امام حسن مجتبی(ع)

از ویکی حج

ابو محمد حسن بن علی بن ابی طالب[۱]نخستین فرزند فاطمه دختر رسول خدا(ص) ؛چهارمین معصوم و دومین امام شیعیان است.

تولد و کودکی

امام حسن در نیمه ماه مبارک رمضان[۲]سال سوم هجری[۳]در مدینه متولد شد. در بیشتر منابع امام حسن را شبیه ترین افراد به رسول خدا(ص) وصف کرده‌اند. در روایتی رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوی و خصلت و چهره شبیه ترین مردم به خود وصف کرده است.[۴] امام حسن هفت سال از عمر شریفش را در عصر رسول خدا(ص) سپری کرد.[۵]سبط النبی، سید، زکی، مجتبی، تقی، ولی و طیب از القاب آن حضرت هستند[۶].

امام حسن پس از رسول خدا(ص)

آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهای دوران سه خلیفه نخست بود. در دوره خلیفه اول امام مجتبی(ع) در مجلسی از او خواست از منبر جدش رسول خدا(ص) پایین بیاید[۷] و ابوبکر نیز او را تصدیق کرد[۸]. منابع از حضور پر رنگ تر امام حسن(ع)در عصر عثمان نسبت به خلفای پیشین خبر می‌دهند. برخی گزارشها از حضور ایشان و برادرش امام حسین (ع) در برخی فتوحات مانند شمال آفریقا و طبرستان خبر می‌دهند[۹]. در حالی که دلایل تاریخی زیادی حاکی از عدم شرکت اهل بیت در فتوحات است[۱۰]. امام حسن(ع) به هنگام محاصره عثمان در راستای خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.[۱۱] بدرقه ابوذر از سوی امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعید این صحابی[۱۲] از وقایع دیگر دوره عثمان است.

امام حسن(ع) در خلافت امیرمؤمنان

امام حسن(ع) مدت سی سال از عمر مبارک خود را در کنار پدر بزرگوارشان امام علی (ع) سپری کردند. در آستانه جنگ جمل به عنوان نماینده اعزا می‌حضرت علی(ع) برای بسیج مردم کوفه به آن شهر رفت[۱۳]. آن حضرت در نبرد صفین نیز شرکت داشت. وی در جنگ خوارج نیز علاوه بر ایراد خطبه های مختلف در حمایت از امام و تشویق مردم به دفاع از آن حضرت خود نیز در صحنه های جنگ حضور پر نشاط و فعال داشت[۱۴].

امام علی (ع) تولیت موقوفاتش را به امام حسن(ع) سپرد[۱۵].حضرت علی(ع)، صدقات فراوانی در مدینه و اطراف آن داشت که بعد از خود،امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسین (ع) متولی این صدقات بودند[۱۶].اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست بنو حسن و بنو حسین بود[۱۷].

عصر امامت و خلافت امام حسن(ع)

امام حسن(ع) براساس باورهای شیعی[۱۸]از طریق نص به امامت رسید. حضرت علی(ع)، بعد از ضربت خوردنش فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد[۱۹]، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقریبا شش ماه بدست گرفت. بیعت با امام حسن(ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری و بعد شهادت امیرمؤمنان 7 انجام گرفت[۲۰]. معاویه به محض شنیدن خبر بیعت مردم با امام حسن(ع)،آن را تقبیح کرد و در سخنان و نامه‌هایش تصمیم صریح خود را به سرکشی و عدم شناسایی امام به عنوان خلیفه اعلام کرد[۲۱].

