در حال ویرایش کرخ

{{جعبه اطلاعات شهر

| توضیح تصویر  = نقشه [[بغداد]] و کرخ، در آغاز پایه‌گزاری بغداد توسط [[عباسیان]].

|عرض جغرافیایی    =

| استان            = [[بغداد]]  

| ادیان            =

| مذهب            = [[شیعه]]

| سال تأسیس        = در دوره شاپور دوم (ح. ۳۱۰–۳۷۹م)

| پیشینه تشیع      = اوایل دوره [[عباسیان]]

| وقایع مهم        =

}}

'''کَرخ'''، دهکده‌ای بود، نزدیک تیسفون، مرکز [[ساسانیان]]، که پس از ساخت و گسترش شهر [[بغداد]]، جزء محله‌ای از آن قرار گرفت. امروزه نیز کرخ، محله‌ای از بغداد است. 

 

 

 

 

 

به گفته ابن احمد فراهیدی،<ref>کتاب العین، ج۴، ص۱۵۶.</ref>  ابن درید،<ref>جمهرة اللغة، ج۱، ص۵۹۱.</ref> [[یاقوت حموی]]<ref>معجم البلدان، ج۴، ص٢۵۵.</ref> و دیگران<ref>المحکم و المحیط الاعظم، ج۴، ص۵۴۵؛ لسان العرب، ج۳، ص۴۸.</ref> «کَرْخ» لفظی عربی نبوده، بلکه واژه‌ای نَبَطی است.{{یادداشت|نبطیان، دسته‌ای از اقوام سامی و شعبه‌ای از اعراب اسماعیلی بودند و پایتخت آنها به زبان یونانی «پترا» در ۱۶ فرسنگی شمال خلیج عقبه بود. خط نبطی دارای ۲۲ حرف و به حساب جمل بوده است؛ یعنی ردیف آن همان ابجد، هوز، حطی، کلمن، سعفض، قرشت بوده است. اعراب، شش حرف به نام روادق بر آخر این حروف افزودندکه ثخذ و ضظغ باشد.<ref>علی سامی، تمدن هخامنشی، ص۱۱۱.</ref>}}

دهکده کرخ، در [[بین‌النهرین|بین‌النهرین]]، نزدیکی تیسفون، مرکز [[ساسانیان]] قرار داشت.<ref name=":0">مجمل التواریخ و القصص، تصحیح ملک الشعرای بهار، ص ۶٣؛ تجارب الامم، ترجمه علینقی فندوی، ج۵، ص٢٠٧.</ref> این دهکده، در دوره منصور عباسی و تأسیس شهر جدید بغداد، بیرون یکی از دروازه‌ها به نام «کوفه» و در جنوب غربی [[بغداد]] واقع می‌شد.<ref name=":1">تاریخ بغداد، ج ١، ص٨٠و٨١.</ref> دهکده کرخ، پس از گسترش [[بغداد]]، جزء یکی از محله‌های آن قرار گرفت.<ref name=":2">محمد کاظم خواجویان، تاریخ تشیع، ص ١١٣؛ دلیسی اولیدی، انتقال علوم یونانی به عالم اسلام، ترجمه احمد آرام، ص ٢٣٣؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص٢۵۵.</ref>

[[یاقوت حموی]]، در کتاب «المشترک وضعاً و المفترق صقعا»، کرخ را نام چندین جایگاه دانسته، که عبارتند از:

#کرخ، واقع در سوی غربی [[بغداد]] که گروهی از دانشمندان در فنون گوناگون به آن منسوبند.

#کرخ جُدّان یا جَدّان، که به گمان برخی، همان کرخ [[سامراء|سامرا]] است. ابن‌فقیه همدانی، این گمان را رد کرده و کرخ جدّان را، در آخر مرزهای [[عراق]]، نزدیک [[خانقین]] و مرز میان ولایت خانقین و شهر زور دانسته است. گروهی، «معروف کرخی» را به آن‌جا نسبت داده و عده‌ای دیگر، او را از کرخ واقع در غرب بغداد دانسته‌اند.

