جمعه خونین

جمعه خونین، اصطلاحی است که به روز حادثه کشتار حاجیان ایرانی در مکه، در تاریخ جمعه ۹ مرداد ۱۳۶۶ش. برابر با ۶ ذی‌حجه ۱۴۰۷ق. در منطقه معابده در مکه اشاره دارد.

پیشینه

نوشتار اصلی: برائت از مشرکان

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در پی صدور پیام‌هایی از سوی امام خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران، راهپیمایی‌ای تحت عنوان مراسم برائت از مشرکان در موسم حج برگزار شد.

به تدریج این مراسم، در ایام حج شکل یک راهپیمایی اعتراضی به خود گرفت که در طی آن، ده‌ها هزار حج‌گزار ایرانی به همراه حاجیانی از دیگر کشورهای اسلامی، پس از پیمودن مسیرهایی مشخص، در محل معینی تجمع می‌کردند. در این تجمع، سخنرانی‌ها و بیانیه‌هایی ایراد می‌شد که محتوای آن آسیب‌هایی بود که از سوی دشمنان بر ملت‌های مسلمان وارد می‌آید. شعارهایی نیز با درونمایه اعلام بیزاری از آمریکا، شوروی سابق و اسرائیل گفته می‌شد. آنها، این کشورها را نمونه‌های بارز شرک و کفر جهانی دانسته و از این طریق، مسلمانان جهان را دعوت به اتحاد در برابر این قدرت‌ها می‌کردند.

راهپیمایی برائت از مشرکان، از سال ۱۳۵۸ش. با هماهنگی دولت سعودی توسط حاجیان ایرانی برگزار می‌شد و گاه میان حاجیان و نیروهای سعودی کشمکش‌هایی پدید می‌آمد.

در سال ۱۳۶۶ش. مقرر شد که مراسم برائت از مشرکان، پس از توافق و هماهنگی مقامات ایرانی و مسئولان سعودی درباره مبدأ و مقصد راهپیمایان، زمان شروع و خاتمه و محل مراسم، در بعد از ظهر ششم ذی‌حجه در مکه برگزار شود.

اما شدت این درگیری‌ها در سال ۱۳۶۶ شمسی به کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان ایرانی منجر شد.

پیش از رویداد

ملاقات‌های مقام‌های ایرانی و سعودی

چند روز پیش از راهپیمایی برائت از مشرکان در سال ۱۳۶۶ش. ملاقات‌هایی میان مقام‌های ایرانی و سعودی در بالاترین سطح انجام گرفت. طبق روال سال‌های پیش، سعودی‌ها نارضایتی خود را در مورد تظاهرات و تأثیر آن بر امنیت و امور راهنمایی و رانندگی ابراز کردند. در مقابل، مقامات ایرانی بر انجام این مراسم اصرار ورزیدند و اظهار کردند که از نظر آنها این کار قدم مهمی در بیداری مجدد امت اسلام است. در این جلسات توافق شد که شعارهای تظاهرات محدود به«لااله الاالله»، «ای مسلمانان متحد شوید» و «مرگ بر آمریکا، شوروی و اسرائیل» باشد.

یورش به بعثه ایران

بعد از ظهر پنج‌شنبه، روز قبل از راهپیمایی، پلیس سعودی به بعثه امام خمینی یورش برد و ده تن از اعضای بعثه را بازداشت کرده و با خود برد. به دنبال این حادثه، زائران با اجتماع در مقابل بعثه و تحصن خواستار آزادی افراد بازداشت‌شده شدند. تحصن تا پاسی از شب ادامه داشت تا اینکه بازداشت‌شدگان با گفت‌وگوهایی میان دو طرف آزاد شدند و به بعثه برگشتند.

شرائط جدید سعودی‌ها

در آستانه برگزاری راهپیمایی، مسئولان سعودی سه شرط زیر را برای برگزاری راه‌پیمایی مطرح کردند که بلافاصله از سوی ایرانی‌ها غیرقابل قبول تلقی و رد شد.

1. شمار ایرانیانی که در این راهپیمایی شرکت می‌کنند محدود به عده خاصی شود،
2. حجاج دیگر کشورها در این راهپیمایی شرکت نکنند،
3. هیچ‌یک از اتباع سعودی در راهپیمایی حضور نداشته باشند.

