کاربر:Kamran/صفحه تمرین4: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۲۴

محمد بن علی سنوسی محمد بن علي ابوعبدالله بن العربي بن محمد بن عبدالقادر بن شهيده الخطابي الحسيني الادريسي السنوسي رهبر جنبش سنوسیه بود. سنوس، يکي از قبايل تلمسان الجزاير است.

زندگی و اندیشه ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سنوسي، 12 ربيع‌الاول 1202 قمري / 22 دسامبر 1787 ميلادي در شهر مستغانم الجزاير به دنيا آمد. ^[۱] او تا بيست سالگي در زادگاه خود به تحصيل دانش ادامه داد. از سال 1237 تا 1244 قمري / 1822 تا 1829 ميلادي، به مدت هفت سال در فاس اقامت کرد و نزد علماي آنجا تحصيل کرد. طي اقامت وي در فاس، انديشه‌هاي اصلاحي در شخصيتش ظاهر شد، ايده‌هاي او در دعوت تعريف شد و ويژگي‌هاي آن مشخص شد. سنوسي به مطالعه دروس فقهي و به ‌طور خاص فقه مالکي‌ ـ که در مغرب رايج است ـ علاقه داشت. علي‌رغم اينکه سنوسي مالکي‌مذهب بود، ولي در بعضي مسائل، نظرش بر خلاف نظر مالکيه بود. اين مسئله در کتابش با عنوان شفاء الصدر باري المسائل العشر آشکارا ديده مي‌شود. ^[۲]

طریقت سنوسیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

همچنين سنوسي با طريقه‌هاي صوفيانه زيادي در فاس آشنا شد؛ زيرا فاس در آن زمان مرکز بسياري از طريقه‌هاي صوفيه قلمداد مي‌شد؛ سنوسي نيز در فاس طريقت خاص خود را پايه‌گذاري کرد‌ که به نام او شناخته مي‌شد. وي در توصيف آن کتابي با عنوان السلسبيل المعين في الطرائق الاربعين، تأليف کرد. ^[۳] وي در فاس از جايگاه علمي ممتازي بهره‌مند شد و شهرت برجسته‌اي کسب کرد و به عنوان مدرس در جامع کبير شهر فاس منصوب شد. ^[۴]

سفرهاي سنوسي به حجاز[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سنوسي به مشرق و به سمت حجاز حرکت کرد و در مسير خود، از تونس و طرابلس عبور کرد و در ادامه وارد مصر شد و در دوره حکومت محمدعلي پاشا (1239ق/1824م) به قاهره رسيد. وي در آنجا با علماي الازهر ـ مانند شيخ الصاوي، القويسني و... ـ ملاقات کرد. ^[۵]

سنوسي پس از مدتی اقامت در مصر در سال 1240 قمري / 1825 ميلادي به مکه رسيد. مکه در آن زمان تحت سلطه محمدعلي پاشا بود. پسر وي، ابراهيم پاشا، سال 1233 قمري / 1818 ميلادي دولت اول سعودي را شکست داد و از حجاز اخراج کرد.

سنوسي در مکه با شيخ و مراد اخود ابوالعباس احمد بن ادريس ملاقات کرد و (در آنجا ملازم وي شد و رابطه محکمي با او برقرار ساخت. وقتی استاد او، ، ادريسي،به دلیل اختلاف با علمای مکه مجبور به ترک حجاز شد سنوسي نيز همراه او به صبیا رفت و زمان مرگ استادش در سال 1835 ميلادي ^[۶] در آنجا ماند و سپس به مکه بازگشت‌.

تاسيس زاویه در ابوقبیس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

وي پيش از مرگ استادش اولين زاويه را به سال 1242قمري / 1827ميلادي در کوه ابوقبيس براي نشر دعوت خود تأسيس کرده بود. اشاره شده است که شريف مکه، محمد بن عون، از ساختن آن ممانعت کرد؛ زيرا ارتفاع آن يک طبقه بالاتر از کعبه بود. اما سنوسي موفق به متقاعد کردن شريف شد. بنابراين شريف با درخواست او موافقت کرد و به او پيشنهاد کمک داد؛‌ اما سنوسي تنها به اجازه او اکتفا کرد و زاويه خود را‌ ـ که شامل يک مسجد، مدرسه و خوابگاه براي طلاب‌ بود ـ بنا ساخت. وي در همين زاويه اقامت داشت و مشغول تدريس و نشر افکار و ايده‌هاي خود شد ‌که در نتيجه، طلاب و مريدان وي فزوني يافتند. ^[۷]