#کرخ خوزستان، که شهری است در ناحیه خوزستان و بیشتر آن را کرخه خوانده‌اند.

#کرخ [[سامراء|سامرا]]، که آن را «کرخ فیروز» خوانده‌اند؛ مراد، فیروز، فرزند بلاش، فرزند قباد است. برخی، عباد بن تمیم کرخی و احمد بن هارون کرخی را از این آبادی دانسته‌اند.

#کرخ عبرتا، که از توابع نهروان است. اگرچه نهروان به صورت ویرانه‌ای درآمده، ولی این آبادی همچنان دایر است.

#کرخ میسان یا استرآباد، که غیر از استرآباد واقع در شمال [[ایران]] و جنوب شرقی خزر است و در نزدیکی [[بغداد]] قرار داشته است. برخی گفته‌اند، این آبادی از توابع [[بحرین]] است، و برخی این گفته را محل تأمّل دانسته‌اند.<ref>برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه محمد پروین گنابادی، ص١۵٩و١۶٠.</ref>

کرخ، توسط شاپور دوم (ح. ۳۱۰–۳۷۹ق)، از فرمانروایان [[ساسانیان|ساسانی]]، پایه‌گذاری شد. او در منطقه [[بین‌النهرین]]، در نبرد با [[روم|رومیان]]، برای دفع تهاجم آن‌ها، آبادی‌های گوناگونی ساخت، که یکی از آن‌ها دهکده کرخ بود. هدف از پایه‌گذاری این دهکده، استقرار نیروهای نظامی و ایجاد پایگاه مقاومت در برابر رومی‌ها بود.<ref name=":0" /> برخی بنیانگذار کرخ را منصور [[بنی‌عباس|عباسی]] دانسته و برخی دیگر، این مطلب را رد کرده‌اند.<ref>کرخ در قلمرو تاریخ، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۱۵۳.</ref>

در کتاب حدود العالم، ساخت کرخ، به معتصم [[بنی‌عباس|عباسی]] و پایان آن به مأمون نسبت داده شده است.<ref>حدود العالم من المشرق الی المغرب (تألیف ٣٧٢)، به کوشش منوچهر ستوده، ص ١۵۴.</ref> برخی این نسبت را رد کرده‌اند؛ زیرا معتصم عباسی (ح. ٢١٨-٢٢٧ق)، پس از مأمون (ح. ١٩٨-٢١٨ق) حکومت می‌کرده است؛ از این رو، نمی‌توانسته کار مأمون را دنبال کند.<ref name=":3">کرخ در قلمرو تاریخ، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۱۵۴.</ref> به باور برخی، معتصم عباسی، کرخِ سامرا را بنا کرده، (نه کرخ بغداد) و متوکل عباسی (ح. ۲۳۳–۲۴۷ق) کار او را دنبال کرده است.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج٢، ص۴۶٨؛ یعقوبی، البلدان، ص٣٢، ٣٩ و۴٠. .</ref> برخی، نویسندگان دائرةالمعارف تشیع<ref>دائرة المعارف تشیع، ج١۴، ص٢٧.</ref> و لغت‌نامه دهخدا را،<ref>لغتنامه دهخدا، ج١٢، ص١٨٢۴٧.</ref> برای ورود این اشتباه به کتاب‌هایشان، سرزنش کرده‌اند.<ref name=":3" /> محمد بن احمد مَقدسی<ref>مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، ج ١، ص١۵٩، ١١٠، ٧٨، ٣۵و١٧٠. .</ref> و ابن حوقل<ref>ابن حومل، صورة الارض، ج ١، ص٢١۶و٢١٧.</ref> نیز، این دو کرخ را از یکدیگر تفکیک کرده‌اند.