شرح رویداد

آغاز مراسم

پیش از راهپیمایی، که قرار بود ساعت چهار و نیم بعد از ظهر از میدان معابده آغاز شود، اعلامیه‌هایی میان حاجیان کشورهای مختلف پخش شده و از آنها خواسته شد که در این راهپیمایی شرکت کنند. حاجیان، بعد از ظهر در میدان معابده و در مکان بعثه جمع شده بودند. در این جمع، زائرانی از دیگر کشورها نیز دیده می‌شدند. مراسم با سخنرانی مهدی کروبی سرپرست حجاج در آن سال آغاز شد؛ سپس از اجتماع مردم خواسته شد که با نظم حرکت کنند.

جلوگیری از راهپیمایی

پس از دقایقی که راهپیمایی آغاز شده بود، نیروهای مسلح امنیتی سعودی مجهز به اسلحه و باتوم در ردیف‌های چندگانه، خیابان حرم را در نزدیکی مسجد جن بستند. سعودی‌ها اعلام کردند که تظاهرکنندگان نمی‌توانند جلوتر بروند و جمعیت باید همان‌جا پراکنده شوند. در برابر، ایرانیان مصمم بودند که تظاهرات را تا جایی که پیش‌تر مورد توافق قرار گرفته بود پیش ببرند. تلاش‌های ایرانیان در متقاعد کردن نیروهای سعودی نتیجه‌ای نداشت.

یورش به راهپیمایان

پس از مدتی، کسانی که در طبقه‌های سوم و چهارم پارکینگ طبقاتی ایستاده بودند به همراه افرادی که روی پل حجون موضع گرفته بودند، سنگ و بطری و قطعات سیمانی که قبلاً آماده شده بود بر سر راهپیمایان پرتاب کردند. حملات از سوی نظامیان و غیر نظامیان نیز، ناگهانی و شدید بود و موجب شد که بسیاری از راهپیمایان سراسیمه به طرف عقب خیابان بشتابند.

به گزارش نشریات داخلی ایران به نقل از شاهدان عینی رویداد، نیروهای امنیتی سعودی حمله به راهپیمایان را متوقف نکرده، بلکه شروع به ضرب و شتم راهپیمایان کردند. نیروها با اینکه به سختی می‌توانستند وارد جمعیت شوند، خود را به داخل جمعیت انداخته و چماق‌های خود را با خشونت میان آنها می‌چرخاندند. کمی بعد، گارد ملی مسلح به تفنگ و مسلسل‌های دستی کوچک، به خیابان‌ها آمدند و شروع به شلیک گلوله‌ها و گازهای اشک‌آور به درون جمعیت کردند. آنها از انواع مختلفی از سلاح و گلوله استفاده کردند.

روشن نیست که دقیقاً در چه لحظه‌ای دستور عدم ادامه مقاومت به ایرانی‌ها داده شد؛ ولی به مجرد این که مسلسل‌ها شروع به شلیک کردند، مردم به زمین نشستند و دست‌هایشان را بر روی سرشان گذاشتند. آتشباری در حدود زمان نماز مغرب به وقت مکه، در ساعت هفت و ده دقیقه بعد از ظهر متوقف شد. نیروهای سعودی، حمله به حاجیان بویژه حمله به ایرانی‌ها را با چوبدستی و باتوم ادامه دادند و در این میان کسانی که ایستاده بودند شدیداً مضروب شدند.

شمار شهیدان

در گزارش سازمان هلال احمر، شمار شهیدان ایرانی ۴۱۲ نفر اعلام شده که ۲۲۲ تن تحویل ایران شد.

پیامدها

دولت ایران در نخستین واکنش خود، جمعه شب کاردار عربستان در تهران را به وزارت امور خارجه فرا خواند و اعتراض شدید جمهوری اسلامی را نسبت به چنین حادثه‌ای اعلام کرد. سعودی‌ها ایرانیان را به اغتشاش متهم کردند. به ادعای آنها، زائران خشمگین کشورهای دیگر و زائران ایرانی به خاطر راه‌بندان و مسدود شدن راه‌ها درگیری به وجود آمده بود. در پی این رویداد، پس از مدتی روابط دیپلماتیک میان دو دولت به‌طور کامل قطع شد.