نخستین اقدام امام حسن(ع) بعد از بیعت با او سازماندهی لشکر برای جنگ با معاویه بود[۲۲].معاویه نیز همه فرماندهان خودش را از شام، فلسطین، اردن فراخواند و با شصت هزار نیرو علیه امام حسن(ع) به راه افتاد.[۲۳] فضای سیاسی و اجتماعی عراق به دنبال تبلیغات سوء امویان با شایعه اراده امام حسن(ع) بر صلح با معاویه و قدرت بلامنازع ارتش شام، به شدت ملتهب، وسوسه انگیز و نگران کننده شد[۲۴]،.در پی همین شایعات پذیرش صلح از ناحیه امام بود که خیمه گاه آن حضرت را به غارت بردند؛ و در «مظلم ساباط» با پیکانی او را از ناحیه‌ی «ران» زخمی ساختند. امام(ع) را به مدائن بردند درحالی‌که خون بسیاری از او رفته و جراحتش دشوار شده بود در خانه سعد بن مسعود ثقفی بستری و مداوا شد[۲۵]. امام در چنین شرایطی مجبور به صلح شد و در پاسخ یکی از یارانش علت صلح را میل و رغبت بیشتر مردم بر صلح، ناخوشی آنان از جنگ و به ویژه حفظ شیعیان از کشته شدن دانسته است [۲۶].

امام با قید شرایطی حکومت را به معاویه واگذار کرد: عمل به کتاب، سنت نبوی و سیره خلفای صالحین؛عدم تعیین جانشین[۲۷] و واگذاری تعیین خلیفه به شورای مسلمانان[۲۸]،در امان ماندن مسلمانان از دست و زبان معاویه؛ ایمنی شیعیان و عدم توطئه بر ضد اهل بیت[۲۹]. برخی تنها به دو شرط از عهدنامه را مبنی بر این که معاویه یاران امام علی(ع) را تحت تعقیب قرار ندهد و بعد از او خلافت از آن امام حسن(ع) باشد، اشاره کرده‌اند[۳۰].

فضایل و مناقب

امام حسن(ع) را عابدترین، زاهدترین و با فضیلت مردم زمان خود دانسته‌اند[۳۱]از فضایل امام بخشش های زیاد آن حضرت است به طوری که ایثار[۳۲]بردباری و بخشش[۳۳]آن حضرت زبانزد عام و خاص بود[۳۴]. لقب کریم اهل بیت از بخشش های زیاد امام نام گرفته است. آن حضرت دو یا سه بار نصف یا به گزارشی تمام دارایی خود را در راه خدا صدقه داد.[۳۵][۳۶]

حج

منابع شیعه و سنی از حج‌گزاری‌ مکرر امام حسن مجتبی(ع) با پای پیاده بسیار سخن گفته‌اند[۳۷] آن حضرت 25 بار با پای پیاده حج گزارد[۳۸]امام علت پیاده حج گزاردن را خضوع بیشتر در پیاده رفتن به خانه خدا عنوان کرد[۳۹].

همسران امام حسن(ع)

نام همسران آن حضرت در منابع تاریخی عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبیداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابی‌بکر؛ هند دختر سهیل بن عمرو[۴۰]؛ و جعدة دختر اشعث بن قیس.[۴۱] شیخ مفید[۴۲] أم بشیر دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزاریة را از دیگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخی منابع قدیمی‌ تا ده زن [۴۳] و در برخی منابع تا یازده زن نیز ذکر کرده‌اند.[۴۴]

برخی از گزارش‌ها اعداد مبالغه‌آمیزی درباره تعداد ازدواج‌ها و همسران امام حسن(ع) ذکر کرده‌اند که نام ونشانی از آنها در منابع نیست[۴۵].

فرزندان امام حسن(ع)

برای آن حضرت پانزده اولاد ذکر کرده اند[۴۶] و برخی[۴۷]چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نسل آن حضرت از طریق دو پسرش: حسن و زید، باقی ماند. همه فرزندان امام حسن مجتبی در روز عاشورا با امام حسین (ع)همراهی کردند. [۴۸]

بعدها نیز شاخه حسنی علویان از فرزندان امام حسن(ع) از رقبای اصلی حکومت عباسیان بودند. از جمله محمد[۴۹] و ابراهیم[۵۰] فرزندان عبدالله بن حسن[۵۱]، و حسین بن علی بن حسن [۵۲](شهید فخ) (سال 169ق) با حکومت عباسی مبارزه کردند.

در نیمه دوم سده چهاره هجری اشراف حسنی موفق به تشکیل امارتی در مکه شدند که تا تسلط آل سعود بر حجاز استمرار یافت.