منصور عباسی (ح.136-158ق.)، پایتخت [[بنی‌عباس|عباسیان]] را از [[استان انبار|هاشمیه]]، به شهر [[بغداد]]، که خود در ساحل غربی [[دجله|رود دجله]] و نزدیک [[مدائن]] بنا کرده بود، انتقال داد.<ref>تجارب السلف ص ١٠۶؛ البلدان، ص۶و٧.</ref> ساختمان شهر، در سال ١۴۵ق. آغاز و در سال ١۴٩ق. پایان یافت.<ref name=":4">آلبرت حورانی، تاریخ مردمان عرب، ترجمه فرید جواهر کلام، ص۶٣؛ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، ص٧١.</ref> سرزمینی که بغداد در آن ساخته شد، خالی از سکنه نبود. از زمان‌های گذشته، روستاهای آبادی در آن وجود داشت؛ یکی از آن‌ها بغداد نام داشت، که کانون اصلی شهر جدید گردید. روستای دیگر به«کرخا» موسوم بود که محله بزرگ [[شیعه|شیعه‌نشین]] کرخ در آن به وجود آمد. روستای دیگر به«براثا» مشهور بود که یکی از محله‌های حاشیه بغداد به جای آن پدید آمد. در کرخا، از سال‌هایی پیش از ساخت شهر جدید، بازاری بزرگ تشکیل می‌شد که در آبادانی روستاهای اطراف مؤثر بود.<ref name=":4" />

بخشی از شهر جدید بغداد، برای داد و ستد بازرگانان بیگانه اختصاص داده شده بود. منصور عباسی پس از مدتی دریافت ورود افراد بیگانه درون پایتخت، مشکلات امنیتی به وجود خواهد آورد؛<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ١، ص٧٧-٨٠؛ تاریخ طبری، ج٨، ص٣٧-٣٩؛ ابن‌جوزی، مناقب بغداد، ص١١-١٣؛ معجم البلدان، ج۴، ص۴۴٨.</ref> از این رو، بازارها را به بیرون حصارِ شهر انتقال داده و روستای کرخ، به عنوان کانون مراکز تجاری تعیین شد. ساختمان آغازین بازار کرخ، که به دست عباسیان ساخته شد، در میان دو نهر عیسی و صراة قرار داشته و از دو دروازه باب کوفه و باب بصره، با شهر بغداد ارتباط داشت. هر دسته‌ای از پیشه‌وران و تاجران در بخشی از بازار جای می‌گرفتند. مسجد جامعی برای کرخ بنا گردید، تا نیازی نباشد بازاریان برای نماز وارد بغداد شوند. «وضّاح بن شبا» که مهندس بازار کرخ بود، در شرق نهر صراة مسجد و قصری بنا کرد که به نام خودش مشهور شد. انتقال بازارهای بغداد به کرخ در زمان منصور به پایان نرسیده و فرزند و جانشین او، مهدی عباسی کار او را پی گرفت و بخش‌هایی از بازارهای داخلی بغداد را به کرخ انتقال داد. کرخ از همان آغاز، یک منطقه صرفاً تجاری و اقتصادی نبود؛ بلکه کسبه و صاحبان مشاغل، محل سکونت خود را به کرخ منتقل کردند و این‌گونه منطقه‌ای مسکونی و تجاری با فرهنگ خاصّ خود پدید آمد.<ref name=":1" />

بر پایه گزارشی،۱۳۰ سال پس از پایان ساخت بغداد، محله کرخ، بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین محله بغداد بود. بر پایه این گزارش، بازار بزرگ کرخ، دو در یک فرسخ مساحت داشته و برای هر صنعت و تجارتی، بازاری معین و جداگانه داشته و هر بازار دارای دکان‌ها و میدان‌هایی بود؛ به گونه‌ای که هیچ دسته‌ای به دسته دیگر آمیخته نمی‌شد. این بازار، از قصر وضّاح{{یادداشت|وضاح بن شبا، مهندس بازار کرخ، در شرق نهر صراة، مسجد و قصری بنا کرد که به نام خود او مشهور شد.<ref>تاریخ بغداد، ج ١، ص٨٠و٨١.</ref>}} تا سه‌شنبه‌بازار و از سوی دیگر از قطعه زمین ربیع تا رود [[دجله]] کشیده می‌شد. میان این قطعه‌زمین‌ها، خانه‌های مردم از عرب، سپاهیان، کشاورزان، بازرگانان و جز این‌ها قرار داشت و گذرها و کوچه‌ها به ساکنان آن نسبت داده می‌شد.<ref>البلدان، ص١٧و١٨.</ref>

