معتزله: تفاوت میان نسخه‌ها

(۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)

خط ۱:

'''معتزله'''، به پیروان یک مکتب کلامی گفته می‌شود که توسط واصل بن عطا در اوایل قرن دوم هجری تاسیس شد. واصل بن عطا با استفاده از عقل در مباحث کلامی و تفسیر آیات ~~قرآن،~~ به تأویل معانی پرداخته و سعی در هماهنگ‌سازی عقل و دین داشت. اصول مکتب معتزله بر پنج پایه استوار است: توحید، عدل، وعد و وعید، المنزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر.

'''معتزله'''، به پیروان یک مکتب کلامی گفته می‌شود که توسط واصل بن عطا در اوایل قرن دوم هجری تاسیس شد. واصل بن عطا با استفاده از عقل در مباحث کلامی و تفسیر آیات [[قرآن]]، به تأویل معانی پرداخته و سعی در هماهنگ‌سازی عقل و دین داشت. اصول مکتب معتزله بر پنج پایه استوار است: توحید، عدل، وعد و وعید، المنزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر.

== نام معتزله و معنای آن ==

اعتزال در لغت به معنی کناره گرفتن است چنان که در قرآن مجید این کلمه با همین مفهوم در مورد [[اصحاب کهف]] به کار رفته است.<ref>سوره کهف، آیه 16.</ref> معتزله خود تمایلی به این نام نداشته اند. و خود را به عنوان اهل توحید یا اصحاب عدل معرفی می کردند.<ref>مروج الذهب، ج2، ص233.</ref> برخی نام معتزله را به علت کناره گیری موسس این مکتب از استادش می‌دانند<ref>ملل و نحل، ج1، ص48.</ref>

== تاریخ پیدایش ==

مذهب معتزله را [[واصل بن عطا]] (80-131ق.) در اوایل قرن دوم هجرى ~~پدید آورد~~.<ref name=":0">علم الهدی، الامالی، ج1، ص115؛ شرح الاصول الخمسة، ص138-139؛ الفرق بین الفرق، ص118؛ الملل و النحل، ج1، ص48.</ref> ~~او از شاگردان [[حسن بصری]] یکى از علماى نامدار علم کلام بود.~~<ref name=":1">سیر فلسفه در ایران، ص44-45.</ref>

کتاب‌های فرقه‌شناسی معمولا پیدایش مذهب معتزله را به جدایی نظرات واصل بن عطا(80-131ق.) از استادش [[حسن بصری]] در اوایل قرن دوم هجرى نسبت داده‌اند.<ref name=":0">علم الهدی، الامالی، ج1، ص115؛ شرح الاصول الخمسة، ص138-139؛ الفرق بین الفرق، ص118؛ الملل و النحل، ج1، ص48.</ref><ref name=":1">سیر فلسفه در ایران، ص44-45.</ref> برخی منابع این مذهب را ادامه جریانی سیاسی کناره‌گیر از دو طرف جنگ می‌دانند که در جنگ‌های زمان خلافت [[امام علی(ع)]] از همکاری با یکی از دو طرف کناره‌گرفتند و معتزله (کناره‌گیران) خوانده شدند.<ref>تاریخ فرق اسلامی، ج۱، ص 124</ref> همچنین گروهی، معتزله را ادامه اندیشه [[قدریه]] دانسته‌اند.<ref>تاریخ فرق اسلامی، ج۱، ص 127</ref>

== روش فکرى معتزله ==

معتزله در بحث هاى کلامى و نیز تفسیر آیات [[قرآن]]، از عقل استفاده می کردند و اگر مضمون آیات و احادیث ~~به حسب ظاهر~~ موافق ~~آرا و عقول‌شان~~ نبود، دست به تأویل (تغییر معنای) ~~آن‌ها~~ می زدند و بدین وسیله میان عقل و دین ایجاد هماهنگى می‌کردند.<ref name=":2">لاهیجی، گوهر مراد، ص46؛ امین، ضحی الاسلام، ج3، ص15-17؛ درسنامه فرق و مذاهب کلامی، ص116.</ref>

معتزله در بحث هاى کلامى و نیز تفسیر آیات [[قرآن]]، از عقل استفاده می کردند و اگر در نظرشان مضمون آیات و احادیث موافق عقل نبود، دست به تأویل (تغییر معنای) آیات می زدند و بدین وسیله میان عقل و دین ایجاد هماهنگى می‌کردند.<ref name=":2">لاهیجی، گوهر مراد، ص46؛ امین، ضحی الاسلام، ج3، ص15-17؛ درسنامه فرق و مذاهب کلامی، ص116.</ref>

== اصول مذهب معتزله ==

خط ۲۱:

خط ۲۴:

