جمرات: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (حذف از رده:مقالههای در دست ویرایش ردهانبوه) |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مکانهای آیین حج عمودی}} | ||
'''جمرات''' (جمع جمره) نام سه مکان - به فاصله حدود ۲۰۰ متر از یکدیگر - در [[منا]] در شهر [[مکه]] است (جمره اولی، جمره وسطی، جمره عقبه). در هر یک از این مکانها ستونی قرار دارد که هر حاجی در موسم [[حج]]، آن را به عنوان نماد شیطان، با هفت سنگ، سنگسار میکند، این عمل که [[رمی]] جمرات نام دارد بخشی از مناسک حج به شمار میآید. برخی جمره را زمینی میدانند که ستونها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و در گذشته پیرامون هرکدام حوضچهای ساخته شده بود، و برخی دیگر مصداق جمره را تنها ستونهایی میدانند که در این حوضچهها قرار داشت. | '''جمرات''' (جمع جمره) نام سه مکان - به فاصله حدود ۲۰۰ متر از یکدیگر - در [[منا]] در شهر [[مکه]] است (جمره اولی، جمره وسطی، جمره عقبه). در هر یک از این مکانها ستونی قرار دارد که هر حاجی در موسم [[حج]]، آن را به عنوان نماد شیطان، با هفت سنگ، سنگسار میکند، این عمل که [[رمی]] جمرات نام دارد بخشی از مناسک حج به شمار میآید. برخی جمره را زمینی میدانند که ستونها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و در گذشته پیرامون هرکدام حوضچهای ساخته شده بود، و برخی دیگر مصداق جمره را تنها ستونهایی میدانند که در این حوضچهها قرار داشت. | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۱: | ||
===منشاء مناسک=== | ===منشاء مناسک=== | ||
بنا بر روایاتی، ابلیس در این مکانها بر [[حضرت آدم(ع)]]، | بنا بر روایاتی، ابلیس در این مکانها بر [[حضرت آدم(ع)]]، نمایان شد و آدم(ع) به تعلیم [[جبرئیل]] هفت سنگریزه به وی پرتاب کرد.<ref>الکافی، ج4، ص191؛ علل الشرائع، ج2، ص401</ref> بنابر روایاتی دیگر در منابع [[شیعه]]<ref>تفسیر قمی، ج2، ص224؛ الکافی، ج4، ص207-208. </ref> و [[سنی]]<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ تاریخ مدینة دمشق، ج6، ص206؛ اثارة الترغیب، ج1، ص101</ref> شیطان در این سه محل بر [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] که قصد قربانی کردن فرزندش را داشت ظاهر شد و ابراهیم(ع)، با پرتاب سنگریزه بر ابلیس، او را فراری داد.<ref>سیره ابن اسحاق، ص99؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص285</ref> | ||
گزارشهای مربوط به رمی ابلیس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهیم(ع) فاقد هرگونه اطلاعی در مورد قرار دادن علامت یا نشانی در مکانهای مشخص شده برای رمی است؛ به احتمال، محل دقیق این جمرهها در طول سالیان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهی منتقل شده است.<ref>تاریخ الجمرات، ص3؛ التاریخ القویم، ج5، ص294</ref> | گزارشهای مربوط به رمی ابلیس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهیم(ع) فاقد هرگونه اطلاعی در مورد قرار دادن علامت یا نشانی در مکانهای مشخص شده برای رمی است؛ به احتمال، محل دقیق این جمرهها در طول سالیان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهی منتقل شده است.<ref>تاریخ الجمرات، ص3؛ التاریخ القویم، ج5، ص294</ref> | ||
===نخستین گزارشها از شکل ظاهری جمرات=== | ===نخستین گزارشها از شکل ظاهری جمرات=== | ||
اولین گزارشی که به شکل ظاهری جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه [[عمرو بن لحی خزاعی]] بر مکه است. | اولین گزارشی که به شکل ظاهری جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه [[عمرو بن لحی خزاعی|عمرو بن لُحَی خزاعی]] بر مکه است. منابع تاریخی رواج بتپرستی در حجاز را به او نسبت دادهاند.<ref>الاصنام، ص8؛ السیرة النبویه، ج1، ص76؛ مروج الذهب، ج2، ص29</ref> او سه بت بر جمرات سهگانه، به ترتیب بزرگی آنها، قرار داد و جمرههای یاد شده به کبری، وسطی و صغری مشهور شد. بدین ترتیب رمی جمرات ابراهیمی با نیایش و احترام نسبت به بتها آمیخته شد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص306؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ مرآة الحرمین، ج1، ص330. </ref> | ||
به گواهی بیتی از قصیده لامیه ابوطالب، در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز بتی روی هر جمره قرار داشت. البته در این بیت، خود بت، جمره خوانده شده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص274؛ البدایة و النهایه، ج3، ص54. </ref> با فتح مکه، در سال هشتم هجری، به فرمان پیامبر(ص) تمام بتهای اطراف مکه شکسته شد و از بین رفت.<ref>التنبیه و الاشراف، ص242؛ اتحاف الوری، ج1، ص519. </ref> شاید بتهای روی جمرات نیز مشمول این فرمان شده باشند.<ref>تاریخ الجمرات، ص9.</ref> | |||