کاتب بغدادی (م. ۳۳۷ق)، دارای کتابی با نام «الخراج و صنعة الکتابة» است که شامل خراج و مالیات از منابع معتبر بوده است. وی در این کتاب، در بخش منزلگاه‌های معتبر، به بیان راهی پرداخته که از مدینة السلام{{یادداشت|مراد او، بغداد است.<ref>دانستنی‌هایی درباره فرات، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۱۶۰.</ref>}} تا اکناف و گوشه‌های مغرب و نواحی آن می‌رود. او یکی از این راه‌های مهم را از قادسیه تا کرخ دانسته که پنج فرسخ بوده است.<ref>قدامة بن جعفر، کتاب الخارج، ترجمه و تحقیق: حسین قره چانلو، ص۶٩.</ref>

در سده چهارم قمری، اعتبار کرخ به اندازه‌ای رسید که بخش غربی بغداد با عنوان کرخ شناخته می‌شد.<ref>دانستنی‌هایی درباره فرات، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۱۶۰.</ref> در این سده، در کرخ، مسجد و مکان‌های مذهبی بسیاری قرار داشت و تاجران مهم و تأثیرگذاری در اقتصاد منطقه [[عراق]] در این بخش زندگی می‌کردند.<ref>صورت الارض، ج ١ ص ٢١۶؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص٨٩.</ref>

مَقدسی، در کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، که در سال ۳۷۵ق. تألیف شده، شهر بغداد را ویران گزارش کرده و مسجد جامع آن را تنها در جمعه‌ها آباد دانسته است؛ با این همه، آبادترین جای بغداد را بخش‌های ربیع و کرخ که در سمت غرب بغداد قرار دارد معرفی کرده است.<ref>احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج ١، ص١۶۵و ١۶۶.</ref>

مردم کرخ، در سال ۴۴١ق. با همیاری یکدیگر، دیواری گرد محله کرخ ساختند تا از یورش دشمنان و مخالفان متعصب در امان بوده و امنیت این محله حفظ شود.<ref name=":5">دانستنی‌هایی درباره فرات، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۱۶۱.</ref> ابن‌جبیر، در بازدید خود از بغداد، در اواخر سده ششم قمری، کرخ را محله‌ای معرفی کرده که خود شهری است با دیوار و بارو، که پس از آن، محله باب‌البصره قرار دارد.<ref name=":6">محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ترجمه پرویز اتابکی، ص٢٧۵و٢٧۶.</ref> برخی، دیوار گزارش شده در سده ششم قمری را همان دیواری دانسته‌اند که در سده پنجم به دست مردم ساخته شده بود.<ref name=":5" />

به گزارش یاقوت حموی، در سده هفتم قمری، کرخ محله‌ای آباد و تنها، در میان ویرانه‌ها بوده است. وی، کرخ را پیش از آن، محله‌ای در وسط شهر بغداد دانسته که محله‌های دیگر در اطراف آن قرار می‌گرفتند.<ref>معجم البلدان، ج۴، ص٢۵٢.</ref> زکریا قزوینی، که از سرشناسان میانه سده هفتم قمری است، کرخ را آبادی‌ای، بالای بغداد معرفی کرده، که یک میل راه از بغداد فاصله دارد. وی، بیشتر مردم آن را شیعه دانسته و آن‌ها را سازندگان کاغذ مرغوب و بافندگان جامه ابریشمی معرفی کرده است.<ref>زکریا بن محمد قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه با اضافات از جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح و تکمیل میرهاشم محدث، ص۵١٧.</ref>