سنوسی در سال 1255قمري / 1839ميلادي، به برقه (سيرنائيکا) بازگشت. ^[۸] سنوسي چندين سال در سيرنائيکا اقامت گزيد و پس از آنکه از استقرار و ثبات جنبش خود اطمينان حاصل کرد، در سال 1262قمري / 1846ميلادي قصد به عزيمت و بازگشت به حجاز کرد. هيچ ترديدي نيست‌که اجتماع مسلمانان در مکه براي انجام مناسک حج، به سنوسي اجازه مي‌داد با تعداد بيشتري از مسلمانان ارتباط گيرد و دعوت خود را به آنها عرضه کند.

سفر دوم به حجاز[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دومين حضور سنوسي در حجاز با دعوت پرشور او همراه شد. او در حجاز به تأسيس زاويه‌هاي سنوسي پرداخت و طلاب و مريدان زيادي در آنها حضور يافتند.

زوايه‌هاي سنوسي مورد استقبال بعضي از قبايل حجازي، از جمله قبيله حرب، قرار گرفت و برخي از شاخه‌هاي آن قبيله‌ ـ که بين مکه و مدينه حضور داشتند ـ به زاويه سنوسي پيوستند. سنوسي‌ها نيز به نوبه خود به دنبال جذب مردم اين قبيله به جهت موقعيت و نفوذ آنها در آن مناطق بودند. کاروان حج سنوسي با عنوان «رکب الاخوان»، هرساله در محدوده قبيله حرب، بين مکه و مدينه، به صورت مسالمت‌آميز تردد مي‌کرد و از حمايت آنها نيز برخودار بود. عده‌اي از قبيله بني‌حارث نيز به اين زاويه‌ها پيوستند.

زاویه های دیگر سنوسی در حجاز[ویرایش | ویرایش مبدأ]

علاوه بر زاويه ابي‌قبيس در مکه، سنوسي‌ها زاويه‌هاي ديگري را در بقيه مناطق حجاز تأسيس کردند. دومين زاويه حجاز‌ ـ که پس از زاويه ابي‌قبيس تأسيس شد ـ زاويه طائف بود‌که امام سنوسي آن را بين سال‌هاي 1254 تا 1255 و در طول مدت اقامت تابستاني خود در آنجا، در دامنه کوه «ابن منديل» تأسيس کرد. بسياري از مردم طائف به آنجا آمدند و از علوم و معارف آن بهره‌مند شدند. از مهم‌ترين شاگردان سنوسي در آن زاويه، شيخ‌محمد البکري و برادرش احمد بن صديق البکري و شيخ‌حامد بن محمد غانم خيره بودند.

همچنين وي سال 1266قمري / 1850ميلادي زاويه‌هاي ديگري در مدينه در مناطق الکتابيه، جده، ينبع البحر و ينبع النخل بنياد نهاد. زاويه‌هاي سنوسي در بقيه مناطق حجاز نيز ايجاد شدند که از شور و نشاط زيادي بهره‌مند بودند؛‌ مانند: زاويه ضبا و زاويه بدر به سرپرستي محمد الغماري، زاويه الصفرا، زاويه الحمرا، زاويه رابغ، زاويه العيص و زاويه صبح. ^[۹]

سنوسی مورد حمایت شريف عبدالمطلب بن غالب در مسند امارت مکه بود. اين امر به علت رابطه خوب شريف با امام محمد سنوسي بود. وي پيش از انتساب به امارت مکه، در بعضي از مجالس علمي سنوسيه شرکت مي‌کرد و هنگامي‌که امارت را به دست گرفت مساعدت‌هاي آشکاري به آنها کرد؛ ^[۱۰]

ترک حجاز و وفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سنوسي هشت سال در حجاز ماند و سپس سال 1270قمري / 1854ميلادي به سيرنائيکا بازگشت. سنوسي پس از اينکه محمد بن ابراهيم الغماري را به نائب خود قرار داد، حجاز را ترک کرد. ^[۱۱] سنوسي در زاويه جغبوب اقامت گزيد ‌که به اولين مقر سنوسي در ليبي تبديل شد. پس از مدتي، نشانه‌هاي بيماري در وي ظاهر شد تا اينکه در ماه صفر سال 1276قمري / 1859ميلادي درگذشت. ^[۱۲]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

