قلعه‌های بنی‌نضیر: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
(←منابع) |
||
| (۲۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
==محل سکونت== | ==محل سکونت== | ||
بنو‌نضیر در منطقه عالیه ساکن شدند که روستای زیبا و مشهوری است و امروزه آن را «[[العوالی]]» می‌نامند. این منطقه در جنوب [[مدینه]] و نزدیک [[قبا]] واقع شده بود و منازلشان تا جنوب شرق امتداد داشت. بنو‌نضیر کنار [[وادی مذینب]] بودند و در این منطقه به حفر چاه‌های بزرگ و کاشت درختان پرداختند <ref>تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا،ص۲۷</ref> <ref> | بنو‌نضیر در منطقه عالیه ساکن شدند که روستای زیبا و مشهوری است و امروزه آن را «[[العوالی]]» می‌نامند. این منطقه در جنوب [[مدینه]] و نزدیک [[قبا]] واقع شده بود و منازلشان تا جنوب شرق امتداد داشت. بنو‌نضیر کنار [[وادی مذینب]] بودند و در این منطقه به حفر چاه‌های بزرگ و کاشت درختان پرداختند <ref>تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا،ص۲۷</ref> <ref>الاغانی ج۲۲، ص۳۴۴</ref> <ref>معالم المدینه بین العماره والتاریخ، ج۳، ص۹۸</ref>. | ||
==معنای اطم و حصن== | ==معنای اطم و حصن== | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
این قصر به مردی از یهود بنو‌نضیر تعلق داشته که در اطراف مائی بطحان و نزدیک چاه قبا بوده است. وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی اشاره می‌کند که این قصر در دار ثوبةبن حسین بن السائب ابی‌لبابه واقع بوده و جهت آن معلوم است، ولی اثری از آن وجود ندارد <ref>وفا الوفا بآخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۰</ref> <ref>تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا،ص۴۰</ref> ؛<ref>معالم المدینة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۱</ref>. | این قصر به مردی از یهود بنو‌نضیر تعلق داشته که در اطراف مائی بطحان و نزدیک چاه قبا بوده است. وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی اشاره می‌کند که این قصر در دار ثوبةبن حسین بن السائب ابی‌لبابه واقع بوده و جهت آن معلوم است، ولی اثری از آن وجود ندارد <ref>وفا الوفا بآخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۰</ref> <ref>تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا،ص۴۰</ref> ؛<ref>معالم المدینة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۱</ref>. | ||
===حصن فاضجه=== | |||
یکی از دژهای عمومی بنو‌نضیر، حصن فاضجه است <ref>الامکنة و المیاه و الجبال والآثار، ج۲، | یکی از دژهای عمومی بنو‌نضیر، حصن فاضجه است <ref>الامکنة و المیاه و الجبال والآثار، ج۲، ص۳۱۸؛حجازدرصدراسلام؛ اسماء الامکنه والبقاع، ج۳، ص۱۰۱۵</ref> که در محله بنو‌نضیر قرار داشت و شامل [[وادی بطحان|بطحان]] و [[نواعم]] بود. نواعم منطقة بزرگی است که دارای باغ‌ها و مزارع زیادی است و عوالی در منطقه قبا قرار دارد. اما نام‌گذاری این دژ به این دلیل است که در بستانی در نواعم که ناضجه نام داشته، واقع شده است <ref>وفا الوفا بآخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۰</ref><ref>معالم المدینة بین العمارة و التاریخ، ج۳، ص۹۲</ref>. | ||
ج۳، ص۹۲</ref>. | |||
===حصن البویله=== | ===حصن البویله=== | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۵: | ||
===حصن براج === | ===حصن براج === | ||
این حصن از دژهای بنو‌نضیر است که نزد برخی به براج و نزد برخی دیگر به برج شناخته شده است. این دژ برای بنو‌القیمه از بنو‌نضیر بوده و در منازل آنها بنا شده است <ref>تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، | این حصن از دژهای بنو‌نضیر است که نزد برخی به براج و نزد برخی دیگر به برج شناخته شده است. این دژ برای بنو‌القیمه از بنو‌نضیر بوده و در منازل آنها بنا شده است <ref>تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، ص۳۵؛ حجازدرصدراسلام، ص۳۹۰</ref>. این دژ در بطحان و نزدیک حصن کعب بن اشرف و در منطقة اساسی بنی‌نضیر بنا شده است <ref>معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، ص۹۷</ref>.وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی در کتاب خود از حصنی به این نام سخنی به میان نیاورده است. | ||