==گرایش‌های اعتقادی==

پس از گذشت سالیانی از آغاز حکومت عباسی، همه مردم کرخ [[شیعه]] بوده و میان آن‌ها پیروان دیگر فرقه‌های اسلامی دیده نمی‌شد. کرخ را یکی از کانون‌های مهم تشیع دانسته‌اند.<ref name=":2" /> بر پایه گزارشی، کنار محله کرخ در بغداد، محله باب‌البصره قرار داشت<ref name=":6" /> و بر پایه گزارشی در سده چهارم قمری، دروازه باب‌البصره در سمت [[قبله]] قرار داشت که مردم آن [[اهل سنت|سنّی مذهب]] و [[حنبلیه|حنبلی]] بودند. در جنوب کرخ، محله نهر القلایین استقرار یافته بود که آنها نیز حنبلی بودند. اهالی باب‌المحول، در سمت چپ قبله کرخ نیز، اهل سنت بودند؛ از این رو، ساکنین شیعه‌مذهب کرخ، در همسایگی این فرقه‌ها می‌زیستند.<ref>صورت الارض، ج ١ ص ٢١۶؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص٨٩.</ref>

===حامیان عباسیان===

پس از پایه‌گذاری شهر [[بغداد]]، ساکنان نخستین کرخ و اطراف آن، افراد خاندان [[بنی‌عباس]]، خادمان وفادار، فرماندهان نظامی، [[ایران|ایرانیانی]] که در دستگاه عباسیان مناصب عالی داشتند، شماری از قبیله‌های [[قریش]]، انصار، ربیعه، [[یمن]] و مهاجرانی ترک‌تبار از [[بلخ]]، [[مرو]]، ختل و خوارزم بودند. [[برمکیان]] نیز، که در دستگاه عباسی مشغول خدمات اداری و دیوانی بوده‌اند، در منطقه کرخ و غرب بغداد، بر کرانه [[دجله]]، کاخ‌ها و املاکی داشته‌اند؛ از این رو، نخستین ساکنان کرخ، ترکیبی از دو نژاد ایرانی و عرب بوده که همگی در حمایت از دولت بنی‌عباس مشترک بوده‌اند. این همگونی به تدریج، دچار دگرگونی شده و افراد زیادی از شهرهای مختلف با منشأ جغرافیایی و نژادی گوناگون، به کرخ کوچ کردند. این مهاجران، به لحاظ مشاغل و فعالیت‌های اقتصادی به دو دسته تقسیم می‌شدند: گروهی که تاجر، بازرگان عمده، کشاورز و تولیدکننده محصولات زراعی بودند، و شماری دیگر در کارهایی چون باربری، حمل‌ونقل، تدارکات، کارگری و مانند آن مشغول بودند.<ref name=":7">دانستنی‌هایی درباره فرات، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۱۶۲.</ref>

===شیعیان===

سکنه کرخ، از نظر گرایش اعتقادی و موضع‌گیری سیاسی، به تدریج، به نفع شیعیان متحول شدند.<ref name=":7" /> تاریخ‌نگاران، از وقوع خیزشی در کرخ، توسط موالیان، در سده سوم قمری گزارش داده‌اند. برخی، حضور موالیان در کرخ را، نشانه‌ای بر تأثیرپذیری اوضاع اجتماعی و فرهنگی کرخ، از تعالیم تشیع دانسته‌اند.{{یادداشت|این موالیان، از نسل ایرانیانی هستند که از امویان نفرت داشته و در قیام مختار علیه امویان نقش مؤثری داشتند. آن‌ها در سقوط امویان و روی کار آمدن عباسیان نیز نقش داشتند. اگر چه، پس از آشکار شدن سیاست‌های حقیقی عباسیان، مخالفت خود علیه عباسیان آشکار کرده، از این رو، از تشکیلات عباسی کنار گذاشته شدند.}}<ref>مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص١٣۶و١٣٧؛ جلال‌الدین همایی، شعوبیه، ص۶-٨؛ لوسین بودا، برمکیان، ترجمه عبدالحسین میکده، ص١٠٩؛ البلدان، ص١۴؛ کامل ابن اثیر، ج١٩، ص١٧۴؛ تستری، قاموس الرجال، ح٩، ص١٢٧؛ مجلسی، بحارالانوار، ج١٠، ص٢٣۴و٢٣۵؛ رجال کشی، ص٢۶٢و٢٧١.</ref>