گزارشهای قدیمی بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسیر جمرات، دلالت میکنند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص246. </ref> شاید به همین سبب است که توقف کنار این جمره که در مسیر حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات دیگر، مستحب نیست.<ref>المقنعه، ص422؛ تاریخ الجمرات، ص16. </ref>گزارشهای مربوط به حجگزاری در قرن اول، از وجود بقایای دیواری از دورههای قبلی کنار جمره عقبه، حکایت میکند که عدهای، از جمله خلیفه دوم، از بالای آن جمره عقبه را رمی میکردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص297</ref> ساخت این دیوار را میتوان برای ممانعت از ریزش سنگهای کوه مجاور این جمره روی حجاج دانست که در ایام حج، جمعیت زیادی برای رمی، از آن بالا میرفتند.<ref>تاریخ الجمرات، ص18</ref> در برابر این عده، گروهی دیگر مانند [[عبدالله بن مسعود]]، چنانکه پیامبر اکرم(ص) انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمی میکردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص288. </ref> در این دوره درختی در کنار جمره قرار داشت که در عهد جاهلیت پرستش میشد و بعدها قطع شد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص254؛ تاریخ الجمرات، ص18</ref> | |||
===بازسازی و توسعه جمرات=== | ===بازسازی و توسعه جمرات=== | ||
'''سده سوم:''' در سال 241ق. جاری شدن سیلی شدید، جمره را از جا کند. پس از این حادثه، [[متوکل عباسی]] (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازی و ساخت و ساز) را مأمور ترمیم جمرات کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص299-300. </ref> اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن دیواری پشت جمره عقبه، برای ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمی از فراز آن، مسجدی کنار دیوار ساخت. وی در این بازسازی، نشانههایی بالای هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابهجایی و تکرار حوادثی از این دست باشد. این نشانهها، با آهک و گچ، سفید شده بودند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص280؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص302-303. </ref> ظاهراً در این تاریخ بود که جمرات شکلی را شبیه جمرات دوره عثمانی که به صورت ستونهایی سنگی، با روکشی از گچ و آهک بود، به خود گرفت. | '''سده سوم:''' در سال 241ق. جاری شدن سیلی شدید، جمره را از جا کند. پس از این حادثه، [[متوکل عباسی]] (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازی و ساخت و ساز) را مأمور ترمیم جمرات کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص299-300. </ref> اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن دیواری پشت جمره عقبه، برای ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمی از فراز آن، مسجدی کنار دیوار ساخت. وی در این بازسازی، نشانههایی بالای هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابهجایی و تکرار حوادثی از این دست باشد. این نشانهها، با آهک و گچ، سفید شده بودند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص280؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص302-303. </ref> ظاهراً در این تاریخ بود که جمرات شکلی را شبیه جمرات دوره عثمانی که به صورت ستونهایی سنگی، با روکشی از گچ و آهک بود، به خود گرفت. | ||
| خط ۱۶۱: | خط ۱۵۷: | ||
{{حج و عمره}} | {{حج و عمره}} | ||
[[رده:مقالههای | [[رده:مکانهای مرتبط به حج]] | ||
[[رده:مکانهای دارای احکام]] | |||
[[رده:اماکن مکه]] | |||
[[رده:مقالههای تکمیلشده]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۳۸
 |
| میقات |
| مکه |
| عرفات |
| مأزمین |
| مشعرالحرام |
| وادی محسر |
| منا |
| جمرات |
| مسجدالحرام |
| مسعی (صفا و مروه) |
جمرات (جمع جمره) نام سه مکان - به فاصله حدود ۲۰۰ متر از یکدیگر - در منا در شهر مکه است (جمره اولی، جمره وسطی، جمره عقبه). در هر یک از این مکانها ستونی قرار دارد که هر حاجی در موسم حج، آن را به عنوان نماد شیطان، با هفت سنگ، سنگسار میکند، این عمل که رمی جمرات نام دارد بخشی از مناسک حج به شمار میآید. برخی جمره را زمینی میدانند که ستونها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و در گذشته پیرامون هرکدام حوضچهای ساخته شده بود، و برخی دیگر مصداق جمره را تنها ستونهایی میدانند که در این حوضچهها قرار داشت.
در روایات اسلامی، منشاء این مناسک به عمل حضرت آدم(ع) و حضرت ابراهیم(ع) نسبت داده شده که ابلیس در این مکانها بر ایشان ظاهر شد و آنان به او سنگ پرتاب کردند تا او را دور کنند.
جمرات از پیش از عصر اسلام در مکه وجود داشتند و در طول تاریخ اسلام چند بار بازسازی شده اند. در سال 2008 ساختمان جدیدی، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه ساخته شد که حرکت جمعیت انبوه حاجیان را در هنگام رمی جمرات ساماندهی میکند. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودی و خروجی در جهتهای چهارگانه دارد. ستونهای جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانههایی توخالی و بیضیشکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچههایی بیضیشکل ساخته شده است.
واژهشناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
جمرات جمع «جَمْره»، به معنای گروهی از افراد یا اشیای گرد آمده، سنگریزههای کوچک (حصی) و شتاب کردن است.[۱] مکانهای یاد شده، به دلیل جمع شدن سنگریزهها در آنجا[۲] یا جمع شدن حجاج برای رمی[۳] یا فرار شتابان ابلیس، پس از رمی شدن به وسیله حضرت آدم در این مکانها،[۴] جمره نامیده شده است.
جمرات سهگانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
جمره اول: در مسیر حاجیان، از منا به مکه، ابتدا جمره اولی، با فاصله حدود هفت کیلومتر از مسجدالحرام، قرار دارد. (با توجه به فاصلههای تعیین شده میان جمرات و مسجدالحرام) این جمره با نامهای دیگری مانند جمره صغری، دنیا و سفلی (به معنای پایینتر) نیز خوانده شده است.[۵]
جمره دوم: در امتداد آن به سمت مکه، و (با توجه به فاصله مشخص شده میان مسجدالحرام و جمره ثالثه) در فاصله حدود6800 متری مسجدالحرام، قرار دارد و جمره وسطی یا الثانیه نیز خوانده میشود.[۶]
جمره سوم: با نامهایی چون جمره عقبه، کبری، قصوی ، عظمی و ثالثه در مرز میان مکه و منا و در فاصله 6549 متری مسجدالحرام است.[۷]
منابع جدید، فاصله بین جمره عقبه و وسطی را 247 متر و بین جمره وسطی و اولی را 200 متر مشخص کردهاند.[۸] اما در منابع متقدم، به اختلاف، فاصله بین جمره عقبه و دوم از400 ذراع[۹] تا 487 ذراع و اندی (حدود243 متر) ذکر شده است.[۱۰] فاصله جمره اول و دوم نیز از 305 ذراع[۱۱] (حدود 152 متر) تا350 ذراع (حدود 175 متر)[۱۲] تعیین شده است.
تاریخ بنای جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منشاء مناسک[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنا بر روایاتی، ابلیس در این مکانها بر حضرت آدم(ع)، نمایان شد و آدم(ع) به تعلیم جبرئیل هفت سنگریزه به وی پرتاب کرد.[۱۳] بنابر روایاتی دیگر در منابع شیعه[۱۴] و سنی[۱۵] شیطان در این سه محل بر ابراهیم(ع) که قصد قربانی کردن فرزندش را داشت ظاهر شد و ابراهیم(ع)، با پرتاب سنگریزه بر ابلیس، او را فراری داد.[۱۶]
گزارشهای مربوط به رمی ابلیس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهیم(ع) فاقد هرگونه اطلاعی در مورد قرار دادن علامت یا نشانی در مکانهای مشخص شده برای رمی است؛ به احتمال، محل دقیق این جمرهها در طول سالیان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهی منتقل شده است.[۱۷]
نخستین گزارشها از شکل ظاهری جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اولین گزارشی که به شکل ظاهری جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه عمرو بن لُحَی خزاعی بر مکه است. منابع تاریخی رواج بتپرستی در حجاز را به او نسبت دادهاند.[۱۸] او سه بت بر جمرات سهگانه، به ترتیب بزرگی آنها، قرار داد و جمرههای یاد شده به کبری، وسطی و صغری مشهور شد. بدین ترتیب رمی جمرات ابراهیمی با نیایش و احترام نسبت به بتها آمیخته شد.[۱۹]
به گواهی بیتی از قصیده لامیه ابوطالب، در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز بتی روی هر جمره قرار داشت. البته در این بیت، خود بت، جمره خوانده شده است.[۲۰] با فتح مکه، در سال هشتم هجری، به فرمان پیامبر(ص) تمام بتهای اطراف مکه شکسته شد و از بین رفت.[۲۱] شاید بتهای روی جمرات نیز مشمول این فرمان شده باشند.[۲۲]
گزارشهای قدیمی بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسیر جمرات، دلالت میکنند.[۲۳] شاید به همین سبب است که توقف کنار این جمره که در مسیر حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات دیگر، مستحب نیست.[۲۴]گزارشهای مربوط به حجگزاری در قرن اول، از وجود بقایای دیواری از دورههای قبلی کنار جمره عقبه، حکایت میکند که عدهای، از جمله خلیفه دوم، از بالای آن جمره عقبه را رمی میکردند.[۲۵] ساخت این دیوار را میتوان برای ممانعت از ریزش سنگهای کوه مجاور این جمره روی حجاج دانست که در ایام حج، جمعیت زیادی برای رمی، از آن بالا میرفتند.[۲۶] در برابر این عده، گروهی دیگر مانند عبدالله بن مسعود، چنانکه پیامبر اکرم(ص) انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمی میکردند.[۲۷] در این دوره درختی در کنار جمره قرار داشت که در عهد جاهلیت پرستش میشد و بعدها قطع شد.[۲۸]
بازسازی و توسعه جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
سده سوم: در سال 241ق. جاری شدن سیلی شدید، جمره را از جا کند. پس از این حادثه، متوکل عباسی (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازی و ساخت و ساز) را مأمور ترمیم جمرات کرد.[۲۹] اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن دیواری پشت جمره عقبه، برای ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمی از فراز آن، مسجدی کنار دیوار ساخت. وی در این بازسازی، نشانههایی بالای هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابهجایی و تکرار حوادثی از این دست باشد. این نشانهها، با آهک و گچ، سفید شده بودند.[۳۰] ظاهراً در این تاریخ بود که جمرات شکلی را شبیه جمرات دوره عثمانی که به صورت ستونهایی سنگی، با روکشی از گچ و آهک بود، به خود گرفت.
