، موکب خود را به سوی این قلمرو حرکت داد. جنگی سخت درگرفت و لشکر صفوی موصل و دیار بکر را به تصرف درآورد. شاه اسماعیل پس از تسخیر این نقاط، در سال بعد بغداد را فتح کرد و برای زیارت [[آستان مقدس امیر مؤمنان(ع)]] به عتبات عراق آمد. <ref>تاریخ عالم‌‌آرای عباسی، جاول، ص31-32؛ تاریخ ایران زمین، ص268.</ref>

اولین مسجد جامع موصل در زمان «[[عتبة بن فرقد السلمی]]» ساخته شد که در سال‌های اخیر به دلیل قدمت و سابقه تاریخی به «جامع عتیق» موسوم شده است. مسجد جامع دوم را که از آن با نام «جامع کبیر» یاد می‌کنند، عادل نورالدین در 568ق احداث کرده است. کنیسه‌های تاریخی که گاهی تاریخ آن‌ها به زمان ساسانیان بازمی‌گردد در موصل وجد داشته است. ‌در دهه‌های اخیر کنیسه‌های کلدانی، سریانی و ارتدوکس در موصل فعالیت داشته‌اند. از کنیسه‌های جدید، کنیسه معروف به ساعت را می‌توان نام برد که در سال 1783م ساخته شده است. <ref>موسوعة الحُرّ ویکی‌پدیا.</ref>

«نجم‌‌الدین ابوالحسن علی بن محمد علوی» معروف به «[[ابن‌‌صوفی]]» نیز نسب‌شناس دستگاه نقابت در موصل و بر مذهب شیعه بود. وی پرورش‌یافته عبیدلی است که کتابش «[[المجدی فی انساب الطالبیین]]» نام دارد. شهرت ابن‌‌طقطقی به دلیل کتاب معروفی است که در تاریخ خلفا و وزرای دوران بنی‌‌امیه و بنی‌‌عباس و فرمانروایان زمان آنان نوشته است. این کتاب «[[منیة الفضلاء فی تواریخ الخلفا والوزراء]]» نام دارد، اما چون به [[فخرالدین عیسی بن ابراهیم]]، امیر موصل اهدا شده، به «تاریخ الفخری» موسوم گردیده است. «هندوشاه بن سنجر نخجوانی» در قرن هشتم هجری این اثر را به نام «اتابک نصرة‌الدین احمد بن یوسف‌شاه» با نام «تجارب السلف» به فارسی برگردانده و مطالبی از منابع دیگر بر آن افزوده است. <ref>تاریخ جهانگشای جوینی، ‌مقدمه مؤلف؛ دائرة المعارف تشیع، ج1، ص343؛ دیوان نقابت، ص75.</ref>