===حصن منور=== | ===حصن منور=== | ||
یکی از دژ‌هایی که در منازل بنی‌نضیر در جنوب مدینه و در منطقة نواعم و محدودة ام‌عشر و ام‌اربع بنا شده است، «دژ منور» نام دارد که نزدیک دژ کعب بن اشرف واقع است <ref>وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، ج۴، ص۱۵۲</ref><ref>معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، ص۹۷</ref>. | یکی از دژ‌هایی که در منازل بنی‌نضیر در جنوب مدینه و در منطقة نواعم و محدودة ام‌عشر و ام‌اربع بنا شده است، «دژ منور» نام دارد که نزدیک دژ کعب بن اشرف واقع است <ref>وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، ج۴، ص۱۵۲</ref><ref>معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، ص۹۷</ref>. | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
==بیت المدراس== | ==بیت المدراس== | ||
بیت‌المدراس به معنای محل یادگیری علم و دانش است و یهودیان در آن به فراگیری تورات و علوم دینی می‌پرداختند. به این خانه‌ها بیت‌التلمود هم گفته میشد <ref> | بیت‌المدراس به معنای محل یادگیری علم و دانش است و یهودیان در آن به فراگیری تورات و علوم دینی می‌پرداختند. به این خانه‌ها بیت‌التلمود هم گفته میشد <ref>حجازدرصدراسلام، ج۱۵، ص۲۹۱</ref>. یهودیان یثرب نیز مرکز علمی و دینی به نام «بیت‌المدراس» داشتند که در آنجا تورات و احکام دینی خود را فرا می‌گرفتند <ref>السیرة النبویة ج۱، ص۵۵۲</ref> <ref>امتاع الاسماع ج۱۴، ص۸۳</ref>. در منابع تاریخی آگاهی‌های اندکی در این زمینه وجود دارد. برخی موقعیت بیت‌المدراس را در مشربة ام‌ابراهیم دانسته‌اند <ref>تاریخ المدینة المنورة ج۱، ص۱۷۳</ref> <ref>وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی،ج۳، ص۳۵</ref> که مالک این مشربه [[مخیرق|مخیرق یهودی]] بود. مُخیرق از قبیله [[بنی‌نضیر]] بود که بعد از هجرت پیامبر به مدینه ایمان آورد و قبل از [[جنگ احد]] به شهادت رسید و اموال او جزو صدقات پیامبر در مدینه شد<ref>المغازی ج۱، ص۳۷۸</ref> <ref>عیونالاثر ج۱، ص۲۴۰</ref> <ref>الاصابه ج۶، ص۴۶</ref>. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و | * '''تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا'''، احمد یاسین خیاری، عربستان، عامه، 1419ق | ||
{{ | *ا'''لاغانی'''،ابوالفرج اصفهانی،قاهره،1393ق | ||
*'''معالم المدینه بین العماره والتاریخ'''،عبدالعزیز کعکی،بیروت،دارالمکتب الهلال،1419ق | |||
*'''اطلس تاریخ اسلام''' ابوالفضل بنایی کاشی،قم،1392ش | |||
*'''آثار اسلامی مکه و مدینه'''،رسول جعفریان،تهران،مشعر،1386 ش | |||
*'''وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی'''، علی سمهودی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006م. | |||
*'''الامکنة و المیاه والجبال والآثار'''،نصر اسکندری،ریاض،مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الاسلامیه،1425ق. | |||
*'''عمدة الاخبار فی مدینة المختار'''،احمد عباسی(بی تا)،عربستان،السعد درابزویی | |||
*'''حجاز در اسلام'''،صالح احمد علی،تهران،مشعر،1375ش | |||
*'''سیرة النبویه'''،عبدالملک ابن هشام،بیروت،دارالمعرفه | |||
*'''امتاع السماع'''،احمد مقریزی،بیروت،موسسه اعلمی،1420ق | |||
*'''المغازی'''،محمد واقدی،بیروت،موسسه اعلمی،1409ق | |||
*'''عیون الاثر'''،محمد ابن سیدالناس،بیروت،دارالقلم،1414ق | |||
*'''الاصابه'''،احمد ابن حجر،بیروت،دارالکتب العلمیه،1415ق | |||
{{برگرفتگل | |||
| پیش از لینک = مقاله | | پیش از لینک = مقاله | ||
| منبع = جغرافیای انسانی یهود مدینه پیش از اسلام | | منبع = جغرافیای انسانی یهود مدینه پیش از اسلام | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۴۸
قلعه‌های بنی‌نضیر مجموعه‌ای از آطام و حصن‌ها است که در منطقه سکونت قبیله بنی‌نضیر در جنوب یثرب وجود داشت. محل سکونت بنی‌نضیر در نزدیکی قبا و وادی مذینب بود. آثار این بناها تا چند سده پس از هجرت نیز باقی بود و امروزه نیز آثار قلعه کعب بن اشرف باقی مانده است. بنی نضیر (بنو نضیر) از قبایل یهودی بودند که پیش از اسلام در یثرب زندگی می‌کردند. آنان در منطقه عالیه (العوالی) یثرب زندگی می‌کردند. بنی نضیر در سال چهارم پس از هجرت در پی غزوه بنی‌نضیر از این شهر اخراج شدند.
