در حال ویرایش پوشاندن صورت

{{مقاله فقهی
| صفحه = [[پوشاندن صورت]]
| لینک = https://wikihaj.com/view/%D9%BE%D9%88%D8%B4%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86_%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%AA_(%D9%81%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B9)
| متن = پوشاندن صورت }}
{{جعبه اطلاعات اعمال
 | عنوان = پوشاندن صورت
 | تصویر = پوشاندن صورت.jpg
 | توضیح تصویر =
 | دسته = [[محرمات احرام]] برای زنان
 | مربوط به آیین = [[احرام]] در [[عمره]] و [[حج تمتع]]
 | مکان = [[حرم مکی]]
 | زمان = در هنگام احرام
 | عمل قبلی =
 | عمل بعدی =
 | حکم = جایز نیست
 | کفاره = به نظر برخی فقها کفاره ندارد
 | پیامد فقهی =
 | ثواب =
 | آداب وابسته =
 | فلسفه و اسرار =
 | منشاء و تاریخچه =
 | مکان‌های وابسته =
 | اشیای وابسته = نقاب، برقع
 | ذکرهای وابسته =
 | دعاهای وابسته =
 | مفاهیم فقهی وابسته = [[محرمات احرام]]
 | احکام فقهی وابسته =
 | صفحه فتواهای مراجع =
 | فیلم = احکام سعی-بین-صفا-و-مروه.mp4
 | توضیح فیلم =
 | جستارهای وابسته =
}}
[[پرونده:|بندانگشتی|پوشاندن صورت]]
{{احکام احرام عمودی}}
'''پوشاندن صورت''' از [[محرمات احرام]] در همه مذاهب فقهی است. مستند فقهی فقها، روایاتی مانند «احرام المراة فی وجه‌ها» و احادیثی است که زنان احرام‌گزار را از پوشاندن صورت با نقاب نهی کرده‌اند. در باور مشهور فقیهان امامی پوشاندن صورت از مسائل ویژه زنان احرام‌گزار است ولی فقیهان مالکی و حنفی به حرمت پوشاندن صورت برای مرد احرام‌گزار نیز باور دارند. برخی از فقیهان امامی پوشاندن صورت را برای زن احرام‌گزار موجب [[کفاره]] ندانسته تعدادی مانند [[شیخ طوسی]] به وجوب کفاره باور دارند و آن را [[ذبح]] یک گوسفند دانسته‌اند.

نهی از پوشش صورت در حال [[احرام]]، شامل هرگونه پوشش اعم از لباس و غیر لباس مانند پوشاندن صورت با گِل و بادبزن می‌شود. اما در این‌که آیا حرمت پوشاندن صورت به پوشاندن همه آن اختصاص دارد یا پوشاندن بخشی از صورت را هم در برمی‌گیرد، دیدگاه‌ها متفاوت است. 

در فقه [[امامی]] و [[اهل‌سنت]]، پاره‌ای موارد مثل پوشاندن صورت در هنگام خواب، از حکم عام [[حرمت]] پوشاندن صورت بر احرام‌گزار استثنا شده است.

==حکم پوشاندن صورت و مستندات فقهی==
پوشاندن صورت یکی از [[محرمات احرام]] در منابع فقهی شمرده شده و از آن با عناوینی چون تغطیة الوجه،<ref>غنیة النزوع، ص159؛ بدائع الصنائع، ج2، ص185؛ الدروس، ج1، ص379.</ref> تخمیر الوجه<ref>الموطا، ج1، ص327؛ الام، ج7، ص255.</ref> و ستر الوجه<ref>المجموع، ج7، ص250؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص339؛ مجمع الفائده، ج6، ص351.</ref> تعبیر می‌شود.
از جمله پشتوانه‌های فقیهان برای این حکم، روایاتی مانند «احرام المراة فی وجه‌ها»<ref>الکافی، ج4، ص346؛ سنن الدارقطنی، ج2، ص258؛ السنن الکبری، ج5، ص47.</ref> و احادیثی است که زنان احرام‌گزار را از پوشاندن صورت با نقاب نهی کرده‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص215؛ سنن ابی داوود، ج1، ص410؛ الکافی، ج4، ص344-346.</ref>