=== امر به معروف و نهى از منکر ===

معتزله وجوب امر به معروف و نهى از منکر را کفایى و مشروط به شرایط و شدیدترین مرتبه آن (قتال) را از شئون حکومت و وظایف حاکم اسلامى می‌دانستند.<ref>زمخشری، الكشاف، ص396-398. </ref>

== معتزله و شیعه ==

معتزله در امامت عقیده به انتخاب امام دارند و از این جهت با شیعیان تفاوت دارند.<ref>مروج الذهب، ج3، ص223.</ref> با این حال از نزدیکی معتزله و شیعه سخن گفته شده است. زیدیه که فرقه‌ای از شیعه بودند معتزلی بودند. بسیاری از معتزلیان نیز به دلیل اینکه امام علی را برتر از سایر صحابه به شمار می‌آورند<ref>فضائل الصحابه احمد بن حنبل، ج1، ص19.</ref> توسط اهل سنت سرزنش شده‌اند. افزون بر آن بین عقاید کلامی شیعه و معتزله نزدیکی‌هایی وجود دارد و برخی برآنند که با نابودی معتزلیان اندیشه آنان در شیعه بخصوص زیدیه ادامه یافت.<ref name=":4">[https://historylib.com/articles/6936 معتزله، نخبگان سخت گیر جهان اسلام]</ref> همچنین برخی پژوهشگران برآنند که به رغم تفاوت‌هایی در برخی اصول عقاید کلامی مانند امامت یا المنزلة بین المنزلتین و وعد و وعید، امامیه در شیوه تفکر استدلالی و کلامی از معتزله تاثیر پذیرفته و نیز در برخی عقاید با آن‌ها مشترک‌اند.<ref>[https://jap.isca.ac.ir/article_65480_39499cf0033e78a63f29e1bf50a75921.pdf کلام شیعی و گفتمان معتزلی (ملاحظاتی در باب مسئلۀ تأثیرپذیری کلام امامیه از کلام معتزله)، ص26]</ref> با این حال برخی از پژوهشگران با نزدیکی شیعه و معتزله مخالف‌اند و بر تفاوت اندیشه این دو تاکید می‌کنند.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/59972/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%88-%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C?pageNumber=239&viewType=pdf آشنایی با عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، ص 239]</ref>

== فراز و فرود سیاسی معتزله ==

معتزله از زمان پیدایش تا اواسط قرن سوم قمری، دوران اقتدار خود را سپری نموده و مورد حمایت خلفای اولیه [[بنی‌عباس|عباسی]](از مامون تا واثق) قرار داشتند.<ref>معتزله و روابط آن با خلافت عباسی در عهده اول (132-232ﻫ)، ص9-13.</ref> پس از آن (از دوران متوکل عباسی) تا روی کارآمدن [[آل بویه]] دوران ضعف معتزله رقم خورد و در دوران آل بویه افرادی از معتزله در دوران رونق دوباره به دربار راه یافتند. در همین زمان قرابت نظری و تعاملات مثبتی بین [[شیعه]] و معتزله گزارش شده.<ref>مناسبات شیعه و معتزله در قرن چهارم هجری، ص16-18.</ref> به اعتقاد برخی پژوهشگران از این پس معتزله در شیعه حل شد و به شکلی در قرون بعد در [[زیدیه]] ادامه حیات داد.<ref name=":4" />

== پانویس ==

خط ۲۷:

خط ۳۶:

== منابع ==

* '''قرآن کریم'''، سوره کهف.

* '''الامالی'''، علی بن حسین علم الهدی، قم، مکتبة المرعشی، 1405ق.

* '''شرح الاصول الخمسة''' قاضی عبدالجبار بن احمد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423ق.

خط ۳۲:

خط ۴۲:

* '''الملل والنحل'''، محمد بن عبدالکریم شهرستانی، بیروت، دار المعرفة، بی تا.

* '''سیر فلسفه در ایران'''، محمد اقبال لاهوری، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1357ش.

* '''مروج الذهب'''، علی بن حسین مسعودی، بیروت، 1966م.

* '''~~تاريخ ابن خلدون~~'''، ~~عبدالرحمان ابن خلدون، بيروت، دار الفکر، 1408ق~~.

* '''معتزله و روابط آن با خلافت عباسی در عهده اول(132-232ه) '''، بتول یوسفوند، فرهنگ پژوهش، ش11.

* ''' ~~معجم البلدان~~'''، ~~ياقوت حموی، بيروت، دار صادر، 1995م~~.

* '''مناسبات شیعه و معتزله در قرن چهارم هجری'''، ضرغام گرچی پور و دیگران، ادیان و عرفان، 1394ش.