شهادت امام حسن(ع)

امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق[۵۳] مسموم و به شهادت رسید. برخی سالهای 47[۵۴] و 49[۵۵]و نیز هفتم صفر[۵۶]را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحریک معاویه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند[۵۷].

محل دفن

اهل بیت بنابه وصیت آن حضرت (ادفنونی عند ابی)، خواستند او را در کنار قبر جدش رسول خدا(ص) به خاک بسپارند، اما بنی امیه به سرکردگی مروان بن حکم حاکم مدینه[۵۸]، به همراهی برخی زنان رسول خدا(ص) [۵۹] مانع شدند. آنان که کینه دفن عثمان در حش کوکب[۶۰] (قبرستان یهودیان) را به دل داشتند، سوگند یاد کردند تا مانع دفن امام(ع) در کنار پیامبر شوند. بنی هاشم برای مقابله با بنی امیه اماده شدند که امام حسین (ع)، بنا به وصیت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در بقیع به خاک سپرده شد[۶۱] و بنا به نقلی سعید بن عاص اموی بر آن حضرت نماز خواند[۶۲].

امام حسن(ع) در قبرستان بقیع و کنار مرقد مادر بزرگش فاطمه بنت اسد و عباس عموی پیامبر به خاک سپرده شد. خوارز می‌قبه و بارگاه امام حسن(ع) را بلند ترین و عالی ترین عمارت مدینه وصف کرده است[۶۳]. قبر مطهر امام حسن(ع) و عمویش عباس و هم چنین امام زین العابدین و امام باقر8 زیر یک قبه بوده است، دیار بکری در شرافت این مکان وقبه گفته است: فللّه درّه من قبر ما أکرمه و أشرفه و أعلی قدره عند اللّه‏[۶۴]. فاسی نیز در باره بارگاه آن حضرت گفته است: امام حسن(ع) دارای بارگاه و قبه عالی بوده بطوری که در مدینه عمارتی بالاتر از آن نبوده است[۶۵].در سال 495 مجد الملک براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی معماری از مردم قم را برای ساختن گنبدی بالای آرامگاه امام حسن(ع) به مدینه فرستاد[۶۶].این گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابی های سعودی تخریب شد[۶۷].

پانویس

  1. ↑ . الفصول المهمة، ج2، ص694؛ الهدایه الکبری، ص183؛شرح إحقاق الحق، ج26، ص350.
  2. ↑ . تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5.
  3. ↑ . ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402.
  4. ↑ . الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384.
  5. ↑ . مناقب ال ابی طالب، ج3، ص175.
  6. ↑ . کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255.
  7. ↑ . مناقب ال ابی طالب ، ج3، ص201.
  8. ↑ . انساب الاشراف، ج3، ص27; السقیفه و فدک، ص68-69.
  9. ↑ . الکامل فی التاریخ، ج3، ص6.
  10. ↑ . نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130.
  11. ↑ . مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.
  12. ↑ . أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172.
  13. ↑ . الجمل، ص132, 175.
  14. ↑ . حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.
  15. ↑ . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج15, ص 146-147.
  16. ↑ . تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.
  17. ↑ .علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..
  18. ↑ . الملل و النحل، ج1،ص170.
  19. ↑ . کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.
  20. ↑ . الارشاد؛ ج 2، ص9.
  21. ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.
  22. ↑ .المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176.
  23. ↑ . الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.
  24. ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214.
  25. ↑ .أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12.
  26. ↑ . اخبار الطوال، ص220.
  27. ↑ . الاستیعاب، ج1، ص385-387.
  28. ↑ . الاستیعاب، ج1، ص386-387.
  29. ↑ . الفتوح، ج4، ص290-291.
  30. ↑ . ذخائر العقبی، ص139.
  31. ↑ . الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139.
  32. ↑ . کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.
  33. ↑ . الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم)
  34. ↑ . نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.
  35. ↑ . أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
  36. ↑ . شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180.
  37. ↑ . أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139.
  38. ↑ . شذرات الذهب, ج1, ص242.
  39. ↑ . الأئمة الإثنا عشر، ص64.
  40. ↑ . أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.
  41. ↑ . صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38.
  42. ↑ . الإرشاد، ج2، ص20.
  43. ↑ . الطبقات الکبری، ج5، ص244-245
  44. ↑ . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.
  45. ↑ . انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471.
  46. ↑ . تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20.
  47. ↑ . الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245
  48. ↑ . المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.
  49. ↑ . تاریخ الطبری، ج7، ص552.
  50. ↑ . الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.
  51. ↑ . الفخری، ص164.
  52. ↑ . تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.
  53. ↑ . کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.
  54. ↑ . البدء و التاریخ، ج5، ص74.
  55. ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122.
  56. ↑ . الدروس الشرعیه، ج2، ص7.
  57. ↑ . البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.
  58. ↑ . الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69.
  59. ↑ . تذکره الخواص، ص193.
  60. ↑ . البدایه و النهایه، ج8،س 45.
  61. ↑ . بحار الانوار، ج44، ص134.
  62. ↑ . تاریخ الخمیس، ج2، ص293.
  63. ↑ . رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.
  64. ↑ . تاریخ الخمیس، ج2، ص287.
  65. ↑ . العقد الثمین، ج3، ص396.
  66. ↑ . الکامل فی التاریخ، ج10، ص352.
  67. ↑ . تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51