محل سکونت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنو‌نضیر در منطقه عالیه ساکن شدند که روستای زیبا و مشهوری است و امروزه آن را «العوالی» می‌نامند. این منطقه در جنوب مدینه و نزدیک قبا واقع شده بود و منازلشان تا جنوب شرق امتداد داشت. بنو‌نضیر کنار وادی مذینب بودند و در این منطقه به حفر چاه‌های بزرگ و کاشت درختان پرداختند [۱] [۲] [۳].
معنای اطم و حصن[ویرایش | ویرایش مبدأ]
قلعه‌سازی از ویژگی‌های معماری یثرب پیش از اسلام بود که به این قلعه‌ها «اُطُم» می‌گفتند. جنگ‌های طوایف یثرب با یکدیگر و با بیگانگان، ساختن قلعه‌ها را رواج داده بود. اُطُم‌ها شباهت چندانی به قلعه‌های موجود در سرزمین‌های دیگر نداشته و سبک خاصی داشتند. سادگی و فقدان پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های معماری را می‌توان از جمله ویژگی‌های آنها شمرد. در ساخت اُطُم از سنگ‌هایی با حجم‌های گوناگون استفاده میشد و میان آنها گِل میریختند. اطم تختگاه و سکّوهای بلندی داشت که برای هواخوری و اِشراف بر پیرامون قلعه سودمند بود. هنگام جنگ، اُطُم‌نشینان به درون آن پناه می‌بردند و از فراز قلعه، سنگ و... بر سر مهاجمان میریختند و خود را از گزند دشمنان ایمن نگه می‌داشتند. گونه‌ای دیگر از قلعه‌های یثرب «حصِنْ» نام داشت که در شکل ساخت، با اُطُم اندکی متفاوت بود. در این نوع، سنگ‌های بزرگ چهارگوشی به کار می‌رفت که میان آنها گل نمی‌ریختند. معمولاً در فضای داخلی این قلعه‌ها نیز چاه‌هایی برای استفاده ساکنان آن کنده میشد. ویژگی‌های اُطُم و حِصن را تا حدّی در آثار به جا مانده پیش از اسلام، می‌توان دید [۴]
قلعه‌های بنی نضیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنو‌نضیر نیز مانند سایر یهودیان دارای آطام و حصون متعددی بودند که به آنها اشاره می‌شود:
اطُم کعب بن اشرف[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به جز آثار مذهبى، یکى از معدود آثار بر جاى مانده در مدینه، از پیش از اسلام، قصر کعب بن اشرف از ثروتمندان یهودى است که به دلیل تحریکاتش بر ضد اسلام، به دستور پیامبرخدا پس از واقعه احد و جریان بیرون راندن بنى‌نضیر از مدینه، کشته شد. این قصر قلعه‌گونه، در نزدیکى سد بطحان، در شارع السدّ، در منطقة قبا قرار دارد و آثار آن همچنان باقی است و تابلوى «منطقة الآثار» روی آن نشان می‌دهد که آن را به عنوان یک اثر باستانى مىشناسند. این قلعه دارای دیوارهاى قطور یک مترى و بناى به احتمال چند طبقه است که بخشى از آن زیر خاک مدفون شده و از سطح بلند آن نسبت به زمینهاى زراعى اطراف آن فهمیده مىشود. [۵][۶].