↑ الدرر السنیة فی اخبار السلالة الادریسیه، ١٩٦٨م
↑ شفاء الصدر بأریِ العشر، 1968م، ص26
↑ الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی (الدولة العلویة)، 1956م، ج8، ص‌105
↑ السنوسیه دین و دوله، 2005م، ص31ـ32) سنوسي پس از اقامت هفت ساله در فاس، تصميم گرفت آنجا را ترک کند. در تعيين تاريخ عزيمت وي از فاس اختلاف نظر وجود دارد. نظر صحيح درباره تاريخ عزيمت وي، سال 1235 قمري / 1820 ميلادي است؛ زيرا با تاريخ بقيه سفرهايش همخواني بيشتري دارد. (إیقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، 1968م، ص‌8
↑ الحرکة السنوسیة نشأتها ونموها فی القرن العشرین، 1967م، ص61
↑ الجواهر الإکلیلیة فی أعیان علماء لیبیا من المالکیة، 1999م، ص279
↑ صباغ، 2011م، ص‌16
↑ حاضر العالم الإسلامی، 1973م، ج2، ص399
↑ حاضر العالم الإسلامی، 1973م، ج٢، ص‌141 و 407
↑ مختصر(الفوائد الجلیة فی تاریخ العائلة السنوسیة الحاکمة فی لیبیا)، 2007م، قسم اول، جزء 12
↑ دحلان، 1305ق، ص317ـ318
↑ شريف، 1999م، ص‌285

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سنوسی، محمد بن علی(الف)(1968م.)، إیقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، المجموعة المختارة لمؤلفات الأستاذ الأعظم محمد بن علی السنوسی، لیبیا، وزارة الأعلام والثقافة.
سنوسی، محمد بن علی (ب) (١٩٦٨م.)، الدرر السنیة فی اخبار السلالة الادریسیه، لیبیا، وزارة الأعلام والثقافة.
سنوسی، محمد بن علی(ج) (١٩٦٨م.)، شفاء الصدر بأریِ العشر، لیبیا، وزارة الإعلام والثـقافة.
شکری، محمدفؤاد (٢٠٠٥م.)، السنوسیه دین و دوله، اکسفورد، مرکز الدراسات اللیبیه.
ناصری، أحمد بن خالد (١٩٥٦م.)، الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی (الدولة العلویة)، تحقیق ولدی المؤلف: جعفر ومحمد الناصری، الدارالبیضاء، دارالکتاب.
عبدالعزیز، صلاح (2007م.)، مختصر(الفوائد الجلیة فی تاریخ العائلة السنوسیة الحاکمة فی لیبیا).

[1] الدرر السنیة فی اخبار السلالة الادریسیه، ١٩٦٨م

[2] شفاء الصدر بأریِ العشر، 1968م، ص26

[3] الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی (الدولة العلویة)، 1956م، ج8، ص‌105

[4] السنوسیه دین و دوله، 2005م، ص31ـ32) سنوسي پس از اقامت هفت ساله در فاس، تصميم گرفت آنجا را ترک کند. در تعيين تاريخ عزيمت وي از فاس اختلاف نظر وجود دارد. نظر صحيح درباره تاريخ عزيمت وي، سال 1235 قمري / 1820 ميلادي است؛ زيرا با تاريخ بقيه سفرهايش همخواني بيشتري دارد. (إیقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، 1968م، ص‌8

[5] الحرکة السنوسیة نشأتها ونموها فی القرن العشرین، 1967م، ص61

[6] الجواهر الإکلیلیة فی أعیان علماء لیبیا من المالکیة، 1999م، ص279

[7] صباغ، 2011م، ص‌16

[8] حاضر العالم الإسلامی، 1973م، ج2، ص399

[9] حاضر العالم الإسلامی، 1973م، ج٢، ص‌141 و 407

[10] مختصر(الفوائد الجلیة فی تاریخ العائلة السنوسیة الحاکمة فی لیبیا)، 2007م، قسم اول، جزء 12

