امارت حج

امارت حج سرپرستی و رهبری حج‌گزاران در هنگام سفر حج و در هنگام اجرای مناسک است. امارت حج در آغاز بیشتر جنبه دینی داشت و امیر حج هدایت کننده مسلمانان در اجرای مناسک حج بود اما بعدها حفاظت از حاجیان نیز در زمره وظایف امیر حج قرار گرفت، تا جایی که در دوره‌هایی از تاریخ، امرای حج از میان امیران نظامی انتخاب میشدند.

در چند سفر حج که در عصر زندگی پیامبر(ص) پس از هجرت به وقوع پیوست جز یک مورد (سال نهم) پیامبر خود سرپرستی حاجیان را بر عهده داشت. در زمان خلفا نیز در بیشتر سال‌ها خود خلیفه امیر حج بود و گاهی این منصب را به دیگران واگذار می‌کرد. در دوران بنی‌امیه و بنی عباس، امارت حج از مناصب مهمی تلقی می‌شد که خلفا آن را به خویشاوندان یا سرشناسان خاندان خود می‌سپردند و گاهی خود امارت حج را بر عهده داشتند. امارت حج بخصوص در عصر خلافت عباسی، اهمیت سیاسی زیادی پیدا کرد و بر قدرت امیر حج نیز افزوده شد.

در منابع فقه اسلامی درباره وظایف و اختیارات امیر حج بحث شده است.

واژه شناسی

امارت از ماده «ا ـ م ـ ر» به معنای سرپرستی و کار‌گزاری استو در صورت ترکیب با واژه حج، به منصبی اطلاق می‌شود که ریاست، پیشوایی و سرپرستی حاجیان را در طول مسیر و نیز در موسم حج در مکه بر عهده دارد. به او، امام الحاج و امام موسم نیز گفته شده است.

تاریخ امارت حج

مسلمانان پیش از فتح مکه دو بار در سال‌های ششم و هفتم با سرپرستی پیامبر(ص) رهسپار مکه شدند. در سال هشتم، بعد از فتح مکه، پیامبر(ص) عُتّاب بن اُسَید را امیر مکه کرد و مراسم حج در آن سال به سرپرستی او انجام شد. در سال نهم پیامبر(ص) ابوبکر را به عنوان امیرالحاج به مکه فرستاد.اما بنابر روایاتی پیش از رسیدن او به مکه، رسول خدا(ص) علی(ع) را به جای او منصوب کرد. به سال دهم رسول خدا(ص) در حجة‌الوداع خود سرپرستی حاجیان را بر عهده داشت.

دوران خلافت

پس از رسول خدا(ص) در روزگار خلفای نخستین (11-40ق.) معمولاً حج به سرپرستی آنان انجام می‌گرفت. گاه نیز افرادی (مانند عبدالحرمن بن عوف، عبدالله بن عباس و قثم بن عباس) از سوی آنان به امارت حج برگزیده می‌شدند.

دوران بنی‌امیه و بنی عباس

بنی‌امیه در 92 سال حکومت خود، امارت حج را همچون دیگر مسؤولیت‌های اجتماعی و سیاسی، بیشتر به خویشاوندان خود که حدود 50 تن بودند، وا‌گذار کردند. تنها در حدود 10 سال از 90 سال، خلفای اموی، خود، به عنوان امیرالحاج در حج شرکت کردند؛

خلفای عباسی در حدود 115 سال حدود 70 تن از خویشانشان را به امارت حج منصور کردند.البته در این دوره، برخی علویان نیز به این مقام دست یافتند. از میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج‌گزارد، مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) در سال ۱۶۹ امیر حج بود و هارون عباسی(حک: 170-193ق.) در خلافت خود شش یا نُه بار امیرالحاج بود.هیچ یک از خلفای عباسی پس از وی حج نگزاردند.

پس از ضعف سلطه عباسیان بر قلمرو پهناورشان، به تدریج حکومت‌های محلی سر برآوردند که برخی از آنان امرای حج خود را به حج می‌فرستادند. برای نمونه فاطمیان مصر امرای حج خود را به حج می‌فرستادند. در بغداد نیز در عصر آل بویه و سلجوقیان امرای حج با نظر سلاطین این حکومت‌ها تعیین می‌شدند. پس از سقوط خلافت بغداد ارسال امیر حج از بغداد متوقف شد و در برخی‌ سال‌ها امیر حج و کاروان حج از سوی سلاطین ایلخانی یا جانشینان آنان در عراق ارسال می‌شد. ارسال امیران حج به شکل منظم از سوی دولت‌های مصر مانند ممالیک نیز ادامه یافت.