سده ششم: اولین گزارشی که به روشنی از این شکل جمرات سخن گفته، گزارش ابن جبیر است. وی که در سال 579ق. به حج آمده، ضمن یاد کردن از ستونهای جمرات، که مانند انصاب حرم (ستونهای نشان حرم مکی) است، جمره عقبه را بر بالای تلی از سنگریزههای پرتاب شده، وصف کرده است.[۳۱] ذکر نشانهها و ستونهای جمرات، در بیشتر منابع، بعد از این دوره یافت میشود.[۳۲]
سده یازدهم: در سال 1073ق.، در زمان شریف زید بن محسن، امیر وقت مکه در دوره عثمانی (حک: 1041-1077ق.)، سر ستونهای جمرات، با سنگ مرمر، بازسازی شد.[۳۳] گزارش دیگری در مورد تعمیر یا بازسازی ستونهای جمرات در دست نیست.
سده سیزدهم: تغییر بعدی در شکل ظاهری جمرات، در سال 1291ق. اتفاق افتاد. در این سال، با موافقت علمای حرمین، برای جلوگیری از ازدحام جمعیت در مقابل جمره عقبه، حفاظی فلزی قرار داده شد.[۳۴] اما با نظر برخی از علما، این حفاظ فلزی، برداشته شد. به عقیده آنان، این حفاظ باعث میشد تا بسیاری از حجگزاران، به جای رمی ستونی که خود جمرات خوانده میشود، تمام قسمتی را که داخل حفاظ فلزی بود، جمرات دانسته و با اکتفا به رمی آن، ستونها را رمی نکنند. در سال 1292ق.، به جای حفاظ فلزی، حوضچههای بزرگی پیرامون ستونهای جمرات ساخته شد. در مرحله بعدی، این حوضچههای بزرگ نیز کوچک شد و به شعاع 5/1 متر از ستون جمرات، از هر سو، رسید. پیرامون جمره عقبه که قسمت شمال شرقی آن به کوه متصل بود، یک حوض نیمدایره ساخته شد.[۳۵] از این تاریخ به بعد، در متون سفرنامهها، به خطا، به مجموعه ستون و حوضچه، جمرات گفته شده است.[۳۶]
دوره معاصر: در دوره معاصر با افزایش روزافزون تعداد حجاج، کوه قابل که پشت جمره عقبه قرار داشت و راه منا را تنگ میکرد، در جمادیالاولی سال 1373ق. تخریب شد. در سال 1383ق. راه میان جمرههای کبری و وسطی توسعه یافت و عرض آن به هزار متر رسید؛ بدون اینکه تغییری در اندازه و ارتفاع ستونها پدید آید.[۳۷] در سال 1395ق. (1975م.) فضای پیرامون جمرات توسعه یافت و بالای هر سه جمره پلی ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز این پل، ستونهای جمرات را، که بلندتر شده بود، رمی کنند. در این بازسازی دیوار پشتی جمره عقبه تا طبقه دوم ارتفاع یافت. حوضچهها نیز در طبقه بالا، به قطر 12 تا 15 متر، توسعه یافتند. طبقه دوم جمرات، که در آغاز به عرض 40 متر بود، به 80 متر رسید. این پل حدود 25 سال مورد استفاده بود.[۳۸]
بنای جدید جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در تاریخ 12 ذیحجه سال 1426 قمری و پس از حادثه هولناک کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از حجاج، پیشنهادی از جانب «هیأت کبار العلماء» سعودی برای توسعه جمرات ارائه شد و طرح توسعه جدید جمرات، شکل گرفت. این طرح بر مبنای تقسیمِ جمعیتِ متمرکزِ حجاجی که برای رمی به جمرات میآمدند به گروههای کوچکتری که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحی شد.[۳۹]
عملیات اجرایی این توسعه، در سال 2006م.، با تخریب ساختمان قبلی جمرات و تراشیدن کوههای مجاور آن شروع شد و در سال 2012م. با هزینه 4/1 میلیون دلار، با به کارگیری یازده هزار نیروی فنی و تجهیزات بسیار، به پایان رسید.