[11] دحلان، 1305ق، ص317ـ318

[12] شريف، 1999م، ص‌285

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 محمد بن علی سنوسی
 محمد بن علي ابوعبدالله بن العربي بن محمد بن عبدالقادر بن شهيده الخطابي الحسيني الادريسي السنوسي رهبر جنبش سنوسیه بود. سنوس، يکي از قبايل تلمسان  الجزاير است.
-تولد
-سنوسي، 12 ربيع‌الاول 1202 قمري / 22 دسامبر 1787 ميلادي در شهر مستغانم الجزاير، در خانواده‌اي‌که به علم و دين مشهور بود، به دنيا آمد  و در يک محيط علمي بزرگ شد‌که او را به کسب علم و دانش تشويق مي‌کرد (سنوسي (ب)، ١٩٦٨م) سنوسي تا بيست سالگي در زادگاه خود به تحصيل دانش ادامه داد. از سال 1237 تا 1244 قمري / 1822 تا 1829 ميلادي، به مدت هفت سال در فاس اقامت کرد و نزد علماي آنجا تحصيل کرد. طي اقامت وي در فاس، انديشه‌هاي اصلاحي در شخصيتش ظاهر شد، ايده‌هاي او در دعوت تعريف شد و ويژگي‌هاي آن مشخص شد. سنوسي به مطالعه دروس فقهي و به ‌طور خاص فقه مالکي‌ ـ که در مغرب رايج است ـ علاقه داشت. علي‌رغم اينکه سنوسي مالکي‌مذهب بود، ولي در بعضي مسائل، نظرش بر خلاف نظر مالکيه بود. اين مسئله در کتابش با عنوان شفاء الصدر باري المسائل العشر آشکارا ديده مي‌شود. (سنوسي(ج)، 1968م، ص26) همچنين سنوسي با طريقه‌هاي صوفيانه زيادي در فاس آشنا شد؛ زيرا فاس در آن زمان مرکز بسياري از طريقه‌هاي صوفيه قلمداد مي‌شد؛ چرا که باي سليمان به برخي از فرقه‌ها اجازه اقامت در فاس داد و امنيت آنها براي زندگي را فراهم کرد و آنها در بيان عقايد خود، آزادي مطلق به دست آوردند. سنوسي نيز در فاس طريقت خاص خود را پايه‌گذاري کرد‌ که به نام او شناخته مي‌شد. وي در توصيف آن کتابي با عنوان السلسبيل المعين في الطرائق الاربعين، تأليف کرد. (ناصري، 1956م، ج8، ص‌105) سنوسي در فاس اقداماتي با هدف اصلاح شرايط بد کشور و اصلاح انحراف حاکمان آغاز کرد. وي در فاس از جايگاه علمي ممتازي بهره‌مند شد و شهرت برجسته‌اي کسب کرد و پس از کسب اجازه از استاتيد، به تدريس روي آورد و به عنوان مدرس در جامع کبير شهر فاس منصوب شد و طلاب از مناطق مختلف به سمت وي روي آوردند. (شکري، 2005م، ص31ـ32)
-سنوسي پس از اقامت هفت ساله در فاس، تصميم گرفت آنجا را ترک کند. در تعيين تاريخ عزيمت وي از فاس اختلاف نظر وجود دارد. نظر صحيح درباره تاريخ عزيمت وي، سال 1235 قمري / 1820 ميلادي است؛ زيرا با تاريخ بقيه سفرهايش همخواني بيشتري دارد. (سنوسي (الف)، 1968م، ص‌8)
+== زندگی و اندیشه ها ==
+سنوسي، 12 ربيع‌الاول 1202 قمري / 22 دسامبر 1787 ميلادي در شهر مستغانم [[الجزاير]] به دنيا آمد. <ref>الدرر السنیة فی اخبار السلالة الادریسیه، ١٩٦٨م</ref> او تا بيست سالگي در زادگاه خود به تحصيل دانش ادامه داد. از سال 1237 تا 1244 قمري / 1822 تا 1829 ميلادي، به مدت هفت سال در فاس اقامت کرد و نزد علماي آنجا تحصيل کرد. طي اقامت وي در فاس، انديشه‌هاي اصلاحي در شخصيتش ظاهر شد، ايده‌هاي او در دعوت تعريف شد و ويژگي‌هاي آن مشخص شد. سنوسي به مطالعه دروس فقهي و به ‌طور خاص فقه مالکي‌ ـ که در مغرب رايج است ـ علاقه داشت. علي‌رغم اينکه سنوسي مالکي‌مذهب بود، ولي در بعضي مسائل، نظرش بر خلاف نظر مالکيه بود. اين مسئله در کتابش با عنوان شفاء الصدر باري المسائل العشر آشکارا ديده مي‌شود. <ref>شفاء الصدر بأریِ العشر، 1968م، ص26</ref>