اطم عاصم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این قصر به مردی از یهود بنو‌نضیر تعلق داشته که در اطراف مائی بطحان و نزدیک چاه قبا بوده است. وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی اشاره می‌کند که این قصر در دار ثوبةبن حسین بن السائب ابی‌لبابه واقع بوده و جهت آن معلوم است، ولی اثری از آن وجود ندارد [۷] [۸] ؛[۹].
حصن فاضجه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از دژهای عمومی بنو‌نضیر، حصن فاضجه است [۱۰] که در محله بنو‌نضیر قرار داشت و شامل بطحان و نواعم بود. نواعم منطقة بزرگی است که دارای باغ‌ها و مزارع زیادی است و عوالی در منطقه قبا قرار دارد. اما نام‌گذاری این دژ به این دلیل است که در بستانی در نواعم که ناضجه نام داشته، واقع شده است [۱۱][۱۲].
حصن البویله[ویرایش | ویرایش مبدأ]
البویله یکی از دژهای قبیله بنی‌نضیر بوده است [۱۳] این دژ در منازل قوم بنو‌نضیر و جنوب مدینه در بطحان و در امتداد منازل آنها تا شرق مدینه واقع شده است [۱۴] [۱۵].
حصن عمربن جحاش[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این حصن یکی از دژهای استوار در منازل بنو‌نضیر است که به یکی از بزرگان این قبیله، به نام عمربن جحاش تعلق داشته است [۱۶]. این دژ در منازل بنی‌نضیر و زقاق حارث، پشت قصر ابن هشام و در جنوب و شرق مدینه قرار داشته و البته موضع فحجازدرصدراسلام،ترجمه عبدالحمید آیتی آن مشخص نیست [۱۷][۱۸].
حصن براج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این حصن از دژهای بنو‌نضیر است که نزد برخی به براج و نزد برخی دیگر به برج شناخته شده است. این دژ برای بنو‌القیمه از بنو‌نضیر بوده و در منازل آنها بنا شده است [۱۹]. این دژ در بطحان و نزدیک حصن کعب بن اشرف و در منطقة اساسی بنی‌نضیر بنا شده است [۲۰].وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی در کتاب خود از حصنی به این نام سخنی به میان نیاورده است.
حصن منور[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از دژ‌هایی که در منازل بنی‌نضیر در جنوب مدینه و در منطقة نواعم و محدودة ام‌عشر و ام‌اربع بنا شده است، «دژ منور» نام دارد که نزدیک دژ کعب بن اشرف واقع است [۲۱][۲۲].
اطم الطویله[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اطم الطویله یکی از قصرهای بنی‌نضیر است که در منزلگاه آنان در بطحان و در جنوب مدینه قرار داشته است [۲۳] [۲۴]. وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی اطمی به این نام ذکر نکرده است.
اطم بنی‌نضیر در دار طهمان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی دیگر از اطم‌های بنی‌نضیر، قصری است که در دار طهمان و در عوالی و جنوب شرق مدینه قرار دارد [۲۵] [۲۶] [۲۷]. این اطم از آطامی است که جهت آن معلوم است، ولی اثری از آن موجود نیست [۲۸]. وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی به اطمی بدین نام اشاره نکرده است.
اطم در مال ابی‌امامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این اطم یکی از قصرهای مهم و اصلی بنی‌نضیر است و در امتداد منازل آنها به طرف جنوب شرقی مدینه، در عالیه عوالی واقع شده است [۲۹]. برخی نیز معتقدند که این قصر در مال ابی‌امامه سهل بن حنیف در جنوب مدینه واقع شده است [۳۰] [۳۱]. وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی به اطمی بدین نام اشاره نکرده است.