ساختمان جدید، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه، ساخته شد که قابلیت اضافه شدن 7 طبقه دیگر روی آن، برای ظرفیت پنج میلیون نفر را در آینده داراست. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودی و خروجی در جهتهای چهارگانه دارد. ستونهای جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانههایی توخالی و بیضیشکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچههایی بیضیشکل ساخته شد. این حوضچهها مجهز به سیستم مکش خودکار ریگها برای تخلیه است. سنگهای رمی شده در طبقات بالا، به سمت طبقه زیرزمین هدایت میشوند و پس از آن همراه با سنگهای طبقه زیرزمین به سمت طبقه پایینتر از زیرزمین که انبار سنگهای رمی به شمار میرود، سرازیر و در آنجا جمع میشوند؛ سنگهای جمعشده در پایین جمرات، با نوارهای غلطان، به بالا هدایت میشود و با ماشینهای باری، تخلیه و به خارج منتقل میشوند.[۴۰] بنا به گزارشی که از این محل منتشر شد، وزن این سنگریزهها، در هر موسم، به 1000 تن میرسد و این تأسیسات، در پانزده متر، زیر حوضچههای جمرات قرار دارد.[۴۱]
برای تقسیم جمعیت رمی کننده، هر کدام از خیابانهای اصلی پیرامون ساختمان جمرات، به وسیله راهی به یکی از مدخلهای ورودی ساختمان، در طبقات مختلف، متصل شد و دستگاه تهویه هوای پیشرفتهای در آنها قرار داده شد. همچنین برای حفظ امنیت و کنترل جمعیت، سیستم تصویربرداری مداربسته متصل به اتاق کنترل مرکزی و نیز سیستم پیشرفته امداد و نجات، در نقاط مختلف این ساختمان، طراحی شد. مکانهایی نیز برای خدمات رفاهی، چون تغذیه، سرویسهای بهداشتی، آرایشگاه (برای تراشیدن سر پس از رمی) و مرکز خدمات پزشکی، تدارک دیده شد.
این طراحی، حائز جایزه بهترین طراحی از فدراسیون جهانی راه (International road federation award) و جایزه بهترین طرح خدمترسانی به حجاج، در مکه مکرمه، در سال 2008م. شد.[۴۲]
مصداق جمره از نظر فقهی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بسیاری از فقهای اهل سنت و برخی از فقیهان شیعه، جمره را خود زمینی میدانند که ستونها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و پیرامون هرکدام، حوضچهای قرار داشت.[۴۳] برخی دیگر از فقیهان شیعه و سنی، جمره را «مجتمع الحصی» (توده و پشتههای متراکم از سنگریزه) دانستهاند.[۴۴] برخی دیگر، جمره را ستونهای سابق جمرات (پیش از تخریب آن) دانستهاند.[۴۵] برخی، ستونها به همراه سنگریزههای جمع شده پیرامون آن را جمره در زمان پیامبر(ص) میدانند.[۴۶]
به نظر میرسد جمره، در زمان پیامبر اکرم(ص)، سنگ نشانی بوده، که به طور طبیعی، امکان جمعشدن، تودههای سنگریزه پیرامون آن را با قابلیت رمی شدن و ایستادن بالای آن را داشت و برای رمی آن دقت چندانی لازم نبود. این احتمال نزدیک به معنای چهارم بود. قراینی وجود دارد که احتمال اخیر را تقویت میکند: 1. جمرات در مسیر سیلاب بوده و سیلابهای متعددی بر آن میگذشته، بنابراین باید از قدیم برای از بین نرفتن جای آن، علامت و نشانههای ثابتی تعبیه شده باشد.[۴۷] 2. گزارشِ قرار دادن بت، توسط عمرو بن لحی روی جمرات، بیانگر این است که جمرات چیزی شناخته شده بود که عمرو روی آنها بتها را قرار داد. 3. قصیده حضرت ابوطالب که به شکل ظاهری جمره کبری، اشاره دارد.[۴۸] 3. تعبیرهای روایات، مانند: «ترمی من قبل وجهها» امر به رمی کردن جمره از روبهرو و تعبیر «حصی الجمار»؛ «سنگریزههای جمرات»[۴۹] که نشان از تفکیک بین جمرات و سنگریزههاست. همچنین دستور رمی کردن از فاصله ده تا پانزده ذراع یا خطوه (حدود 5 تا 7 متری[۵۰] از جمرات) و پرتاب سنگریزهها با سر انگشتان[۵۱] که فقهای شیعه[۵۲] بر آن فتوا دادهاند، مؤید این نکته است که جمره، نه زمین است و نه استوانه، اما باید چیزی باشد که روبهرو و پشت برای آن معنا داشته، و امکان ایستادن روی آن ممکن باشد.