+=== طریقت سنوسیه ===
+همچنين سنوسي با طريقه‌هاي صوفيانه زيادي در فاس آشنا شد؛ زيرا فاس در آن زمان مرکز بسياري از طريقه‌هاي صوفيه قلمداد مي‌شد؛ سنوسي نيز در فاس طريقت خاص خود را پايه‌گذاري کرد‌ که به نام او شناخته مي‌شد. وي در توصيف آن کتابي با عنوان السلسبيل المعين في الطرائق الاربعين، تأليف کرد. <ref>الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی (الدولة العلویة)، 1956م، ج8، ص‌105</ref> وي در فاس از جايگاه علمي ممتازي بهره‌مند شد و شهرت برجسته‌اي کسب کرد و به عنوان مدرس در جامع کبير شهر فاس منصوب شد. <ref>السنوسیه دین و دوله، 2005م، ص31ـ32)
+سنوسي پس از اقامت هفت ساله در فاس، تصميم گرفت آنجا را ترک کند. در تعيين تاريخ عزيمت وي از فاس اختلاف نظر وجود دارد. نظر صحيح درباره تاريخ عزيمت وي، سال 1235 قمري / 1820 ميلادي است؛ زيرا با تاريخ بقيه سفرهايش همخواني بيشتري دارد. (إیقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، 1968م، ص‌8</ref>
 == سفرهاي سنوسي به حجاز==
-سنوسي به مشرق و به سمت حجاز حرکت کرد و در مسير خود، از تونس و طرابلس عبور کرد و در ادامه وارد مصر شد و در دوره حکومت محمدعلي پاشا (1239ق/1824م) به قاهره رسيد. وي در آنجا با علماي الازهر ـ مانند شيخ الصاوي، القويسني و... ـ ملاقات کرد و از فضاي علمي الازهر بهره‌مند شد؛  (دجاني، 1967م، ص61) سنوسي سال 1240 قمري / 1825 ميلادي به مکه رسيد. مکه در آن زمان تحت سلطه محمدعلي پاشا بود. پسر وي، ابراهيم پاشا، سال 1233 قمري / 1818 ميلادي دولت اول سعودي را شکست داد و از حجاز اخراج کرد. وي شريف يحيي بن سرور  را والي حجاز کرد و سپس او را عزل، و شريف محمد بن عون را منصوب کرد.
+سنوسي به مشرق و به سمت حجاز حرکت کرد و در مسير خود، از تونس و طرابلس عبور کرد و در ادامه وارد مصر شد و در دوره حکومت محمدعلي پاشا (1239ق/1824م) به قاهره رسيد. وي در آنجا با علماي الازهر ـ مانند شيخ الصاوي، القويسني و... ـ ملاقات کرد. <ref> الحرکة السنوسیة نشأتها ونموها فی القرن العشرین، 1967م، ص61</ref>
-سنوسي در مکه با شيخ و مراد اخود ابوالعباس احمد بن ادريس ملاقات کرد و (در آنجا ملازم وي شد و رابطه محکمي با او برقرار ساخت. او حديث و سنت را از استاد خود فراگرفت و با بعضي از طرق صوفيانه آشنا شد و در تفسير برخي احکام شرعي به اجتهاد پرداخت. سپس با کسب اجازه از استادش مشغول تدريس شد. پس از مدتي استاد او، ادريسي، مجبور به ترک حجاز شد؛ زيرا از طرفي تحت فشار مقامات حاکم بود و از طرفي برخي از علماي حجاز با نظراتش مخالف بودند. بنابراين ادريسي به شهر صبيا  رفت. سنوسي نيز به دنبال او رفت و تا زمان مرگ استادش در سال 1835 ميلادي (شريف، 1999م، ص279) در آنجا ماند و سپس به مکه بازگشت‌.
+سنوسي پس از مدتی اقامت در مصر در سال 1240 قمري / 1825 ميلادي به مکه رسيد. مکه در آن زمان تحت سلطه محمدعلي پاشا بود. پسر وي، ابراهيم پاشا، سال 1233 قمري / 1818 ميلادي دولت اول سعودي را شکست داد و از حجاز اخراج کرد.