==شرط زن بودن احرام‌گزار==
بنابر نظر مشهور فقیهان امامی،<ref>تحریر الاحکام، ج2، ص32؛ کشف اللثام، ج5، ص395؛ الحدائق، ج15، ص496.</ref>پوشاندن صورت برای مرد احرام‌گزار جایز است. تنها [[ابن ابی‌عقیل عمانی|ابن ابی‌عقیل عمّانی]] به پشتوانه روایتی <ref>التهذیب، ج5، ص308.</ref>  آن را ممنوع دانسته است.<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص171؛ مدارک الاحکام، ج7، ص356.</ref>
فقیهان شافعی<ref>الام، ج7، ص255؛ المجموع، ج7، ص268.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص304.</ref> به جواز پوشاندن صورت برای مرد احرام‌گزار باور دارند؛ اما فقیهان مالکی<ref>رساله ابن ابی زید، ص382؛ الثمر الدانی، ص382.</ref> و حنفی<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص7؛ بدائع الصنائع، ج2، ص185؛ البحر الرائق، ج2، ص568.</ref> پوشاندن صورت را برای مردان جایز ندانسته‌اند.

==حکمت حرمت پوشش صورت==
حکمتِ حرمت پوشش بخش‌هایی از بدن، از جمله صورت، در حال احرام، چشیدن سختی حالت احرام،<ref>مصباح الهدی، ج12، ص586.</ref>دوری از آسایش‌طلبی و تن‌آسایی،<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص351؛ اعانة الطالبین، ج2، ص359.</ref>به‌ویژه با توجه به اهتمام و توجه ویژه زنان به حفظ پوست صورت خود و رنگ آن در برابر آفتاب و سرما<ref>الکافی، ج4، ص344.</ref>است. برخی برآنند که باز بودن روی زنان، آزمایشی برای مردان است که نگاه خود را از آنان فروبندند.<ref>لوامع صاحبقرانی، ج7، ص571.</ref>

==نوع و مقدار پوشش==
در باور برخی فقیهان، نهی از پوشش صورت در حال احرام، شامل هرگونه پوشش اعم از لباس و غیر لباس<ref>المجموع، ج7، ص261؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص55؛ جواهر الکلام، ج18، ص390.</ref> مانند پوشاندن صورت با گِل و بادبزن یا فروبردن صورت در آب<ref>سداد العباد، ص298؛ مناسک الحج، سیستانی، ص132؛ مناسک حج، فاضل، ص76.</ref> می‌شود.
در این‌که آیا حرمت پوشاندن صورت به پوشاندن همه صورت اختصاص دارد یا پوشاندن بخشی از آن را هم در بر می‌گیرد، دیدگاه‌ها متفاوت است. بیشتر فقیهان امامی بر آنند که میان پوشاندن همه یا قسمتی از صورت، تفاوتی نیست.<ref>مسالک الافهام، ج2، ص264؛ کشف الغطاء، ج2، ص453؛ جواهر الکلام، ج18، ص391.</ref> از جمله دلائل آن‌ها، روایات نهی از پوشیدن نقاب<ref>الکافی، ج4، ص346؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص342.</ref> است، در حالی که نقاب تنها بخشی از صورت را می‌پوشاند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص391.</ref>در برابر، برخی فقیهان محدوده پوشش حرام را همه صورت دانسته و به جواز پوشاندن بخشی از صورت حکم داده‌اند.<ref>تعالیق مبسوطه، ج10، ص248.</ref>
در باور عموم فقیهان اهل‌سنت، حکم ممنوعیت پوشاندن صورت، عام است و پوشاندن بخشی از آن را نیز در بر می‌گیرد.<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص202؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص536-537؛ اعانة الطالبین، ج2، ص360.</ref>

==استثنائات حرمت پوشاندن==

در فقه [[امامی]] و [[اهل‌سنت]]، پاره‌ای موارد از حکم عام حرمت پوشاندن صورت برای احرام‌گزار، استثنا شده و در این موارد، پوشاندن صورت جایز است:

===پوشاندن صورت هنگام خواب===

به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه برخی احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص349.</ref> پوشاندن صورت هنگام خواب بر زن احرام‌گزار جایز است.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص393؛ المعتمد، ج4، ص228؛ مناسک الحج، تبریزی، ص113.</ref> البته برخی فقیهان حکم [[حرمت]] را تعمیم داده و شامل این حالت نیز دانسته‌اند.<ref>دلیل الناسک، ص167؛ احکام و آداب حج، ص162.</ref>در باور برخی فقیهان اهل‌سنت نیز پوشاندن صورت هنگام خواب برای احرام‌گزار ممنوع نیست<ref>شرح عمدة الفقه، ج3، ص268.</ref> و فقیهان حنفی و مالکی خوابیدن بر صورت را برای احرام‌گزار جایز دانسته‌اند. <ref>مواهب الجلیل، ج4، ص213؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص537.</ref>