امارت حج در امپراتوری عثمانی‌

در عصر امپراتوری عثمانی‌ (923ـ 1343ق) امیر حج با انتخاب سلطان تعیین می‌شد. در این دوران او همکارانی داشت از جمله «دوادار» که نائب امیر حج بود، کاتب دیوان امارت حج، عسس که به گفته‌اند وظیفه پولیس مخفی را بر عهده داشت و قاضی محمل که مامور اجرای حدود و امور شرعی بود. در این دوران امیر حج بودجه گسترده‌ای در اختیار داشت و به خود امیر حج نیز عواید زیادی اختصاص می‌یافت.

امیر حج مصریان

در دوران عثمانی، از سرزمین مصر که تا حدودی به شکل نیمه مستقل اداره می‌شد کاروان حج مجزایی به حج می‌رفت و امر حج به صورت جداگانه از سوی حاکم یا پادشاه مصر تعیین می‌شد. در مصر در ابتدای سده بیستم رسم بر این بود که امیر حج از میان نظامیان انتخاب شود و برخی از مناصب همراه او مانند امین صره و قومندان که نگهبان محمل حج بود نیز توسط پاشا یا ملک مصر تعیین می‌شد.

امارت حج در دوران معاصر

امروزه، هر کشوری سرپرستی را برای حاجیان خود نصب می‌کند. برخی، ثبوت پاره‌ای از احکام ویژه امیر الحاج را بر او ممکن شمرده‌اند. در عربستان سعودی پادشاه این کشور یا ولیعهد امارت حج را بر عهده دارد.

امرای حج در جمهوری اسلامی ایران

برخی، روح‌الله موسوی خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران را، احیاگر بُعد سیاسی-اجتماعی حج در دوره معاصر دانسته‌اند. در حکم وی، برای نصب سرپرستان حاجیان به نکته‌های زیر اشاره شده است: پاکسازی فریضهٔ حج از آثار طاغوت؛ احیای ابعاد سیاسی-اجتماعی حج؛ دعوت مسلمانان به وحدت و مقابله با استکبار جهانی؛ برنامه‌ریزی و سازماندهی حجاج بیت‌اللّٰه الحرام درجهت اعلام برائت از مشرکان در سرزمین وحی.در ایران سرپرست حجاج ایرانی طی حکمی از سوی رهبر جمهوری اسلامی تعیین می گردد. اطلاعات بیشتر: سرپرستی حاجیان ایرانی

امامان(ع) و امارت حج

شیعیان، تعیین امیر الحاج را از حقوق و شایستگی‌های امامان(ع) دانسته‌اند؛ ولی با روی کار آمدن خلفای اموی و عباسی، امامان(ع) اختیار و دخالتی در شؤون حکومتی نداشتند. آنها، در مراسم حج حضور یافته، مناسک آن را به جا آورده و مخالفتی از سوی آنان با امیران حج گزارش نشده است. در پاره‌ای از موارد، تأیید نسبی آنها نیز گزارش شده است. در فقه شیعی نصب امیر الحاج از اختیارات و وظایف حاکم شمرده شده است. از دیدگاه عالمان شیعه، سرپرستی حاجیان از شؤون امامت است، که در عصر معصومان(ع) خود آنها یا منصوب از جانب آنها، و در عصر غیبت، فقیه جامع الشرایط یا منصوب از جانب وی عهده‌دار آن است.

وظایف و شرایط امیرالحج در فقه اسلامی

فقیهان شیعه و سنی مواردی چون عدالت، آگاهی از مسائل و مناسک حج، شجاع بودن، اطاعت‌پذیری، صاحب‌نظری، کفایت، و قدرت راهنمایی حاجیان را از شرایط امیرالحاج یاد کرده‌اند.در منابع شیعهو اهل سنت، از امیرالحاج به عنوان «امام» یاد شده است.

ماوردی در احکام السلطانیه و دیگران به تبع او ولایت حج را دوگونه شمرده است. یکی ولایت در حرکت دادن حاجیان و دیگری ولایت بر اقامه حج در ایام موسم و برای هر یک وظایف و ویژگی‌هایی را بر شمرده است. برای نمونه جمع کردن مردم هنگام حرکت و توقف آنان برای جلوگیری از دستبرد راهزنان و سارقان به اموال حجاج، نظم بخشیدن به حرکت و توقف کاروان، تعیین راهنما برای هر گروه، تهیه منزلگاه مناسب و عبور دادن حاجیان از بهترین و آسان‌‌ترین راه‌ها از جمله وظایف امیر حج در انجام گونه نخست ولایت است. به گفته ماوردی، ولایت بر حاجیان در اقامه حج مانند امامت نمازها است و شامل راهنمایی حاجیان در زمان و شیوه انجام مناسک است.