+سنوسي در مکه با شيخ و مراد اخود ابوالعباس احمد بن ادريس ملاقات کرد و (در آنجا ملازم وي شد و رابطه محکمي با او برقرار ساخت. وقتی استاد او، ، ادريسي،به دلیل اختلاف با علمای مکه مجبور به ترک حجاز شد سنوسي نيز همراه او به صبیا رفت و زمان مرگ استادش در سال 1835 ميلادي <ref>الجواهر الإکلیلیة فی أعیان علماء لیبیا من المالکیة، 1999م، ص279</ref> در آنجا ماند و سپس به مکه بازگشت‌.
 == تاسيس زاویه در ابوقبیس ==
-وي پيش از مرگ استادش اولين زاويه را به سال 1242قمري / 1827ميلادي در کوه ابوقبيس براي نشر دعوت خود تأسيس کرده بود. اشاره شده است که شريف مکه، محمد بن عون، از ساختن آن ممانعت کرد؛ زيرا ارتفاع آن يک طبقه بالاتر از کعبه بود. اما سنوسي موفق به متقاعد کردن شريف شد. بنابراين شريف با درخواست او موافقت کرد و به او پيشنهاد کمک داد؛‌اما سنوسي تنها به اجازه او اکتفا کرد و زاويه خود را‌ ـ که شامل يک مسجد، مدرسه و خوابگاه براي طلاب‌ بود ـ بنا ساخت. وي در همين زاويه اقامت داشت و مشغول تدريس و نشر افکار و ايده‌هاي خود شد ‌که در نتيجه، طلاب و مريدان وي فزوني يافتند. (صباغ، 2011م، ص‌16)
+وي پيش از مرگ استادش اولين زاويه را به سال 1242قمري / 1827ميلادي در کوه ابوقبيس براي نشر دعوت خود تأسيس کرده بود. اشاره شده است که شريف مکه، محمد بن عون، از ساختن آن ممانعت کرد؛ زيرا ارتفاع آن يک طبقه بالاتر از کعبه بود. اما سنوسي موفق به متقاعد کردن شريف شد. بنابراين شريف با درخواست او موافقت کرد و به او پيشنهاد کمک داد؛‌ اما سنوسي تنها به اجازه او اکتفا کرد و زاويه خود را‌ ـ که شامل يک مسجد، مدرسه و خوابگاه براي طلاب‌ بود ـ بنا ساخت. وي در همين زاويه اقامت داشت و مشغول تدريس و نشر افکار و ايده‌هاي خود شد ‌که در نتيجه، طلاب و مريدان وي فزوني يافتند. <ref>صباغ، 2011م، ص‌16</ref>
-پس از تأسيس زاويه ابوقبيس، سنوسي قادر به اقامت در حجاز براي مدت طولاني نبود؛ زيرا چندين عامل  در کنار هم، وي را وادار به ترک مکه در سال 1255قمري / 1839ميلادي، و بازگشت به برقه (سيرنائيکا) کرد.  (ارسلان، 1973م، ج2، ص399)
-امام سنوسي چندين سال در سيرنائيکا اقامت گزيد و پس از آنکه از استقرار و ثبات جنبش خود اطمينان حاصل کرد، در سال 1262قمري / 1846ميلادي قصد به عزيمت و بازگشت به حجاز کرد. هيچ ترديدي نيست‌که اجتماع مسلمانان در مکه براي انجام مناسک حج، به سنوسي اجازه مي‌داد با تعداد بيشتري از مسلمانان ارتباط گيرد و دعوت خود را به آنها عرضه کند.
+سنوسی در سال 1255قمري / 1839ميلادي، به برقه (سيرنائيکا) بازگشت.  <ref>حاضر العالم الإسلامی، 1973م، ج2، ص399</ref> سنوسي چندين سال در سيرنائيکا اقامت گزيد و پس از آنکه از استقرار و ثبات جنبش خود اطمينان حاصل کرد، در سال 1262قمري / 1846ميلادي قصد به عزيمت و بازگشت به حجاز کرد. هيچ ترديدي نيست‌که اجتماع مسلمانان در مکه براي انجام مناسک حج، به سنوسي اجازه مي‌داد با تعداد بيشتري از مسلمانان ارتباط گيرد و دعوت خود را به آنها عرضه کند.
 == سفر دوم به حجاز ==