===پوشاندن صورت با دست===

فقیهان امامی دست نهادن بر صورت را برای زن احرام‌گزار جایز دانسته‌اند<ref>کفایة الاحکام، ج1، ص305؛ مدارک الاحکام، ج7، ص360؛ مناسک حج، فاضل، ص76.</ref> ؛ زیرا روایات نهی‌کننده از پوشاندن صورت، شامل این‌کار نمی‌شوند.<ref>مدارک الاحکام، ج7، ص360.</ref> به باور فقیهان حنفی<ref>الدر المختار، ج2، ص537.</ref> و مالکی<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص206.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص303.</ref> نیز نهادن دست بر بخشی از صورت، مانند بینی، جایز است.

===اسدال===

«اسدال» از ریشه «س ـ د ـ ل» به‌معنای رها کردن و آویزان کردن پوشاننده <ref>الصحاح، ج5، ص1728؛ معجم مقاییس اللغه، ج3، ص149، «سدل. </ref> است و در کاربرد فقیهان، بیشتر به‌معنای آویزان کردن پارچه‌ای از بالای سر تا پایین صورت با فاصله برای پوشاندن آن است. در باور همه فقیهان امامی<ref>ذخیرة المعاد، ج1، ص602؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص338؛ الجواهر، ج18، ص391.</ref> و اهل‌سنت<ref>الام، ج2، ص162؛ بدایة المجتهد، ج1، ص263؛ المغنی، ج3، ص305.</ref> در مواردی مانند دور ماندن از نگاه نامحرم، پوشاندن صورت برای زن احرام‌گزار به‌گونه اسدال، جایز و در باور برخی<ref>نک: کشف اللثام، ج5، ص394.</ref> [[واجب]] است.
فقیهان شافعی<ref>المجموع، ج7، ص250.</ref> و حنفی<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص185.</ref> و برخی فقیهان امامی<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص320؛ الجامع للشرائع، ص187.</ref> برآنند که سدل نباید با صورت تماس یابد؛ ولی فقیهان حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص305-306؛ کشاف القناع، ج2، ص520.</ref> و شماری دیگر از فقیهان امامی<ref>مستند الشیعه، ج12، ص40؛ کفایة الاحکام، ج1، ص306؛ کشف اللثام، ج5، ص395.</ref> به پشتوانه روایات، به این شرط باور ندارند.

==کفاره پوشاندن صورت==
در حکم کفاره پوشاندن صورت زن و مرد احرام‌گزار، بین فقیهان شیعه و اهل سنت اختلاف است.
===دیدگاه شیعه===
نظر فقیهان شیعه درباره کفاره پوشاندن صورت عبارت است از:
*برخی از فقیهان امامی پوشاندن صورت را برای زن احرام‌گزار موجب [[کفاره]] نمی‌دانند.<ref>العروة الوثقی (مع تعلیقات الفاضل)، ج2، ص419؛ مناسک حج، روحانی، ص149.</ref>
*برخی فقیهان متاخر آن را از باب احتیاط لازم شمرده‌اند.<ref>سند العروه، ج3، ص202؛ المعتمد، ج4، ص232؛ مناسک الحج، تبریزی، ص114.</ref>
*برخی از فقیهان متقدم<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص320؛ الدروس، ج1، ص379.</ref> مانند [[شیخ طوسی]] و شماری از فقیهان معاصر<ref>استفتائات حج، ص122؛ مناسک زائر، ص82.</ref> به وجوب کفاره باور دارند و آن را [[ذبح]] یک گوسفند دانسته‌اند.
*اندکی از فقیهان امامی برآنند که احرام‌گزاری که از روی اختیار صورت خود را بپوشاند، باید برای هر روز یک گوسفند ذبح نماید. اما احرام‌گزاری که به این‌کار ناچار بوده، باید برای همه روزها یک گوسفند ذبح کند.<ref>الکافی فی الفقه، ص204؛ الحدائق، ج15، ص498؛ الدروس، ج1، ص379.</ref> این نظر را شماری از فقیهان بدون دلیل دانسته‌اند.<ref>الحدائق، ج15، ص498؛ المعتمد، ج4، ص232.</ref>
*[[ابن ابی‌عقیل]] و شیخ طوسی، در برخی آثار خود، به پشتوانه حدیث حلبی<ref>تهذیب الاحکام، ج5، ص308.</ref> که پوشاندن صورت را برای[[مرد محرم]] نیز ممنوع شمرده، به لزوم کفاره برای مرد در فرض پوشاندن صورت، باور دارند.<ref>الدروس، ج1، ص380؛ مدارک الاحکام، ج7، ص356.</ref>