 

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حسن بن علی المجتبی.
  • الاتحاف بحبّ الاشراف: جمال الدين الشبراوي، به كوشش سامي الغريري، دار الكتاب الاسلامي، 1423ق.
  • شرح احقاق الحق: سيد شهاب الدين المرعشي نجفي، تحقيق سيد محمود المرعشي, قم، مكتبة النجفي، 1413ق.
  • اخبار الحسن بن علي: سليمان بن احمد الطهراني (م.360ق.)، تحقيق محمد شجاع ضيف الله، کويت، دارالاوراد.
  • الاخبار الطوال: احمد ابن داود الدينوري (م.282ق.)، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم، الرضي، 1412ق.
  • الارشاد: المفيد (م.413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
  • الاستيعاب في معرفه الاصحاب: يوسف بن عبدالله بن محمد ابن عبدالبر (م.463ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق.
  • اسد الغابه في معرفه الصحابه: ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار الفکر, 1409ق.
  • اعلام الوري: الطبرسي (م.548ق.)، قم، آل البيت:، 1417ق.
  • الامالي: الصدوق (م.381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
  • الامامة و السياسه: ابن قتيبه الدينوري (م.276ق.)، تحقيق طه محمد الزيني، موسسه الحلبي.
  • الانتصار اهم مناظرات الشيعه في شبکات الانترنت: العاملي, بيروت, دارالسيره, 1421ق.
  • انساب الاشراف: البلاذري (م.279ق.)، تحقيق محمد حميد الله, مصر، دار التعارف، 1959م.
  • بحار الانوار: محمد تقي المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
  • البدء والتاريخ: المطهر بن طاهر المقدسي (م.355ق.)، بيروت، دار صادر، 1903م.
  • البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر ابن كثير (م.774ق.)، بيروت، دار الفكر، 1407ق.
  • بشاره المصطفي: محمدبن علي الطبري (م.525ق.)، تحقيق جواد القيومي، قم، النشر الاسلامي، 1420ق.
  • تاريخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.808ق.)، به كوشش خليل شحاده، بيروت، دار الفكر، 1408ق.
  • تاريخ الاسلام و وفيات المشاهيرو الاعلام: محمد بن احمد الذهبي (م.748ق.)، تحقيق عمر عبدالسلام تدمري، بيروت، دار الكتاب العربي، 1413ق.
  • تاريخ الخميس: حسين الديار بكري (م.966ق.)، بيروت، دار الصادر.
  • تاريخ اليعقوبي: احمد بن يعقوب (م.292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق.
  • تاريخ بغداد: الخطيب البغدادي (م.463ق.)، تحقيق عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1417ق.
  • تاريخ حبيب السير: غياث الدين خواند امير (م.942ق.)، تحقيق سياقي، تهران, خيام، 1380ش.
  • تاريخ حرم ائمه بقيع(ع) و آثار ديگر در مدينه منوره: محمد صادق نجمي, تهران, مشعر, 1386ش.
  • تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوك): محمد بن جرير الطبري (م.310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، بيروت، دار احياء التراث العربي, 1387ق.
  • تاريخ گزيده: حمد الله مستوفي (م.750ق.)، تحقيق عبدالحسين نوايي، تهران، اميرکبير، 1364ش.
  • تاريخ مدينة دمشق: ابن عساكر (م.571ق.)، تحقيق علي شيري، بيروت، دار الفكر، 1415ق.
  • تذكرة الخواص من الامه في ذکر خصائص الائمه: سبط بن الجوزي (م.654ق.)، قم، الرضي، 1418ق.
  • تحليلي از زند گاني سياسي امام حسن مجتبي(ع): جعفر مرتضي العاملي, مترجم محمد سپهري, قم, دفتر تبليغات اسلاميحوزه علميه قم, 1376ش.
