ممالیک
ممالیک یا مملوکان به غلامان سفیدپوست، عمدتاً ترک یا چرکسی، اطلاق می‌شد که پس از خدمت در نظام سیاسی و نظامی، دو سلسله به نام‌های «ممالیک بحری» (ترک‌تبار) و «ممالیک برجی» (چرکسی‌تبار) را تشکیل داده و از سال ۶۴۸ تا ۹۲۳ قمری بر مصر و شام حکومت کردند. آنان با اهداف سیاسی و مذهبی و برای کسب مشروعیت، اقدامات عمرانی و رفاهی گسترده‌ای در حجاز، به ویژه در مکه و مدینه، انجام دادند.
اقدامات در مدینه
ممالیک از همان آغاز حکومت، توجه ویژه‌ای به مسجد النبی داشتند.
در مسجد النبی
- در سال ۶۶۴ ق، ملک ظاهر بیبرس (حک: ۶۵۸-۶۷۶ ق) یک منبر جدید برای مسجد فرستاد.[۱]
- در سال ۶۶۸ ق، به دستور وی، دور حجره پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا(س) نرده کشیده شد و از فضای عمومی مسجد جدا گردید.[۲] همچنین در همین سال و نیز در سال ۶۹۴ ق، مقصوره‌های چوبی بر گرداگرد حجره شریف ساخته شد.[۳]
- در سال ۶۷۸ ق، سلطان منصور قلاوون (حک: ۶۷۸-۶۸۹ ق) اولین گنبد را بر فراز قبر مطهر نبوی بنا کرد.[۴] این گنبد در دوره‌های بعد توسط دیگر سلاطین مملوکی تعمیر و تقویت شد.
- پس از آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۶۵۴ ق، ممالیک اقدام به بازسازی اساسی مسجد کردند.[۵] سلطان ناصر محمد بن قلاوون (حک: ۶۹۸-۷۴۱ ق) سقف‌های جدیدی زد، رواق‌هایی ساخت[۶] و در سال ۷۰۶ ق، مناره باب‌السلام را بنا نهاد.[۷]
- در سال ۷۶۰ ق، سلطان صالح اسماعیل بن قلاوون، قریه‌ای را برای تأمین هزینه‌های پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی وقف کرد.[۸]
سایر اقدامات در مدینه
- در قرن هشتم، سلطان حسن مملوکی، مسجد غمامه (مسجد المصلی) را تعمیر اساسی نمود.[۹]
- در سال ۸۴۰ ق، ملک اشرف برسبای (حک: ۸۲۵-۸۴۱ ق) سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد.[۱۰]
اقدامات در مکه
ممالیک توجه ویژه‌ای نیز به مسجدالحرام و امور مرتبط با کعبه داشتند.
در مسجد الحرام و کعبه
- ملک ظاهر بیبرس در سال ۶۶۱ ق، نخستین پادشاه مملوکی بود که بر کعبه جامه (پرده) پوشاند و ارسال محمل حامل پرده کعبه را به سنتی سالانه تبدیل کرد.[۱۱]
- در سال ۷۲۰ ق، ملک ناصر محمد بن قلاوون، سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر کرد و در سال ۷۳۶ ق، ستون‌های اطراف مطاف را مرمت نمود.[۱۲]
- در سال ۷۴۳ ق، سلطان صالح اسماعیل، روستای «بیسوس» را وقف تأمین هزینه‌های پرده کعبه کرد.[۱۳]
- در سال ۸۱۹ ق، زیباترین پرده کعبه تا آن زمان، با نام سلطان چرکسی مصر، ساخته و نصب شد.[۱۴]
- ممالیک چرکسی در سال ۸۸۱ ق، منبری چوبین برای مسجدالحرام فرستادند، حجر اسماعیل را با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر فرستادند.[۱۵]
- همچنین در همین دوره، روی مقام ابراهیم قبه‌ای ساخته شد.[۱۶]
در مشاعر مقدسه
- در سال ۸۴۲ ق، مدیر حرم مکی، کارهای زیادی در منا، مزدلفه و عرفات انجام داد و موانع راه را برای زائران برداشت.[۱۷]
- ممالیک به تأمین امنیت راه‌های حج مصر و شام نیز می‌پرداختند.[۱۸]
اقدامات عمرانی ملک اشرف قایتبای
مهم‌ترین و گسترده‌ترین اقدامات عمرانی ممالیک در حجاز، توسط ملک اشرف قایتبای (حک: ۸۷۲-۹۰۱ ق) انجام شد.
در مکه و مشاعر
- بازسازی مسجد خیف در منا و احداث قبه‌ای بزرگ بر محراب آن در سال ۸۷۴ ق.[۱۹]
- تعمیر مسجد نمره (مسجد عرفه).[۲۰]
- لایروبی قنات عرفات و ساخت آب‌انبار بزرگ برای استفاده حجاج.[۲۱]
- بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات».[۲۲]
- تعمیر مسجد بر فراز کوه قزح در مشعر الحرام.[۲۳]
- تعمیر سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم.[۲۴]
- لایروبی آبراه زبیده.[۲۵]
- ارسال یک منبر بزرگ برای مسجدالحرام.[۲۶]
- ساخت مدرسه‌ای برای تدریس فقه مذاهب اربعه، رباطی برای فقرا و ایتام و نیز باب قایتبای در مسجدالحرام.[۲۷]
- تأسیس یک کتابخانه بزرگ در مکه.[۲۸]
در مدینه (پس از آتش‌سوزی سال ۸۸۶ ق)
آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۸۸۶ ق، زمینه‌ساز گسترده‌ترین اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه شد:
- بازسازی کامل مسجد النبی شامل دیوارها، ستون‌ها، سقف‌ها و احداث چندین گنبد جدید.[۲۹]
- بازسازی گنبد مطهر (قبه الزرقاء) و مناره رئیسیه که با بنیانی محکم به ارتفاع ۶۰ متر بازسازی شد.[۳۰]
- فرستادن یک منبر مرمرین برای مسجد در سال ۸۸۹ ق.[۳۱]
- بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی.[۳۲]
- ساختن گنبدی بر فراز حجره حضرت فاطمه(س) و تجدید بنای حجره شریف (ضریح).[۳۳]
- تهیه قندیل‌ها و چلچراغ‌ها و نیز کتب و مصاحف جدید برای مسجد.[۳۴]
سایر اقدامات در مدینه
- تجدید بنای مناره مسجد قبا و دیوارهای آن در سال ۸۷۷ ق.[۳۵]
- توسعه حرم حضرت حمزه، نصب ضریح آهنین، حفر چاه و احداث وضوخانه برای زائران در سال ۸۹۳ ق.[۳۶]
- تعمیر قبه قبور زوجات النبی در بقیع در سال ۸۹۵ ق.[۳۷]
- تعمیر بخش‌هایی از دیوار شهر مدینه (سور).[۳۸]
- وقف آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات مردم مدینه.[۳۹]
منابع
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>