حوادث جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اوج ازدحام و شلوغی در جمرات را میتوان در صبح روز عید قربان و ظهر دوازدهم ذیحجه دانست که اکثر حجاج، برای رمی جمرات، شتاب دارند.[۵۳] این ازدحام سبب بروز سانحههای مختلفی در طول تاریخ شده است؛ از جمله این حوادث، زخمی شدن عمر بن خطاب در آخرین سال حیاتش (23ق.) در جریان رمی جمره[۵۴] است. همچنین گزارشهایی درباره سوء استفاده از شلوغی جمعیت و ترور برخی از شخصیتها در منابع تاریخی ثبت شده است.[۵۵] قتل عبدالله بن عمر در سال 73،[۵۶] قتل یاسور، امیر مغول، به دستور ابوسعید ایلخان و با همکاری مجد سلامی و امیر مکه، شریف رمیثه، در سال 733ق.[۵۷] و قتل حسن پاشا، امیر جده و مدینه، در سال 1081 از جمله این موارد است.[۵۸]
پس از ساخت پل اول روی جمرات، حوادث ناشی از ازدحام افزایش یافت. بارها افرادی در اثر فشار به پایین پرتاب شدند و افرادی نیز زیر دست و پا رفته، آسیب میدیدند. یک بار نیز بخشی از پل فروریخت و تعدادی کشته شدند. حادثه ای در سال 141۵ قمری به کشته شدن 270 نفر و زخمی شدن 400 نفر انجامید. این حادثهها در سالهای 1417، 1418 و1421ق. نیز تکرار شد.[۵۹] در سال 1426ق. مطابق با دوشنبه 1382شمسی و تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج، در اطراف حوض جمره عقبه شد و 251 نفر کشته، و بیش از240 نفر زخمی شدند.[۶۰]
مساجد پیرامون جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مساجد متعددی نزدیک جمرات وجود داشت که از جمله آنها میتوان به مسجد النحر، که بین جمره اولی و وسطی در 300 متری شمالی جمره عقبه قرار داشت، اشاره کرد. برخی آن را همان مسجد کبش دانستهاند.[۶۱] ساخت مسجد به لبابه، دختر علی بن عبدالله عباسی، نسبت داده شده است.[۶۲] این مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود.[۶۳]
از دیگر مساجد این منطقه، مسجد کوثر، محل نزول سوره کوثر بر پیامبر(ص) بوده است.[۶۴] مسجد البیعه، از دیگر مسجدهای این منطقه، که در کنار جمره عقبه جهت یادبود بیعت پیامبر(ع) با انصار است، به دستور منصور عباسی (حک:136-158ق.)، ساخته شد. این مسجد، اکنون، تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است و دو کتیبه، مربوط به سالهای 144ق. در دوره حکومت منصور و 629ق. در دوره مستنصر، بر دیوارهای آن نصب شده است.[۶۵]منزلگاهها و محل برپایی خیام بنیهاشم، از پیش از اسلام تا زمان امام سجاد(ع)، نزدیک مسجد (احتمالاً مسجد النحر)، در مجاورت جمره وسطی، در منا قرار داشت که از آن استفاده میکردند. در زمان امام سجاد(ع)، به سبب مشکلی نامشخص که میان بنیهاشم و بنیامیه در اینجا پیش آمد، بنیهاشم مکانشان را تغییر دادند.[۶۶] بنا به گزارشهایی، در همین مکان، مادر مکرمه حضرت رسول(ع) به آن جناب، باردار شد.[۶۷]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ العین، ج6، ص122؛ الصحاح، ج2، ص616؛ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص477، «جمر».
- ↑ النهایه، ج1، ص292، «جمر»؛ تاج العروس، ج6، ص208؛ شمس العلوم، ج2، ص1156، «جمر».
- ↑ النهایه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص145، «جمر»؛ المصباح، ج2، ص108
- ↑ النهایه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص147؛ شمس العلوم، ج2، ص1172
- ↑ اثارة الترغیب، ج1، ص101؛ سبل السلام، ج2، ص210؛ مرآة الحرمین، ج1، ص48؛المناسک، ص504.
- ↑ الآثار الباقیه، ص315
- ↑ المناسک، ص506؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص51؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185؛مکه در بستر تاریخ، ص177.
- ↑ تاریخ مکة المکرمه، ص112.
- ↑ الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص307
- ↑ الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552
- ↑ الکافی، ج4، ص191؛ علل الشرائع، ج2، ص401
- ↑ تفسیر قمی، ج2، ص224؛ الکافی، ج4، ص207-208.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ تاریخ مدینة دمشق، ج6، ص206؛ اثارة الترغیب، ج1، ص101
- ↑ سیره ابن اسحاق، ص99؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص285
- ↑ تاریخ الجمرات، ص3؛ التاریخ القویم، ج5، ص294
- ↑ الاصنام، ص8؛ السیرة النبویه، ج1، ص76؛ مروج الذهب، ج2، ص29
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص306؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ مرآة الحرمین، ج1، ص330.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص274؛ البدایة و النهایه، ج3، ص54.
- ↑ التنبیه و الاشراف، ص242؛ اتحاف الوری، ج1، ص519.
- ↑ تاریخ الجمرات، ص9.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص246.