  • الائمه الاثني عشر: شمس الدين محمد بن طولون(م. 953ق), تحقيق صلاح الديم المنجد, قم, رضي.
  • ترجمه الامام حسن من الطبقات الکبري: ابن سعد (م.230ق.)، تحقيق عبدالعزيز الطباطبايي، قم، مؤسسة آل‌البيت:, 1416ق.
  • تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، تحقيق موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش.
  • الجمل والنصرة لسيد العتره: المفيد (م.413ق.)، قم، مكتبة الداوري.
  • الحياة السياسية للامام الحسن(ع): سيد جعفر مرتضي العاملي، بيروت، دارالسيره، 1414ق.
  • الدرالنظيم في خواص القرآن: يوسف بن حاتم الشامي المشغري العاملي(م. 664ق), قم, انشر الاسلامي.
  • الدروس الشرعيه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق.
  • دعائم الاسلام: النعمان المغربي (م.363ق.)، تحقيق آصف بن علي اصغرفيضي، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
  • ذخائر العقبي: احمدبن عبدالله الطبري (م.694ق.)، قاهره, مکتبه المقدسي, 1356ق.
  • الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقابزرگ تهراني (م.1389ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1403ق.
  • ربيع الابرار: الزمخشري (م.538ق.)، تحقيق عبدالامير، بيروت، اعلمي، 1412ق.
  • روض الجنان في شرح ارشاد الاذهان: الشهيد الثاني (م.965ق.)، قم، آل البيت:.
  • روضة الواعظين: الفتال النيشابوري (م.508ق.)، تحقيق سيد محمد مهدي، قم، الرضي.
  • زندگاني حضرت امام حسن بن علي: علامه مجلسي مترجم محمد جواد نجفي، تهران، انتشارات اسلاميه، 1362ش.
  • سبل الهدي: محمد بن يوسف الصالحي (م.942ق.)، تحقيق عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق.
  • السقيفه و فدک: ابي بکر احمد بن عبدالعزيز الجواهري البصري البغدادي (م. 323ق)، تحقيق محمد هادي الاميني, بيروت، شرکة الکتبي، 1413ق.
  • سير اعلام النبلاء: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق شعيب الارنووطو محمد نعيم العرقسوسي، بيروت، الرساله، 1413ق.
  • شرح نهج البلاغه: ابن ابي الحديد (م.656ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق.
  • صفة الصفوه: ابوالفرج الجوزي (م.597ق.)، تحقيق احمد بن علي, قاهره, دار الحديث, 1421ق.
  • العبر في خبر من غبر: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق فواد سيد، کويت، تراث العربي.
  • عدة الداعي و نجاح الساعي: ابن فهد الحلي (م.841ق.)، تحقيق احمد موحد قمي، دار الكتب الاسلامي.
  • العقد الفريد: احمدبن عبد ربه (م.328ق.)، تحقيق مفيد قميحه، بيروت، دار الكتب العلميه، 1404ق.
  • علل الشرايع: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق بحرالعلوم، نجف، المكتبة الحيدريه، 1385ق.
  • عيون اخبار الرضا7: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق حسن الاعلمي, بيروت، اعلمي، 1404ق.
  • غاية المرام و حجة الخصام: سید هاشم البحراني (م.1107ق.)، تحقیق سید علی عاشور.
  • غرر الاخبار و درر الاثار: حسن بن محمد ديلمي(م. قرن 8ق) ، تحقیق اسماعيل ضيغم، قم، دليل ما، 1427ق.
  • الفتوح: احمد ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، تحقیق علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.