در پی کشتار مکه، دو کنفرانس درباره اداره و حاکمیت حرمین در موسم حج برگزار شد. در نخستین کنفرانس که از تاریخ ۲۳ تا ۲۷ نوامبر۱۹۸۷م. در تهران تشکیل شده بود، صدها مهمان از ۴۳ کشور شرکت کردند. کنفرانس مربوطه تحت پوشش گسترده خبری داخل ایران و بعضاً خارجی قرار گرفت. این کنفرانس، که در آن قطعنامه‌های پرشماری صادر شد، اعلام کرد که حرمین باید توسط جمعی از عالمان مبارز و متعهد اداره شود. شش هفته بعد، کنفرانس دیگری در لندن از سوی مؤسسه مسلم، از ۶ تا ۹ ژانویه ۱۹۸۸م. تشکیل شد که مسئله آینده حرمین را مورد بررسی قرار داد.

در مقابل، سازمان کنفرانس اسلامی با استناد به فتوای مجمع فقهای سازمان، تظاهرات در موسم حج را نامشروع دانسته و اقدام عربستان در کشتار حاجیان را مشروع شمرد. به باور برخی، اعلام این نظر تحت تأثیر نفوذ عربستان بوده است.

علت‌ها

به باور برخی تحلیلگران، راهپیمایی برائت از مشرکان به چند علت موجب نگرانی سعودی‌ها شده بود. یکی اینکه شمار زیادی از مسلمانان دیگر کشورها مجذوب چنین اقدامی شده بودند و علت دیگر، جذب اتباع عربستان سعودی به این اعتراض بود. اگرچه در تبلیغات سعودی‌ها، اسرائیل دشمن مسلمانان قلمداد می‌شد؛ ولی آمریکا حامی اصلی اسرائیل، دوست نزدیک آل‌سعود شمرده می‌شد و این، اتباع کشور عربستان را به اعتراض نسبت به سیاست خارجی آل‌سعود وامی‌داشت.

بر پایه تحلیلی دیگر، آمریکایی‌ها، سعودی‌ها را مجبور به این اقدام کردند. پیش از آن نیز در نشریات گزارش شده بود که پس از حمله عراق به ناو آمریکایی استارک، در ۱۷ می ۱۹۸۷م. (۱۳۶۶ش) که طی آن ۳۷ تفنگدار آمریکایی کشته شدند، آمریکا کشتی‌های جنگی خود را به خلیج فارس اعزام کرد. بر پایه گزارش نشریه تورنتو استار، هیوم هارون سفیر جدید آمریکا در عربستان با شاه فهد دیداری چند ساعته داشت و بر پایه برخی خبرگزاری‌ها، گویا در میان جمع حاکمان سعودی اختلاف نظری بروز کرده است. فهد، نایف و سلطان طرفدار برخوردهای سرسختانه با حاجیان بودند؛ ولی عبدالله مخالف بود؛ در نهایت، مجموعه متقاعد به اجرای چنین تصمیمی شد.

محدود شدن مراسم برائت از مشرکان

با پایان جنگ ایران و عراق، حمله صدام به کویت، رفت و آمدها و گفت وگوهای مقامات سیاسی دو طرف، موجب بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور در سال ۱۳۷۰ش. شد. مراسم برائت از مشرکان در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۹ش. متوقف شد. این مراسم با وجود تضییقات و تحریم‌ها، از سال ۱۳۷۰ش. دوباره در مکه به این شرح انجام شد:

• در سال ۱۳۷۰ش. در مقابل بعثه مقام معظم رهبری؛
• در سال ۱۳۷۱ش. در اطراف بعثه مقام معظم رهبری؛
• از سال ۱۳۷۲ به بعد، به رغم توافق سال ۱۳۷۰ش. با دولت سعودی، به علت اجتناب از خونریزی، در منا و عرفات در زیر چادرها همه ساله برگزار شده است.

جستارهای وابسته

• برائت از مشرکان.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جمعه خونین.

• آن‌سوی حج خونین یا تبلیغات آل سعود، سیدحسن میردامادی، مرکز تحقیقات و انتشارات حج، ۱۳۶۷ش.
• حدیث بیدار، حمید انصاری، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۸۴ش.
• رونامه اطلاعات.
• روزنامه جمهوری اسلامی.
• روزنامه کیهان.
• صحیفه نور مجموعه رهنمودهای امام خمینی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۱ش.
• کشتار مکه و آینده حرمین، ظفر بنگاش، ترجمه سید هادی دبستانی، تهران، سروش، ۱۳۶۸ش.