====نقش کوفه در شیعه‌گری====

کرخ، در بیرون دروازه کوفه، یکی از دروازه‌های بغداد، ساخته شده و بر سر راه کاروان‌هایی بود که از بغداد به [[کوفه]] و از آن‌جا به سوی [[حجاز]] می‌رفتند. فاصله کوفه تا کرخ اندک بوده و از سویی کوفه مرکز نشر، شکوفایی و رشد تشیع در جهان اسلام آن عصر به شمار رفته و تشیع از آن‌جا به نقاط دیگر سرایت می‌یافت؛ از این رو، برخی، سکونت مبلغّان شیعه، هنگام هجرت از کوفه به بغداد در کرخ را، امری طبیعی دانسته‌اند. برخی از قیام کنندگان در کوفه، هنگام تنگناها، به کرخ پناه می‌آوردند یا در این منطقه، دعوت خود را آشکار می‌کردند تا افرادی را همراه خود کنند.<ref>البلدان، ص١۴و٧٢؛ کامل ابن اثیر، ج۵، ص٣۵٢؛ تاریخ طبری، ح٩، ص۴۶٢و۴۶٣.</ref>

[[هشام بن حکم]]، صحابی [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و [[امام کاظم(ع)]]، که مهارت زیادی در مناظره داشت، با هدف ترویج و دفاع از مکتب [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]]، از [[کوفه]] به بغداد هجرت کرده و در منطقه کرخ ساکن شد. هجرت او به کرخ را، در زمان اختناق علیه شیعیان، نشانه‌ای از وجود هم‌فکران او در کرخ دانسته‌اند. این هجرت را، در تقویت گرایش شیعی در مردم کرخ نیز تأثیرگذار معرفی کرده‌اند. جاثلیق، یکی از شخصیت‌های مسیحی، همراه گروهی از کشیش‌ها به مغازه تجارتی هشام در کرخ رفته و بحث‌های اعتقادی با وی داشت. پس از آن، متقاعد شد همراه هشام برای ملاقات با [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] از کرخ به [[مدینه]] برود. جاثلیق، پس از دیدار با امام(ع) ایمان آورده و نزد وی به علم‌آموزی پرداخت. او در زمان مرگش، از یاران [[امام کاظم(ع)]] بود. یحیی بن خالد [[برمکیان|برمکی]]، کاخی در کرخ داشته و اهل علم در حضور او، با یکدیگر به مباحثه می‌پرداختند. هشام بن حکم در این محافل، پیروز شده، دیگران را به تسلیم وامی‌داشت؛ از این رو، به قتل تهدید شد. هارون عباسی نیز، احساس خطر کرده، نقشه قتل هشام را کشید؛ ولی هشام، پیش از اجرایی شدن آن، از محله کرخ به سوی کوفه گریخت و در خانه یکی از دوستانش مخفی شد.<ref>آیت‌الله خوئی، معجم رجال الحدیث، ج١٩، ص١٧۴؛ قاموس الرجال، ج٩، ص٢١٧؛ بحارالانوار، ج١٠، ص٢٣۴و٢٣۵؛ رجال کشی، ص٢۶٣و٢٧١.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بر پایه روایتی از [[امام علی(ع)]] درباره فتنه‌های زمان، به پلی در [[بغداد]] اشاره شده است، که برخی مصداق آن را پلی در کرخ دانسته‌اند. در پاره‌ای از روایات، یکی از نشانه‌های آخرالزمان، بستن پلی نزدیک محله کرخ بغداد معرفی شده است. به گفته احمد بن زکریا، [[امام رضا(ع)]] سالم‌ترین محله بغداد را کرخ دانسته است.<ref>دائرة المعارف تشیع، ج١۴، ص٢۶و٢٧؛ سید محمد صدر، تاریخ غیبت کبری، ترجمه سید حسن افتخارزاده، ص۵٩٠.</ref>