- ↑ المقنعه، ص422؛ تاریخ الجمرات، ص16.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص297
- ↑ تاریخ الجمرات، ص18
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص288.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص254؛ تاریخ الجمرات، ص18
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص299-300.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص280؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص302-303.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص121؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص139-140.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج3، ص1313
- ↑ تحصیل المرام، ج1، ص409.
- ↑ تاریخ الجمرات، ص49.
- ↑ تاریخ الجمرات، ص49؛ تاریخ مکة المکرمه، ص111؛ النوازل فی الحج، ص555
- ↑ تاریخ الجمرات، ص51.
- ↑ التاریخ القویم، ج5، ص294، 297.
- ↑ بناء جسر علوی للجمرات «سایت»؛ تاریخ مکة المکرمه، ص112؛ اعمال ندوه، ج2، ص196
- ↑ بناء جسر علوی للجمرات «سایت»؛ مشروع الجسر الجمرات، وزارة الشئون البلدیة و القرویه، تصویری و متنی.
- ↑ حج 30، ص206.
- ↑ قبو جسر الجمرات؛ این تذهب حصی الجمرات شبکه you tube «گزارش شبکه العربیه».
- ↑ مصاحبه مؤلف با سید عبدالفتاح نواب و برخی از پاسخگویان به استفتاء در دفتر مقام معظم رهبری در قم، مناسک حج، ص471
- ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص428؛ رمی جمرات در گذشته و حال، ص107؛ الجامع لاحکام الحج و العمره، ص343
- ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص428؛ المجموع، ج8، ص176؛ کشف القناع، ج2، ص582.
- ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص428.
- ↑ البحوث العلمیه، ج4، ص127.
- ↑ تحقیقی دقیق درباره جمرات، ص70-71؛ النوازل فی الحج، ص549.
- ↑ الکافی، ج4، ص483؛ تهذیب، ج5، ص266.
- ↑ الکافی، ج4، ص483؛ تهذیب، ج5، ص266.
- ↑ فقه الرضا، ص225؛ الکافی، ج4، ص479؛ تهذیب، ج5، ص198.
- ↑ قرب الاسناد، ص359؛ الکافی، ج4، ص478.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص369؛ جواهر الکلام، ج19، ص109، 112؛ جامع المدارک، ج2، ص445.
- ↑ اعمال ندوه، ج2، ص145، 199، 201.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص411؛ الآحاد و المثانی، ج1، ص102؛ المصنّف، ج10، ص402
- ↑ یتیمة الدهر، ج1، ص467؛ نهایة الارب، ج2، ص77.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج5، ص465؛ تاریخ الصغیر، ج1، ص185.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص201-202.
- ↑ تاریخ امراء المدینه، ص352
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوه، ج2، ص201-202.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453
- ↑ الجامع اللطیف، ص291؛ مرآة الحرمین، ج1، ص326؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص178.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص175.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص177.
- ↑ الرحلة المعینیه، ص145؛ مرآة الحرمین، ج1، ص322؛ التاریخ القویم، ج5، ص288.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص180؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص181؛ التاریخ القویم، ج5، ص310-311.
- ↑ الکافی، ج4، ص209، 486.
- ↑ الکافی، ج4، ص209؛ البدایة و النهایه، ج2، ص261؛ عیون الاثر، ج1، ص33.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جمرات.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1386ش؛
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، 1408ق؛
- اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و البیت العتیق: محمد بن اسحاق الخوارزمی (م.827ق.)، به کوشش محمدحسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1418ق؛
- الاحاد و المثانی: ابن ابیعاصم ضحاک (م.287ق.)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دار الدرایه، 1411ق؛
- اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه: محمد بن اسحاق الفاکهی (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقی (م.248ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛
- اصناف در عصر عباسی: صباح ابراهیم سعید الشیخلی، ترجمه عالم زاده، تهران، دانشگاه، 1362ش؛
- اعمال ندوة مشکلة الزحام فی الحج و حلولها الشرعیه: المجمع الفقهی الاسلامی؛مکة المکرمه، 1422ق؛
- انساب الاشراف: احمد بن یحیی البلاذری (م.279ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛
- با کاروان صفا در سال 82: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1383ش؛
- البحوث العلمیه: هیئة کبار العلماء، الرئاسه العامه للبحوث العلمیه والاقتاء، 1421ق؛
- البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (700-774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف، 1411ق؛
- بناء جسر علوی للجمرات: مذکر معالی الشیخ عبدالملک بن دهیش للدراسات الشرعیة و التاریخیة لمکة المکرمه، www. bin-dehaish. com؛
- تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضی الزبیدی (م.1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام: شمسالدین محمد بن احمد الذهبی (م.748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق؛
- تاریخ الجمرات بوادی منی فی مکة المکرمه: طه عبدالقادر، السعودیه، مرکز ابحاث الحج؛
- التاریخ الصغیر: محمد بن اسماعیل البخاری (194-256ق.)، تحقیق محمود ابراهیم زائر، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (224-310ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن ابییعقوب الیعقوبی (م.292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
- تاریخ امراء مکة المکرمه من8-1344ه.: عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، 1417ق؛
- تاریخ مدینة دمشق: علی بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
- تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن الضیاء (م.854ق.)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، 1416ق؛