===دیدگاه اهل سنت===
به باور فقیهان مالکی،<ref>حاشیة العدوی، ج1، ص554-555.</ref> کفاره پوشاندن صورت برای مردان و زنان؛ و در باور فقیهان حنبلی<ref>کشاف القناع، ج2، ص520، 524؛ مطالب اولی النهی، ج2، ص326-327.</ref> و شافعی،<ref>الام، ج2، ص222؛ المجموع، ج7، ص247، 250.</ref> کفاره پوشاندن صورت برای زنان یکی از این سه مورد به گونه واجب تخییری{{یادداشت|واجب تخییری گونه‌ای از واجبات است که مکلف بین انجام چند چیز اختیار دارد، مانند کفاره روزه.<ref>هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۲۹۶.</ref>}} است:

1) اطعام شش مسکین. 2) سه روز [[روزه]] گرفتن. 3) ذبح یک گوسفند و [[صدقه]] دادن آن.

فقیهان حنفی در کفاره پوشش صورت برای مردان و زنان، باور دارند که اگر همه صورت یا یک چهارم از آن، یک روز یا یک شب پوشیده شود، کفاره آن ذبح یک گوسفند است. اگر کمتر از یک روز یا یک شب این مقدار پوشیده بماند یا بخش پوشیده شده کمتر از یک چهارم صورت باشد، کفاره آن صدقه دادن به فقیر است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص128؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص537.</ref>

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7553

 | عنوان = پوشاندن صورت

 | نویسنده = مرتضی ذبیح‌اللهی

}}

*'''احکام و آداب حج''': محمد رضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، 1413ق.

*'''الاستذکار''': ابن عبدالبر، به کوشش سالم عطاء و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، 2000م.

*'''استفتائات حج (هزار مساله)''': صافی گلپایگانی، قم، انتشارات حضرت معصومه3، 1422ق.

*'''اعانة الطالبین''': السید البکری الدمیاطی، بیروت، دار الفکر، 1418ق.

*'''الاقناع''': الشربینی، بیروت، دار المعرفه.

*'''الام''': الشافعی، بیروت، دار الفکر، 1403ق.

*'''البحر الرائق''': ابونجیم المصری، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

*'''بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

*'''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.

*'''تحریر الاحکام الشرعیه''': العلامة الحلی، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق7، 1420ق.

*'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی، قم، آل البیت، 1414ق.

*'''تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی''': محمد اسحق الفیاض، قم، محلاتی، 1418ق.

*'''التمهید''': ابن عبدالبر، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، 1387ق.

*'''تهذیب الاحکام''': الطوسی، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.

*'''الثمر الدانی''': الآبی الازهری، بیروت، المکتبة الثقافیه.

*'''الجامع للشرائع''': یحیی بن سعید حلی، موسسة سید الشهداء العلمیه، قم.

*'''جامع المقاصد''': الکرکی، قم، آل البیت، 1411ق.

*'''جواهر الکلام''': النجفی، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

*'''الجوهر النقی''': الماردینی، دار الفکر.

*'''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی، دار احیاء الکتب العربیه.

*'''حاشیة العدوی علی شرح کفایة الطالب الربانی''': علی بن احمد الصمعیدی، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

*'''حاشیة رد المحتار''': ابن عابدین، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

*'''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.

*'''الدر المختار''': الحصکفی، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

*'''الدر المنضود''': علی بن علی الفقعانی، به کوشش برکت، قم، مکتبة امام العصر[، 1418ق.

*'''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول، قم، نشر اسلامی، 1412ق.

*'''دلیل الناسک''': السید محسن الطباطبائی الحکیم، به کوشش الطباطبائی، النجف، مدرسة دار الحکمه، 1416ق.

*'''ذخیرة المعاد''': محمد باقر السبزواری، قم، آل البیت.

*'''ذکری''': الشهید الاول، قم، آل البیت، 1419ق.

*'''رسالة ابن ابی‌زید''': القیروانی، به کوشش الازهری، بیروت، المکتبة الثقافیه.

*'''الروضة البهیة فی شرح اللمعه''': الشهید الثانی، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق.

*'''سداد العباد''': حسین بن محمد آل عصفور، به کوشش آل عصفور، قم، محلاتی، 1421ق.

*'''سند العروه''': محمد سند البحرانی، به کوشش ماجد آل عصفور، بیروت، مؤسسةام القری، 1423ق.