-دومين حضور سنوسي در حجاز با دعوت پرشور او همراه شد. او در حجاز به تأسيس زاويه‌هاي سنوسي پرداخت و طلاب و مريدان زيادي در آنها حضور يافتند. زوايه‌هاي سنوسي مورد استقبال بعضي از قبايل حجازي، از جمله قبيله حرب، قرار گرفت و برخي از شاخه‌هاي آن قبيله‌ ـ که بين مکه و مدينه حضور داشتند ـ به زاويه سنوسي پيوستند.
+دومين حضور سنوسي در حجاز با دعوت پرشور او همراه شد. او در حجاز به تأسيس زاويه‌هاي سنوسي پرداخت و طلاب و مريدان زيادي در آنها حضور يافتند.
+زوايه‌هاي سنوسي مورد استقبال بعضي از قبايل حجازي، از جمله قبيله حرب، قرار گرفت و برخي از شاخه‌هاي آن قبيله‌ ـ که بين مکه و مدينه حضور داشتند ـ به زاويه سنوسي پيوستند.
 سنوسي‌ها نيز به نوبه خود به دنبال جذب مردم اين قبيله به جهت موقعيت و نفوذ آنها در آن مناطق بودند. کاروان حج سنوسي با عنوان «رکب الاخوان»، هرساله در محدوده قبيله حرب، بين مکه و مدينه، به صورت مسالمت‌آميز تردد مي‌کرد و از حمايت آنها نيز برخودار بود. عده‌اي از قبيله بني‌حارث نيز به اين زاويه‌ها پيوستند.
 == زاویه های دیگر سنوسی در حجاز ==
-علاوه بر زاويه ابي‌قبيس در مکه، سنوسي‌ها زاويه‌هاي ديگري را در بقيه مناطق حجاز تأسيس کردند. دومين زاويه حجاز‌ ـ که پس از زاويه ابي‌قبيس تأسيس شد ـ زاويه طائف بود‌که امام سنوسي آن را بين سال‌هاي 1254 تا 1255 و در طول مدت اقامت تابستاني خود در آنجا، در دامنه کوه «ابن منديل»  تأسيس کرد. بسياري از مردم طائف به آنجا آمدند و از علوم و معارف آن بهره‌مند شدند. از مهم‌ترين شاگردان سنوسي در آن زاويه، شيخ‌محمد البکري و برادرش احمد بن صديق البکري و شيخ‌حامد بن محمد غانم خيره بودند. همچنين وي سال 1266قمري / 1850ميلادي زاويه‌هاي ديگري در مدينه در مناطق الکتابيه، جده،  ينبع البحر و ينبع النخل  بنياد نهاد. زاويه‌هاي سنوسي در بقيه مناطق حجاز نيز ايجاد شدند که از شور و نشاط زيادي بهره‌مند بودند؛‌ مانند: زاويه ضبا  و زاويه بدر به سرپرستي محمد الغماري، زاويه الصفرا،  زاويه الحمرا، زاويه رابغ،  زاويه العيص  و زاويه صبح.  (ارسلان، 1973م، ج٢، ص‌141 و 407)
+علاوه بر زاويه ابي‌قبيس در مکه، سنوسي‌ها زاويه‌هاي ديگري را در بقيه مناطق حجاز تأسيس کردند. دومين زاويه حجاز‌ ـ که پس از زاويه ابي‌قبيس تأسيس شد ـ زاويه طائف بود‌که امام سنوسي آن را بين سال‌هاي 1254 تا 1255 و در طول مدت اقامت تابستاني خود در آنجا، در دامنه کوه «ابن منديل»  تأسيس کرد. بسياري از مردم طائف به آنجا آمدند و از علوم و معارف آن بهره‌مند شدند. از مهم‌ترين شاگردان سنوسي در آن زاويه، شيخ‌محمد البکري و برادرش احمد بن صديق البکري و شيخ‌حامد بن محمد غانم خيره بودند.
-آنچه باعث رونق جنبش سنوسي و زواياي مختلف آن در حجاز شد، حضور شريف عبدالمطلب بن غالب در مسند امارت مکه بود. اين امر به علت رابطه خوب شريف با امام محمد سنوسي بود. وي پيش از انتساب به امارت مکه، در بعضي از مجالس علمي سنوسيه شرکت مي‌کرد و هنگامي‌که امارت را به دست گرفت مساعدت‌هاي آشکاري به آنها کرد؛ (عبدالعزيز، 2007م، قسم اول، جزء 12)
-== آثار سنوسی در حجاز ==