  • الفصول المهمة في اصول الائمه:: الحر العاملي (م.1104ق.)، به كوشش قائيني، قم، معارف اسلا مي‌امام رضا7، 1418ق.
  • قرب الاسناد: الحميري القمی (م.قرن 3ق.)، قم، آل البيت:، 1413ق.
  • قوت القلوب فی معامله المحبوب: محمد ابوطالب مكي (م.386ق.)، تحقیق باسل عیون السود, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1417ق..
  • الطبقات الکبری: محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری(م. 230ق) تحقیق محمد عبدالقادر عطا, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1410ق.
  • غنیه النزوع: ابن زهره الحلبی(م. 585ق), تحقیق ابراهیم البهادری, قم, موسسه الامام الصادق, 1417ق.
  • الجمل و النصره لسید العتره: المفید(م. 413ق)؛ قم, مکتبه الداوری.
  • العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف بعد وفاه النبی(ص): ابن العربی( م. 543ق), تحقیق محب الدین خطیب , جده, الدار السعودیه, 1387ق.
  • کشف المحجه لثمره المهجه: سید ابن الطاووس(م.664ق.)، نجف الاشرف، الحيدريه، 1370ق.
  • الكافي: الكليني (م.329ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1367ش.
  • الكامل في التاريخ: علي ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1386ق.
  • كشف الغمه فی معرفه الائمه: علي بن عيسي الاربلي (م.693ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1405ق.
  • كمال الدين: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، قم، نشر الاسلامي، 1405ق.
  • المجدي في انساب الطالبيين: علي بن محمد العلوي العمری (م.709ق.)، تحقیق احمد المهدوي، قم، مكتبة النجفي، 1409ق.
  • مجمع الزوائد: الهيث مي‌(م.807ق.)، بيروت، دار الكتاب العلمیه، 1408ق.
  • مروج الذهب و معدن الجوهر: علی بن حسین بن علی المسعودي (م.346ق.)، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
  • المستدرك علي الصحيحين: الحاكم النيشابوري (م.405ق.)، به كوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق.
  • مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار صادر.
  • مسند زيد بن علي: زيد بن علي(م. 122ق) ، بيروت، دارمکتبة الحياه.
  • المصنّف: ابن ابي شيبه الکوفی (م.235ق.)، تحقیق سعيد محمد، دار الفكر، 1409ق..
  • معجم رجال الحديث: الخوئي (م.1413ق.)، بيروت، 1413ق.
  • المعيار و الموازنه: ابوجعفر الاسكافي (م.220ق.)، تحقیق محمد باقر محمودي، 1402ق.
  • مقاتل الطالبيين: ابوالفرج الاصفهاني (م.356ق.)، تحقیق کاظم المظفر, نجف الاشرف, مکتبه الحیدریه, 1385ق.
  • الملل والنحل: الشهرستاني (م.548ق.)، تحقیق سيد محمد كيلاني، بيروت، دار المعرفه، 1395ق.
  • مناقب آل ابي طالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، تحقیق گروهي از اساتيد نجف، نجف، المکتبة الحيدريه، 1376ق.
  • المناقب: الموفق الخوارزمي‌(م.568ق.)، تحقیق مالك محمودي، قم، نشر اسلامي، 1414ق.
  • المنتظم: ابن الجوزي (م.597ق.)، تحقیق محمد عبدالقادر و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1412ق.
  • منهاج السنة النبويه: احمد بن عبدالحلیم ابن تيميه (م.728ق.)، تحقیق محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبه، 1406ق.
  • نهاية الارب فی فنون الادب: احمد النويري (م.733ق.)، قاهره، دار الكتب والوثائق، 1423ق.