* '''~~احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم~~'''، ~~محمد بن احمد المقدسی، قاهره، مکتبه مدبولی، 1411ق.~~

* '''تاريخ الاسلام و ~~وفيات المشاهير~~ و ~~الاعلام'''، محمد بن احمد الذهبی، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق~~.

* '''الملل و النحل'''، محمد بن عبد الکریم شهرستانی، قم، الشریف الرضی، 1364ش.

* '''~~مقالات الاسلامیین~~ و ~~اختلاف المصلین'''، ابوالحسن اشعری، بیروت، المکتبة العصریة، 1411ق.~~

* '''آشنایی با عقاید و مذاهب اسلامی'''، جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق(ع)، 1396ش.

* '''التبصیر فی الدین'''، ابوالمظفر اسفرائنی، بیروت، عالم الکتب، 1411ق.

* '''کلام شیعی و گفتمان معتزلی'''، حسن عطایی، آیینه پژوهش، 1396ش.

* '''نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة'''، امام ~~حنفی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 2006م.~~

* '''تاریخ فرق اسلامی'''، حسین صابری، تهران، سمت، 1388ش.

* '''الأربعين في أصول الدين‏'''، فخر الدين رازى، قاهره‏، مكتبة الكليات الأزهرية، 1986م.

* '''معتزله، نخبگان سخت گیر جهان اسلام'''، رسول جعفریان، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1403ش.{{برگرفتگی

* '''إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين'''، فاضل مقداد، قم، كتابخانه مرعشى‏، 1405ق.

* '''الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد'''، محمد شیخ مفید، بيروت، دار المفيد، 1414ق.

* '''إشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت'''، عميد الدين عبيدلى، تهران‏، ميراث مكتوب‏،1381ش.

* '''اصول الایمان'''، عبد القاهر بغدادى، بيروت‏، دار ومكتبة الهلال‏، 2003م.

* '''الاعتصام(~~ماهنامه~~)~~'''~~، ~~یمن، رابطه علماء الیمن، 2016م~~.

* '''~~تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل~~'''، ~~محمد نصیر الدین الطوسی، بیروت، دارالاضواء، 1405ق~~.

* '''~~رحلة ابن جبير~~'''، ~~محمد بن احمد ابن جبير، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م~~.

* '''~~نثر الدرّ المكنون من فضائل اليمن الميمون~~'''، ~~محمد بن على‏ اهدلى، مصر، مطبعه زهران‏~~.{{برگرفتگی