+همچنين وي سال 1266قمري / 1850ميلادي زاويه‌هاي ديگري در مدينه در مناطق الکتابيه، جده،  ينبع البحر و ينبع النخل  بنياد نهاد. زاويه‌هاي سنوسي در بقيه مناطق حجاز نيز ايجاد شدند که از شور و نشاط زيادي بهره‌مند بودند؛‌ مانند: زاويه ضبا  و زاويه بدر به سرپرستي محمد الغماري، زاويه الصفرا،  زاويه الحمرا، زاويه رابغ،  زاويه العيص  و زاويه صبح.  <ref>حاضر العالم الإسلامی، 1973م، ج٢، ص‌141 و 407</ref>
-فعاليت امام سنوسي در حجاز، تنها محدود به ايجاد زوايا و آموزش نبود؛ بلکه کتاب‌هايي در موضوع فقه تأليف کرد؛ از جمله: بغية القاصد و خلاصة الراصد معروف به المسائل العشر، السلسبيل المعين و الدرر السنية في اخبار السلالة الادريسية. همچنين وي هر سال در طول اقامت خود در حجاز، در مراسم حج شرکت مي‌کرد تا بدين وسيله با زائراني‌که از مناطق مختلف جهان اسلام مي‌آمدند، ديدار، و افکار و انديشه‌هاي خود را به آنها عرضه کند. (دجاني، 1967م، ص86 ـ87)
-سنوسي هشت سال در حجاز ماند و سپس سال 1270قمري / 1854ميلادي به سيرنائيکا بازگشت. سنوسي پس از اينکه محمد بن ابراهيم الغماري را به نائب خود قرار داد، حجاز را ترک کرد. (دحلان، 1305ق، ص317ـ318) سنوسي در زاويه جغبوب اقامت گزيد ‌که به اولين مقر سنوسي در ليبي تبديل شد. پس از مدتي، نشانه‌هاي بيماري در وي ظاهر شد تا اينکه در ماه صفر سال 1276قمري / 1859ميلادي درگذشت. (شريف، 1999م، ص‌285)
+سنوسی مورد حمایت شريف عبدالمطلب بن غالب در مسند امارت مکه بود. اين امر به علت رابطه خوب شريف با امام محمد سنوسي بود. وي پيش از انتساب به امارت مکه، در بعضي از مجالس علمي سنوسيه شرکت مي‌کرد و هنگامي‌که امارت را به دست گرفت مساعدت‌هاي آشکاري به آنها کرد؛ <ref>مختصر(الفوائد الجلیة فی تاریخ العائلة السنوسیة الحاکمة فی لیبیا)، 2007م، قسم اول، جزء 12</ref>
+== ترک حجاز و وفات ==
+سنوسي هشت سال در حجاز ماند و سپس سال 1270قمري / 1854ميلادي به سيرنائيکا بازگشت. سنوسي پس از اينکه محمد بن ابراهيم الغماري را به نائب خود قرار داد، حجاز را ترک کرد. <ref>دحلان، 1305ق، ص317ـ318</ref> سنوسي در زاويه جغبوب اقامت گزيد ‌که به اولين مقر سنوسي در ليبي تبديل شد. پس از مدتي، نشانه‌هاي بيماري در وي ظاهر شد تا اينکه در ماه صفر سال 1276قمري / 1859ميلادي درگذشت. <ref>شريف، 1999م، ص‌285</ref>
+==پانویس==
+{{پانویس}}
+== منابع ==
+* سنوسی، محمد بن علی(الف)(1968م.)، إیقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، المجموعة المختارة لمؤلفات الأستاذ الأعظم محمد بن علی السنوسی، لیبیا، وزارة الأعلام والثقافة.
+* سنوسی، محمد بن علی (ب) (١٩٦٨م.)، الدرر السنیة فی اخبار السلالة الادریسیه، لیبیا، وزارة الأعلام والثقافة.
+* سنوسی، محمد بن علی(ج) (١٩٦٨م.)، شفاء الصدر بأریِ العشر، لیبیا، وزارة الإعلام والثـقافة.
+* شکری، محمدفؤاد (٢٠٠٥م.)، السنوسیه دین و دوله، اکسفورد، مرکز الدراسات اللیبیه.
+* ناصری، أحمد بن خالد (١٩٥٦م.)، الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی (الدولة العلویة)، تحقیق ولدی المؤلف: جعفر ومحمد الناصری، الدارالبیضاء، دارالکتاب.
+* عبدالعزیز، صلاح (2007م.)، مختصر(الفوائد الجلیة فی تاریخ العائلة السنوسیة الحاکمة فی لیبیا).