سفرنامه‌های فارسی حج: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

دیداریویکی‌متن

@@ خط ۳: / خط ۳: @@
 مضامین عمده این سفرنامه‌ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال [[حاجی|حج‌گزاران]] و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف [[ایران]] برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.
-== از سده چهارم تا سده دوازدهم قمری==
+== سفرنامه‌های سده چهارم تا دوازدهم قمری==
 نخستین سفرنامه حج فارسی، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکیم [[اسماعیلی]] مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها  در  437 قمری آغاز شد.<ref>. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.</ref> او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.
@@ خط ۱۲: / خط ۱۲: @@
 * [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازیه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از  نزدیکان [[آل جلایر]] (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در [[مکه]] و [[مدینه]].<ref>نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45</ref>
 * سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد [[صفویه]] که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».</ref>
-* خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری).<ref>صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref>
+* خاطرات حج محمد تقی مجلسی (1041قمری).<ref>صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref>
 * سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار  بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف [[شیعه|شیعیان]] نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.<ref>سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15.</ref>
 * بخشی از [[منظومه چهارتخت]] سروده حسین ابیوردی که در سال 898 قمری سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس، استانبول، مصر، حلب و شام.<ref>سفرنامه منظوم حج، ص 85.</ref>
@@ خط ۱۹: / خط ۱۹: @@
 * سفرنامه منظوم [[تحفة الحرمین (قادری)|تحفه الحرمین]]، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212</ref>
-== سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم ==
+== سفرنامه‌های سده سیزدهم و تا نیمه سده چهاردهم قمری==
-سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره [[قاجاریه]] (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر  این آثار، متعلق به دوره [[ناصرالدین شاه]] (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>. میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
+سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره [[قاجاریه]] (حک: 1209-1324 قمری) رونق یافت.<ref>با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر  این آثار، متعلق به دوره [[ناصرالدین شاه]] (حک:1264-1313قمری) هستند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338 قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه‌های ایرانی دوره قاجار».</ref> بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23، «سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متأثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص [[شیعه|شیعیان]] در سفر حج مضامین پر تکرارِ سفرنامه‌های این دوره است.<ref>نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص203، 214.</ref>
-</ref>بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.</ref>
 فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:
 {{ستون-شروع|2}}
-* [[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق]] نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.<ref>. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref>
+* [[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق]] نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.<ref>تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref>
-* [[بزم غریب]] محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری<ref>. به سوی ام القری، ص231-235.</ref>
+* [[بزم غریب]] محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری<ref>به سوی ام القری، ص231-235.</ref>
-* سفرنامه [[تبیین احوال مکه المعظمه (کتاب)|تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی]] نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.<ref>. میقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».</ref>
+* سفرنامه [[تبیین احوال مکه المعظمه (کتاب)|تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی]] نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.<ref>میقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».</ref>
-* سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب [[تاج الاقبال]] در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>. پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref>
+* سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب [[تاج الاقبال]] در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>پیام بهارستان، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref>
-* [[سفرنامه سیف الدوله (کتاب)|سفرنامه سیف الدوله]] از شاهزادگان قاجار در 1279قمری <ref>. سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref>
+* [[سفرنامه سیف الدوله (کتاب)|سفرنامه سیف الدوله]] از شاهزادگان قاجار در 1279قمری <ref>سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref>
-* [[سفرنامه حج منصور]] نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref>
+* [[سفرنامه حج منصور]] نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref>
-* [[سفرنامه فرهاد میرزا (کتاب)|سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا]] در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.
+* [[سفرنامه فرهاد میرزا (کتاب)|سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا]] در 1392 قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.
-* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
+* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297 قمری)
-* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
+* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری (م.1305 قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298 قمری
-* [[سفرنامه حسام السلطنه (کتاب)|سفرنامه مکه حسام السلطنه]] برادر فرهاد میرزا در 1297قمری<ref>.آینه آثار، ص118.</ref>
+* [[سفرنامه حسام السلطنه (کتاب)|سفرنامه مکه حسام السلطنه]] برادر فرهاد میرزا در 1297 قمری<ref>آینه آثار، ص118.</ref>
-* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
+* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297 قمری.
-* منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
+* منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297 قمری.
-* سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
+* سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299 قمری.
-* سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
+* سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303 قمری.
 * [[تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب)|سفرنامه نایب الصدر شیرازی]] در همین سال
-* سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
+* سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306 قمری.
-* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
+* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309 قمری.
-* حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری<ref>. سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref>
+* حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری.<ref>سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref>
-* [[سفرنامه میرزا داوود میر وظایف (کتاب)|سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]] در سال1322قمری نوشته شده است.<ref>. سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref>
+* [[سفرنامه میرزا داوود میر وظایف (کتاب)|سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]] در سال1322قمری نوشته شده است.<ref>سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref>
-* سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است<ref>. میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref>
+* سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های 1324 -1330 قمری است.<ref>میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref>
-* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref>
+* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی (1334 قمری) از عالمان شیعه که در سال 1315 قمری به [[حج]] رفت.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref>
-* [[سفرنامه امین الدوله (کتاب)|سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله]] صدر اعظم [[مظفرالدین شاه]] است که در 1316قمری به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>
+* [[سفرنامه امین الدوله (کتاب)|سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله]] صدر اعظم [[مظفرالدین شاه]] است که در 1316 قمری به حج رفت.<ref>سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>
-* سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
+* سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317 قمری.
-* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>
+* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 قمری.<ref>نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>
-* سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref>
+* سفرنامه مدیرالدوله در 1321 قمری نوشته میرزا محمودخان.<ref>دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref>
 * شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
-* سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>
+* سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته‌ای اصفهانی در 1291 شمسی/1331 قمری.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>
-* سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری<ref>. به سوی ام القری، ص153-155.</ref>
+* سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سید محمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331 قمری.<ref>به سوی ام القری، ص153-155.</ref>
-* سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>
+* سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332 قمری تحریر کرد.<ref>دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>
-* سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>
+* سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301 شمسی (1340-1341 قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>
-* سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>
+* سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341 قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>
 {{پایان}}
-== دوره معاصر ==
+==سفرنامه‌های نیمه سده چهاردهم و پانزدهم قمری==
 در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.<ref>. حج در ادب فارسی، ص178-179.</ref>
-از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی [[به سوی خدا می‌رویم|به سوی خدا می رویم]] در سال1331ش. و [[سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی]] شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.
+از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته‌اند؛ از جمله سفرنامه حج سید محمود طالقانی، [[به سوی خدا می‌رویم|به سوی خدا می رویم]] در سال1331 شمسی و [[سفرنامه حج آیت‌الله صافی گلپایگانی]] که در آنها توجه ویژه بر وحدت اسلامی<ref>بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> شده است.
-برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در [[خسی در میقات]] از  سیاست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>
+برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای جلال آل احمد در [[خسی در میقات]] از  سیاست و استعمار، قابل توجه‌اند.<ref>خسی در میقات، ص91، 100 و 126.</ref>
-در سفرنامه‌هایی مانند [[سفرنامه حج و راهنمای حاج (کتاب)|سفرنامه حج و راهنمای حاج]] حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هایی مانند [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138</ref> و [[ای قوم به حج رفته]] نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>. ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و [[سعی هاجر]] نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.
+در سفرنامه‌هایی مانند [[سفرنامه حج و راهنمای حاج (کتاب)|سفرنامه حج و راهنمای حاج]] نوشته حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2 و 13.</ref>در نمونه هایی مانند [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص79-88، 134-138.</ref> و [[ای قوم به حج رفته]] نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>ای قوم به حج رفته، ص33، 47-48 و 55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و [[سعی هاجر]] نوشته شکوه میرزادگی<ref>سعی هاجر، ص82-83.</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.
+کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] ایران،<ref>نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حج‌گزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است.{{مدرک}} در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.{{مدرک}}
-کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] ایران،<ref>. نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.
 ==پانویس==
 {{پانویس}}