وظایف امیرالحاج در فقه شیعه

برای امیرالحاج وظایفی در فقه شیعه بیان شده که مهم‌‌ترین موارد آن‌ها عبارتند از:

• اقامه نماز ظهر و عصر «یوم الترویه» در منا که به فتوای فقیهان شیعه، بر امیرالحاج مستحب یا واجب است.

• استحباب مؤکد ماندن امیرالحاج در منا تا طلوع آفتاب روز عرفه. حاجیان دیگر می‌توانند پس از طلوع فجر به سوی عرفات حرکت کنند؛ هرچند برای آنان نیز ماندن تا طلوع آفتاب استحباب دارد. این حکم درباره امیرالحاج مورد تاکید قرار گرفته است.

• لزوم تاخیر در افاضه از مشعر الحرام تا طلوع آفتاب روز دهم. امیرالحاج باید افاضه از مشعر را تا طلوع آفتاب به تاخیر بیندازد.

• ثبوت هلال ذی‌حجه با حکم امیرالحاج: بر پایه روایاتی، حکم امیرالحاج درباره «ثبوت هلال ماه ذی‌حجه» برای همه معتبر است.

• سخنرانی امیرالحاج در موسم: مستحب است امیرالحاج در چهار روز از موسم حج، برای مردم سخنرانی کند و آنان را با اعمال و مناسک و وظایف آشنا ‌سازد.

• نماز ظهر روز سیزدهم در مسجدالحرام: علامه حلی کوچ کردن امام در روز سیزدهم از منا به مکه پیش از زوال برای اقامه نماز ظهر در مسجدالحرام و آگاه ساختن مردم از کیفیت وداع را از دیگر وظایف امیرالحاج دانسته است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل امارت حج.

• آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش؛

• اتحاف الوری: عمر بن محمد فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛

• الاحکام السلطانیه: الماوردی (م. 450ق.)، به کوشش خالد، بیروت، دار الکتاب العربی، 1415ق؛

• اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛

• الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق؛

• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛

• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛

• الاعلام: الزرکلی (م. 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م؛

• الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، به کوشش علی مهنا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر؛

• امارة الحج فی العصر عباسی: سلیمان صالح کمال، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛

• امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد شاکر؛

• الانباء فی تاریخ الخلفاء: ابن العمرانی (م. 580ق.)، به کوشش السامرائی، قاهره، الآفاق العربیه، 1419ق؛

• انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛

• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛

• پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری: www.leader.ir؛

• تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق؛

• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق؛

• تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م. 463ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق؛

• تاریخ سیستان: به کوشش ملک الشعرای بهار، تهران، کلاله خاور، 1366ش؛

• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛

• تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (م. 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1366ش؛

• تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، آل البیت:، 1414ق؛

• تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار التعارف، 1412ق؛

• جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

• حج در کلام و پیام امام خمینی: قم، نشر آثار امام خمینی، 1371ش؛

• الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش؛

• حسن الصفا و الابتهاج بذکر من ولی امارة الحاج: احمد الرشیدی، به کوشش لیلی عبداللطیف احمد، مصر، مکتبة الخانجی؛

• دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش؛

• الدرر الفرائد المنظمه: عبدالقادر انصاری حنبلی (م. 977ق.)، به کوشش محمد حسن اسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛

• الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق؛

• سلسلة الینابیع الفقهیه: علی اصغر مروارید، بیروت، فقه الشیعه، 1413ق؛

• السلوک لمعرفة دول الملوک: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق؛

• السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

• شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. 1089ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق؛

• شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛

• شؤون الحرمین الشریفین فی العهد العثمانی: محمد عبداللطیف هریدی، قاهره، دار الزهراء، 1410ق؛

• صحیفه حج: مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1382ش؛

• صحیفه نور: امام خمینی1، وزارت ارشاد، 1361ش؛

• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

• عجائب الآثار: عبدالرحمن الجبرتی (م. 1227ق.)، بیروت، دار الجیل؛

• العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق؛

• فقه القرآن: الراوندی (م. 573ق.)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، 1405ق؛

• الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، 1403ق؛

• الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق؛

• کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق؛

• لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛

• لوامع صاحبقرانی: محمد تقی مجلسی، اسماعیلیان، قم، 1414ق؛

• المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛

• مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق؛

• مستدرک الوسائل: النوری (م. 1320ق.)، بیروت، آل البیت:، 1408ق؛

• مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر؛

• المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛

• المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

• المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م؛

• مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی: جعفر الخلیلی، ترجمه: فرهنگ، تهران، مشعر، 1376ش؛

• المنتظم: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛

• موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛

• النهایه: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق؛

• نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، 1415ق؛

• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.