  • الوافي بالوفيات: الصفدي (م.764ق.)، تحقیق احمد الارنؤوط و تركي مصطفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420ق.
  • وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، تحقیق عبدالرحیم الربانی اشیرازی, بیروت, داراحیاء التراث العربی, 1403ق
  • وفاء الوفاء: علی بن احمد السمهودي (م.911ق.)، تحقیق خالد عبدالغني محفوظ، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
  • المصنف: عبدالرزاق الصنعانی(م. 211ق), تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی.
  • مدینه شناسی: محمد باقر نجفی, تهران, شرکت قلم, 1364ش.
  • رحله ابن جبیر: محمد بن احمد ابن جبیر (م. 614ق), بیروت, دارو مکتبه الهلال.
  • الهداية الكبري: حسين بن حمدان الخصيبي (م.334ق.)، بيروت، البلاغ، 1411ق.
  • نهج البلاغه: خطبه الامام علی(ع) (م. 40ق) مترجم جعفر شهیدی, تهران, انتشارات علمی فرهنگی, 1378ش.
  • حیاه الامام الحسن بن علی(ع): باقر شریف القرشی, بیروت, دارالبلاغه, 1413ق.
  • الغدیر: عبدالحسین احمد الامینی النجفی: بیروت, دارالکتب العربی, 1397ق.
  • مسند الامام المجتبی (ع) عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1373ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ بلد الامین: محمد بن احمد الفاسی(م. 832ق), تحقیق احمد عطاو محمد عبدالقادر, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1419 ق.
  • پیکار صفین: نصر بن مزاحم منقری(م. 212ق), مترجم پرویز اتابکی, تهران, انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی, 1370ش.
  • تشیع در مسیر تاریخ: حسین محمد جعفری, مترجم سید محمد تقی آیت اللهی, تهران, نشر فرهنگ اسلامی, 1382ش.
  • صلح امام حسن: راضی آل یاسین, مترجم سیدعلی خامنه ای, تهران, آسیا, 1348ش.
  • الخرائج و الجرائح: قطب الدین الراوندی(م. 573ق), تحقیق سید محمدباقر الموحد الابطحی, قم, موسسه الامام المهدی, 1409ق.
  • المحبر: محمد بن حبیب بن امید الهاشمی البغدادی(م. 245ق), تخقیق ایلزه لیختن شنیتر, بیروت, دارالافاق الجدیده.
  • مقتل الحسین: موفق بن احمد خوترزمی(م. 568ق), تحقیق محمد السماوی, قم, انوار المهدی, 1423ق.
  • نزهه الناظر و تنبیه الخاطر: حسن بن محمد بن الحسن الحلوانی(م. قرن 5ق), قم, مدرسه الامام المهدی, 1408ق.
  • شرح الاخبار: القاضی النعمان المغربی(م. 363ق), تحقیق سید محمد الحسینی الجلالی, قم, النشر الاسلامی.
  • شذرات الذهب فی اخبار من ذهب: عبدالحی بن احمد العکری الدمشقی (م. 1089ق), تحقیق الارناووط, بیروت, دارالفکر, 1406ق.
  • الائمه الاثنی عشر: شمس الدین محمد بن طولون(م. 953ق), تحقیق صلاح الدین المنجمد, قم, الرضی.
  • المبسوط: السرخسی(م. 483ق), بیروت, دارالمعرفه, بی تا.
  • زندگانی حسن بن علی(علیه السلام): باقر شریف قرشی, مترجم فخرالدین حجازی, تهران, بنیاد بعثت, 1352ش.
  • زندگانی دوازده امام (علیهم السلام): هاشم معروف الحسنی, مترجم محمد مقدس, تهران, امیرکبیر, 1382ش.
  • مسند الامام الشهید ابی عبدالله الحسین: عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1376ش.
  • الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه: محمد بن علی بن طباطبا معروف الطقطقی(م. 709ق), تحقیق عبدالقادر محمد مایو, بیروت, دارالقلم العربی, 1418ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=امام_حسن_مجتبی(ع)&oldid=59777»