بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)

بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)، مجموعه‌ای از بازسازی‌ها و اصلاحات در بنای مسجد‌النبی است که در عصر حکومت ممالیک بحری(648-792ق.) مصر صورت گرفت. این حکومت پس از سقوط خلافت عباسی، بر حجاز و مکه و مدینه استیلا داشتند. سلاطین مملوکی کار بازسازی مسجدالنبی را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.

در عصر ممالیک بحری مهم‌ترین ساخت‌ و ساز‌ها در مسجد‌النبی در دوران سلطنت سلطان بیبرس (676-658ق) و سلطان قلاوون(698-708) انجام شد. تعمیر سقف و ایجاد دو سقف زیرین و بالایی برای مسجد و ساخت مقصوره چوبی دور مقبره نبوی از مهم‌ترین اقدامات عصر بیبرس و ساخت نخستین گنبد بر مقبره نبوی که به نام قبه البیضاء شناخته می‌شد از مهم‌ترین اقدامات در دوره قلاوون است.

نورالدین بن عزالدین

در دوره سلطنت نور الدین بن عز الدین (۶۵۷-655 ق./59-1257م.) اولین بازسازی پس از آتش‌سوزی اواخر دوره عباسی صورت گرفت. البته در اواخر دوره مستعصم قبل تسلط مغول بر بغداد، سقف حجره نبوی و اطراف آن تا دیوار شرقی، تا باب جبرئیل و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا منبر ساخته شده بود.

در این زمان، معماری مسجد تا باب السلام در دیوار غربی ادامه یافت. پادشاه یمن، مظفر شمس الدین یوسف، نیز در سال 656 منبری را برای مسجد ارسال نمود.

سیف الدین قُطُز

کار بازسازی زمان در زمان سیف الدین قطز (658-655ق./1260-1257م.) ادامه یافت. بازسازی در جهت جنوبی یعنی جناح قبله از باب السلام و باب الرحمه در جهت غربی تا باب جبرئیل و باب النسا در جهت شرقی تکمیل شد.

سلطان بیبرس

اطلاعات بیشتر: بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)

در زمان حکومت بیبرس (676-658ق/1277-1260م.) تعمیر سقف مسجد کامل شد. سقفی بالای سقف مسجد ساخته شد. اما سقف شمالی فقط یک سقف داشت.

همچنین در این زمان، مناره‌ها، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، تجدید شد. مصالح بازسازی نیز برحسب نیاز همواره تأمین می‌شد.

محراب مسجد نیز به شکل مجوف (کنده شده در دیوار) احیا شد. این محراب در مکان نمازگزاردن پیامبر قرارداشت.

در قسمت شمالی چهار رواق ایجاد شد، در حالی‌که تعداد رواق‌ها در دوره عباسی 5 رواق بود.

مقصوره‌ای از جنس چوب به ارتفاع 3/5 متر ساخته شد و در اطراف قبر نبوی وجایی که منسوب به خانه حضرت فاطمه(س)، بود قرار گرفت. این مقصوره دارای سه در بود.

در این دوره محوطه مسجد با سنگریزه‌های وادی عقیق موسم به حمره رمله، مفروش شد.

همچنین قندیل‌هایی بر سقف مسجد قرار گرفت.

در سال 666 قمری، بیبرس منبری را برای مسجد فرستاد.

سلطان قلاوون

ساخت اولین گنبد بر قبر پیامبر(ص)

در زمان سيف الدين قلاوون (678-689) به سال 678 قمری برای اولین بار بر مقبره نبوی گنبد قرار گرفت. از این گنبد با نام قبه البیضاء نیز یاد شده است. این گنبد، همان گنبد اصلی مسجدالنبی است که در دوره‌های بعد تکامل یافته‌است. سطح مقطع این گنبد، مربع و بالای آن هشت ضلعی بود. جنس این گنبد از چوب و بر ستون‌ها قرار داشت. روی آن با سرب پوشانده شده بود. این گنبد دارای پنچره‌ای بود که مشرف بر سقف زیرین مسجد بود. سقف زیرین با مشمع پوشانده شده بود سطح نزدیک گنبد با سرب احاطه شده‌ بود. ناظر ساخت گنبد، کمال‌الدین بن برهان ربعی بود.

ساخت وضو‌خانه

در این دوره، در سال 686ق./1287م. وضوخانه‌ای در خارج مسجد، نزدیک باب السلام ساخته‌شد. ناظر ساخت آن علاءالدین، معروف به اقمر بود.

ساخت‌ مناره‌ها

علی رغم منابع دیگر، سمهودی از ساخت مناره‌های شمال شرقی(سنجاریه)، شمال غربی (خشبیه:چوبین)، جنوب شرقی (رئیسیه)، در این زمان خبر می‌دهد. و زمان ساخت آن ها را سال 654ق./1256م بیان می‌کند.

زین الدین کَتبُغا

در این دوره، کتبغا، در سال 694قمری، پنجره مشبک دائره‌ای شکل را به مقصوره چوبی اضافه کرد و مقصوره را تا سقف بالا برد.

ناصرمحمدبن قلاوون

محمدبن قلاوون (698-708) در سال 701ه/1301م، سقف مقبره نبوی را مرمت نمود. و در سال‌های 6-705 سقف رواق‌های شرقی و غربی مقابل صحن را بازسازی کرد و آن را با سقف شمالی که در دوره بیبرس ساخته شده بود هم تراز کرد.

در این دوره، شیخ‌الحرم، مأذنه جنوب غربی (مأذنه باب السلام) را با ارتفاع 95 ذراع (47/31 متر) احیا کرد. هزینه این کار را از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم کردند.

سمهودی احیای مأذنه شمال غربی را نیز در این دوره و در سال 706 ذکر کرده است.

قسمت های مسقف از سمت سایبان قبله، گسترش یافت. در کنار این صحن دو رواق موازی با دیوار قبله با طاق‌هایی که تا آن زمان در آن‌جا معهود نبود ایجاد شد. بدین ترتیب در سال 729 قمری، دو رواق به رواق‌های جناح جنوبی اضافه شد و تعداد رواق‌ها به 7 رواق رسید.

سلطان ناصر‌الدین حسن

در دوره حکومت سلطان ناصر الدین حسن (755-762) دوره اصلاحاتی بر گنبد مقبره نبوی انجام شد و پوشش سربی آن بازسازی شد.

سلطان شعبان

آخرین اصلاحات ممالیک بحری در زمان سلطان شعبان انجام شد. در سال 765 گنبد مقبره نبوی مرمت شد.

در سال 767 نیز بر روی دیوارهای مسجد، کنگره ساخته شد.

منابع

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001