==مسجد براثا==

{{اصلی|مسجد براثا (قدیم)}}بُراثا، روستایی است در غرب [[بغداد]] و روبه‌روی کرخ که پیشینه آن به پیش از [[اسلام]] بازمی‌گردد. بر پایه منابع [[شیعه|شیعی]] و برخی از مصادر اهل سنت، [[امام علی(ع)]] هنگام بازگشت از [[نبرد نهروان]]، در سال ٣٧ق. در نزدیکی این مکان غسل نموده و پس از آن نماز اقامه کرده است. از همان موقع، شیعیان، این محل را مقدس شمرده و به زیارت این روستا می‌رفته‌اند. در سال‌های مقارن با روی کار آمدن [[بنی‌عباس|عباسیان]]، در این مکان مسجدی بنا شد که تاکنون باقی است.<ref>علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، ج ١، ص١١٧و١١٨.</ref>

در دوره المقتدر بالله (ح. ٢٩۵-٣٢٠ق) شایع شد شیعیان در مسجد براثا برای سبّ [[صحابه]] گردآمده و قصد خروج و نافرمانی از خلیفه عباسی را دارند. برخی، این خبر را دروغ و ساخته مخالفان شیعه دانسته‌اند. وقتی این خبر به المقتدر بالله رسید، دستور داد همه نمازگزاران شیعه را که در این مسجد اجتماع کرده بودند، دستگیر و زندانی کنند. مسجد ویران شده و زمین آن مسطح گردید. در دوه راضی بالله عباسی، در سال ٣٢٨ق. مسجد براثا دوباره ساخته و در ٣٢٩ق. افتتاح شد.<ref>تاریخ بغداد، ص١٠٩و١١٠.</ref> درآغاز، شیعیان کرخ مخفیانه به این مسجد رفت و آمد داشته و پس از این‌که نزاع‌های فرقه‌ای اندکی کاهش یافت، آشکارا به این مسجد می‌رفتند. با فتح بغداد توسط [[آل بویه|آل‌بویه]]، مردم کرخ مسجد براثا را به‌طور کامل در اختیار گرفتند. در سال ۴۲۰ق. به خلیفه عباسی گزارش رسید سخنران مسجد براثا هنگامی که به نام [[حضرت محمد(ص)]] می‌رسد، پس از درود بر پیامبر(ص)، بر «برادرش امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)» نیز درود می‌فرستد.{{یادداشت|بعد الصلاة علی النبی و علی أخیه امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب.}} خلیفه عباسی او را برکنار کرده، سخنران و امام جماعت دیگری گذاشت. مردم کرخ، با وساطت [[سید مرتضی]]، سخنران پیشین را بازگرداندند.<ref>سید حسن امین، دائرةالمعارف الاسلامیه الشیعیه، ج٢، ص۴۴٨؛ جعفر خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، قسم الکاظمین، ج ١، ص١٨، ٢١، ٣١، ٣٣؛ دائرةالمعارف تشیع، ج٢، ص١۵٨و١۵٩؛ علی‌اصغر فقیهی، آل بویه، ص۴۴۵؛ تاریخ تشیع در عراق در قرون نخستین، ص٢۴٠؛ یادنامه شریف رضی، ص٣٢٧.</ref>

در روایات متعددی از فضایل این مسجد یاد شده و در کتب فقهی نیز نام آن آمده است.<ref>المنتظم، ج٨، ص۴۴.</ref>

| منبع = کرخ در قلمرو تاریخ،

[[رده:مکان‌های تاریخی بغداد]]