- تاریخ مکة المکرمه: محمد الیاسی عبدالغنی، مدینه، مکتبة ملک فهد، 1422ق؛
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1424ق؛
- تحقیقی دقیق درباره جمرات و رمی آنها: علی عطائی اصفهانی، قم، امیر العلم، 1382ش؛
- تفسیر القمی: علی بن ابراهیم قمی (م.307ق.)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق؛
- التنبیة و الاشراف: علی بن الحسین المسعودی (م.346ق.)، بیروت، دار الصعب، بیتا؛
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید: محمد بن حسن الطوسی (385-460ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛
- الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف: محمد بن ظهیره (م.986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛
- جامع المدارک فی شرح المختصر النافع: سید احمد الخوانساری (م.1405ق.)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق؛
- الجامع لابن وهب: عبدالله بن وهب المصری (م.197ق.)، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، دار الوفاء، 1425ق؛
- الجامع لاحکام الحج و العمره: محمد بن صالح العثیمین، به کوشش محمود السعید، الازهر، دار البیان العربی، 2006م؛
- جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام: محمد حسین نجفی (م.1266ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا؛
- حج 28: (گزارشی از حجگزاری سال 1428ق.): رضا بابایی و علیاکبر جوانفکر، تهران، مشعر، 1387ش؛
- حج 30: گزارشی از حجگزاری سال 1430ق. برابر با سال 1388ش.، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر، 1390ش؛
- الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه: محمد بن مکی (م.786ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق؛
- دلایل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه: احمد بن الحسین البیهقی (م.458ق.)، به کوشش عبدالمعطی امین قلعهجی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق؛
- رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد بن جبیر (م.614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛
- الرحلة المعینیه: ماء العینین بن العتیق، به کوشش الظریف، بیروت ـ ابوظنی؛ الموسوعة العربیه ـ دارالسویدی، 2004م؛
- رمی جمرات در گذشته و حال: مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب7، 1384ش؛
- السیرة النبویه: عبدالملک بن هشام (م.218ق.)، تحقیق مصطفی السقاء و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفه؛
- سیره ابن اسحاق (السیر و المغازی): ابن اسحاق (م.151ق.)، به کوشش سهیل زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368ش؛
- شمس العلوم: نشوان الحمیری (م.573ق.)، به کوشش العمری و الاریابی، دمشق، دار الفکر، 1420ق؛
- الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیه): اسماعیل بن حماد الجوهری (م.393ق.)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
- علل الشرائع و الاحکام: محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، 1385ق؛
- العین (ترتیب العین): خلیل بن احمد الفراهیدی (م.175ق.)، به کوشش بکایی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق؛
- عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتحالدین محمد بن سید الناس (م.734ق.)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، 1414ق؛
- فقه الرضا: علی بن بابویه (م.329ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق؛
- قرب الاسناد: عبدالله ابن جعفر حمیری (م.300ق.) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1413ق؛
- الکافی: محمد بن یعقوب کلینی (م.329ق.)، به کوشش علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
- کشاف القناع: منصور بن یونس البهوتی (م.1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
- لسان العرب: محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، 1405ق؛
- المجموع شرح المهذب: یحیی بن شرف النووی (631-676ق.)، بیروت، دار الفکر؛
- مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع و هو مختصر معجم البلدان لیاقوت: صفیالدین عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛ مروج الذهب و معادن الجوهر:
- علی بن الحسین المسعودی (م.346ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، هجرت، 1409ق؛
- المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی: احمد بن محمد بن علی الفیومی (م.770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق؛
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م.211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، 1390ق؛
- معالم مکة التاریخیه: عاتق بن غیث البلادی؛ مکه، دار مکه، 1403ق؛ معجم مقاییس اللغه:
- احمد بن فارس (م.395ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق؛
- المقنعه: شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق؛
- مکه در بستر تاریخ: نعمت الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش؛
- مناسک حج (محشی): محمدرضا محمودی، تهران، مشعر، 1429ق؛
- المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م.285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛
- المناقب: موفق بن احمد خوارزمی (484-568ق.)، به کوشش مالک محمودی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق؛
- المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم: عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛
- موسوعة المملکة العربیه: ریاض، مکتبة ملک عبدالعزیز، 1428ق؛
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
- النوازل فی الحج: علی بن ناصر الشلعان، ریاض، دار التوحید، 1431ق؛
- نهایة الارب: احمد بن عبدالوهاب النویری (م.733ق.)، قاهره، دار الکتب والوثائق، 1423ق؛
- النهایة فی غریب الحدیث و الاثر: ابن اثیر (م.606ق.)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1364ش؛
- یتیمیة الدهر: عبدالملک بن محمد الثعالبی (م.429ق.) به کوشش مفید قمحیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1403ق.