*'''سنن ابن ماجه''': ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.

*'''سنن ابی‌داود''': السجستانی، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق.

*'''سنن الترمذی''': الترمذی، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.

*'''سنن الدارقطنی''': الدارقطنی، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.

*'''السنن الکبری''': البیهقی، بیروت، دار الفکر.

*'''شرح عمدة الفقه''': ابن تیمیه، به کوشش العطیشان، ریاض، مکتبة العبیکان، 1413ق.

*'''شرح فروع الکافی''': محمدهادی المازندرانی، به کوشش محمودی و درایتی، قم، دار الحدیث، 1429ق.

*'''شرح مختصر الخلیل''': محمد بن عبدالله الخرشی، بیروت، دار الفکر.

*'''الصحاح''': الجوهری، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.

*'''صحیح البخاری''': البخاری، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

*'''صحیح مسلم''': مسلم، بیروت، دار الفکر.

*'''العروة الوثقی مع تعلیقات الفاضل''': سید محمد کاظم الطباطبائی، به کوشش واثقی و دیگران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.

*'''غنیة النزوع''': ابن زهرة الحلبی، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1417ق.

*'''فتح الوهاب''': زکریا بن محمد الانصاری، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

*'''فرهنگ فقه فارسی''': سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، ۱۳۸۷ش.

*'''فقه الصادق7''': سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، 1413ق.

*'''فقه العبادات علی المذهب المالکی''': کوکب عبید، سوریا، مطبعة الانشاء، 1406ق.

*'''الفواکه الدوانی''': احمد بن غنیم النفراوی، به کوشش فرحات، الثقافة الدینیه.

*'''الکافی فی الفقه''': ابوالصلاح الحلبی، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین7، 1403ق.

*'''الکافی''': الکلینی، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

*'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء، اصفهان، مهدوی.

*'''کشف اللثام''': الفاضل الهندی، قم، نشر اسلامی، 1416ق.

*'''کفایة الاحکام (کفایة الفقه)''': محمد باقر السبزواری، اصفهان، مدرسة صدر مهدوی.

*'''لوامع صاحبقرانی''': محمد تقی المجلسی، قم، اسماعیلیان، 1414ق.

*'''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.

*'''المبسوط''': السرخسی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

*'''مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق.

*'''المجموع شرح المهذب''': النووی، دار الفکر.

*'''مختصر خلیل''': محمد بن یوسف، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

*'''مختلف الشیعه''': العلامة الحلی، قم، النشر الاسلامی، 1412ق.

*'''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی، قم، آل البیت:، 1410ق.

*'''المدونة الکبری''': مالک بن انس، مصر، مطبعة السعاده.

*'''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام''': الشهید الثانی، قم، معارف اسلامی، 1416ق.

*'''مستند الشیعه''': احمد النراقی، قم، آل البیت:، 1415ق.

*'''مصباح الهدی''': محمد تقی الآملی، تهران، ناشر: مؤلف، 1380ق.

*'''مطالب اولی النهی''': مصطفی السیوطی الرحیبانی، دمشق، المکتب الاسلامی، 1961م.

*'''المعتمد فی شرح المناسک''': محاضرات الخوئی، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق.

*'''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.

*'''المغنی''': عبدالله بن قدامه، بیروت، دار الکتب العلمیه.

*'''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

*'''مناسک الحج''': السید علی السیستانی، قم، شهید، 1413ق.

*'''مناسک الحج''': جواد التبریزی، قم، دار الصدیقة الشهیده، 1415ق.

*'''مناسک حج''': امام خمینی(ره).

*'''مناسک حج''': سید محمد صادق حسینی روحانی، قم، اسماعیلیان، 1377ش.

*'''مناسک حج''': فاضل لنکرانی، قم، امیر قلم.

*'''مناسک حج''': لطف الله صافی، قم، دار القرآن الکریم، 1416ق.

*'''مناسک حج''': محمد فیاض کابلی، قم، دفتر فیاض کابلی، 1426ق.

*'''مناسک زائر''': شبیری زنجانی، قم، شهاب الدین، 1427ق.

*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق.

*'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

*'''الموطّا''': مالک بن انس، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق.

*'''المهذب البارع''': ابن فهد الحلّی، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، 1407-1413ق.

*'''نجاة العباد''': النجفی، به کوشش رضوی و دیگران، 1318ق.

{{پایان}}

==مقاله‌های مرتبط==
{{احکام حج}}

{{محرمات احرام}}

[[رده:محرمات احرام]]