بیت المدراس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بیت‌المدراس به معنای محل یادگیری علم و دانش است و یهودیان در آن به فراگیری تورات و علوم دینی می‌پرداختند. به این خانه‌ها بیت‌التلمود هم گفته میشد [۳۲]. یهودیان یثرب نیز مرکز علمی و دینی به نام «بیت‌المدراس» داشتند که در آنجا تورات و احکام دینی خود را فرا می‌گرفتند [۳۳] [۳۴]. در منابع تاریخی آگاهی‌های اندکی در این زمینه وجود دارد. برخی موقعیت بیت‌المدراس را در مشربة ام‌ابراهیم دانسته‌اند [۳۵] [۳۶] که مالک این مشربه مخیرق یهودی بود. مُخیرق از قبیله بنی‌نضیر بود که بعد از هجرت پیامبر به مدینه ایمان آورد و قبل از جنگ احد به شهادت رسید و اموال او جزو صدقات پیامبر در مدینه شد[۳۷] [۳۸] [۳۹].
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا،ص۲۷
- ↑ الاغانی ج۲۲، ص۳۴۴
- ↑ معالم المدینه بین العماره والتاریخ، ج۳، ص۹۸
- ↑ اطلس تاریخ اسلام ج۱، ص۴۱۲
- ↑ معالم المدینة بین العماره وتاریخ، ج۳، ص۱۳۱
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۷۹
- ↑ وفا الوفا بآخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۰
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا،ص۴۰
- ↑ معالم المدینة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۱
- ↑ الامکنة و المیاه و الجبال والآثار، ج۲، ص۳۱۸؛حجازدرصدراسلام؛ اسماء الامکنه والبقاع، ج۳، ص۱۰۱۵
- ↑ وفا الوفا بآخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۰
- ↑ معالم المدینة بین العمارة و التاریخ، ج۳، ص۹۲
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، ص۳۲ ؛ المعالم الاثیرة،دارالشامیه ،فی السنة والسیر، ص۵۵.
- ↑ وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۱
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، 1419ق، ج۲، ص۹۴
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، ص۳۲
- ↑ وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، ج۱، ص۱۳۱
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، صص۹5 ـ ۹4
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، ص۳۵؛ حجازدرصدراسلام، ص۳۹۰
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، ص۹۷
- ↑ وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، ج۴، ص۱۵۲
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، ص۹۷
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، ص۳۵
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ،ج۳، ص۹۸
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا، ص۳۱
- ↑ عمدة الاخبار فی مدینة المختار ص۳۹
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ،ج۳، ص۹۸
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ، ج۳، ص۹۸
- ↑ معالم المدینة بین العمارة والتاریخ،ج۳، ص۹۹
- ↑ عمدة الاخبار فی مدینة المختارعباسی، ص۳۹ ؛
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنورة قدیما حدیثا،ص۳۱
- ↑ حجازدرصدراسلام، ج۱۵، ص۲۹۱
- ↑ السیرة النبویة ج۱، ص۵۵۲
- ↑ امتاع الاسماع ج۱۴، ص۸۳
- ↑ تاریخ المدینة المنورة ج۱، ص۱۷۳
- ↑ وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی،ج۳، ص۳۵
- ↑ المغازی ج۱، ص۳۷۸
- ↑ عیونالاثر ج۱، ص۲۴۰
- ↑ الاصابه ج۶، ص۴۶
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، احمد یاسین خیاری، عربستان، عامه، 1419ق
- الاغانی،ابوالفرج اصفهانی،قاهره،1393ق
- معالم المدینه بین العماره والتاریخ،عبدالعزیز کعکی،بیروت،دارالمکتب الهلال،1419ق
- اطلس تاریخ اسلام ابوالفضل بنایی کاشی،قم،1392ش
- آثار اسلامی مکه و مدینه،رسول جعفریان،تهران،مشعر،1386 ش
- وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی، علی سمهودی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006م.
- الامکنة و المیاه والجبال والآثار،نصر اسکندری،ریاض،مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الاسلامیه،1425ق.
- عمدة الاخبار فی مدینة المختار،احمد عباسی(بی تا)،عربستان،السعد درابزویی
- حجاز در اسلام،صالح احمد علی،تهران،مشعر،1375ش
- سیرة النبویه،عبدالملک ابن هشام،بیروت،دارالمعرفه
- امتاع السماع،احمد مقریزی،بیروت،موسسه اعلمی،1420ق
- المغازی،محمد واقدی،بیروت،موسسه اعلمی،1409ق
- عیون الاثر،محمد ابن سیدالناس،بیروت،دارالقلم،1414ق
- الاصابه،احمد ابن حجر،بیروت،دارالکتب العلمیه،1415ق