| پیش از لینک = کتاب

| منبع = درسنامه فرق و مذاهب کلامی

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-'''معتزله'''، به پیروان یک مکتب کلامی گفته می‌شود که توسط واصل بن عطا در اوایل قرن دوم هجری تاسیس شد. واصل بن عطا با استفاده از عقل در مباحث کلامی و تفسیر آیات قرآن، به تأویل معانی پرداخته و سعی در هماهنگ‌سازی عقل و دین داشت. اصول مکتب معتزله بر پنج پایه استوار است: توحید، عدل، وعد و وعید، المنزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر.
+'''معتزله'''، به پیروان یک مکتب کلامی گفته می‌شود که توسط واصل بن عطا در اوایل قرن دوم هجری تاسیس شد. واصل بن عطا با استفاده از عقل در مباحث کلامی و تفسیر آیات [[قرآن]]، به تأویل معانی پرداخته و سعی در هماهنگ‌سازی عقل و دین داشت. اصول مکتب معتزله بر پنج پایه استوار است: توحید، عدل، وعد و وعید، المنزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر.
+== نام معتزله و معنای آن ==
+اعتزال در لغت به معنی کناره گرفتن است چنان که در قرآن مجید این کلمه با همین مفهوم در مورد [[اصحاب کهف]] به کار رفته است.<ref>سوره کهف، آیه 16.</ref> معتزله خود تمایلی به این نام نداشته اند. و خود را به عنوان اهل توحید یا اصحاب عدل معرفی می کردند.<ref>مروج الذهب، ج2، ص233.</ref> برخی نام معتزله را به علت کناره گیری موسس این مکتب از استادش می‌دانند<ref>ملل و نحل، ج1، ص48.</ref>
 == تاریخ پیدایش ==
-مذهب معتزله را [[واصل بن عطا]] (80-131ق.) در اوایل قرن دوم هجرى پدید آورد.<ref name=":0">علم الهدی، الامالی، ج1، ص115؛ شرح الاصول الخمسة، ص138-139؛ الفرق بین الفرق، ص118؛ الملل و النحل، ج1، ص48.</ref> او از شاگردان [[حسن بصری]] یکى از علماى نامدار علم کلام بود.<ref name=":1">سیر فلسفه در ایران، ص44-45.</ref>
+کتاب‌های فرقه‌شناسی معمولا پیدایش مذهب معتزله را به جدایی نظرات واصل بن عطا(80-131ق.) از استادش [[حسن بصری]] در اوایل قرن دوم هجرى نسبت داده‌اند.<ref name=":0">علم الهدی، الامالی، ج1، ص115؛ شرح الاصول الخمسة، ص138-139؛ الفرق بین الفرق، ص118؛ الملل و النحل، ج1، ص48.</ref><ref name=":1">سیر فلسفه در ایران، ص44-45.</ref> برخی منابع این مذهب را ادامه جریانی سیاسی کناره‌گیر از دو طرف جنگ می‌دانند که در جنگ‌های زمان خلافت [[امام علی(ع)]] از همکاری با یکی از دو طرف کناره‌گرفتند و معتزله (کناره‌گیران) خوانده شدند.<ref>تاریخ فرق اسلامی، ج۱، ص 124</ref> همچنین گروهی، معتزله را ادامه اندیشه [[قدریه]] دانسته‌اند.<ref>تاریخ فرق اسلامی، ج۱، ص 127</ref>
 == روش فکرى معتزله ==
-معتزله در بحث هاى کلامى و نیز تفسیر آیات [[قرآن]]، از عقل استفاده می کردند و اگر مضمون آیات و احادیث به حسب ظاهر موافق آرا و عقول‌شان نبود، دست به تأویل (تغییر معنای) آن‌ها می زدند و بدین وسیله میان عقل و دین ایجاد هماهنگى می‌کردند.<ref name=":2">لاهیجی، گوهر مراد، ص46؛ امین، ضحی الاسلام، ج3، ص15-17؛ درسنامه فرق و مذاهب کلامی، ص116.</ref>
+معتزله در بحث هاى کلامى و نیز تفسیر آیات [[قرآن]]، از عقل استفاده می کردند و اگر در نظرشان مضمون آیات و احادیث موافق عقل نبود، دست به تأویل (تغییر معنای) آیات می زدند و بدین وسیله میان عقل و دین ایجاد هماهنگى می‌کردند.<ref name=":2">لاهیجی، گوهر مراد، ص46؛ امین، ضحی الاسلام، ج3، ص15-17؛ درسنامه فرق و مذاهب کلامی، ص116.</ref>
 == اصول مذهب معتزله ==
@@ خط ۲۱: / خط ۲۴: @@
 === امر به معروف و نهى از منکر ===
 معتزله وجوب امر به معروف و نهى از منکر را کفایى و مشروط به شرایط و شدیدترین مرتبه آن (قتال) را از شئون حکومت و وظایف حاکم اسلامى می‌دانستند.<ref>زمخشری، الكشاف، ص396-398. </ref>
+== معتزله و شیعه ==
+معتزله در امامت عقیده به انتخاب امام دارند و از این جهت با شیعیان تفاوت دارند.<ref>مروج الذهب، ج3، ص223.</ref> با این حال از نزدیکی معتزله و شیعه سخن گفته شده است. زیدیه که فرقه‌ای از شیعه بودند معتزلی بودند. بسیاری از معتزلیان نیز به دلیل اینکه امام علی را برتر از سایر صحابه به شمار می‌آورند<ref>فضائل الصحابه احمد بن حنبل، ج1، ص19.</ref> توسط اهل سنت سرزنش شده‌اند. افزون بر آن بین عقاید کلامی شیعه و معتزله نزدیکی‌هایی وجود دارد و برخی برآنند که با نابودی معتزلیان اندیشه آنان در شیعه بخصوص زیدیه ادامه یافت.<ref name=":4">[https://historylib.com/articles/6936 معتزله، نخبگان سخت گیر جهان اسلام]</ref> همچنین برخی پژوهشگران برآنند که به رغم تفاوت‌هایی در برخی اصول عقاید کلامی مانند امامت یا  المنزلة بین المنزلتین و وعد و وعید، امامیه در شیوه تفکر استدلالی و کلامی از معتزله تاثیر پذیرفته و نیز در برخی عقاید با آن‌ها مشترک‌اند.<ref>[https://jap.isca.ac.ir/article_65480_39499cf0033e78a63f29e1bf50a75921.pdf کلام شیعی و گفتمان معتزلی (ملاحظاتی در باب مسئلۀ تأثیرپذیری کلام امامیه از کلام معتزله)، ص26]</ref> با این حال برخی از پژوهشگران با نزدیکی شیعه و معتزله مخالف‌اند و بر تفاوت اندیشه این دو تاکید می‌کنند.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/59972/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%88-%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C?pageNumber=239&viewType=pdf آشنایی با عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، ص 239]</ref>
+== فراز و فرود سیاسی معتزله ==
+معتزله از زمان پیدایش تا اواسط قرن سوم قمری، دوران اقتدار خود را سپری نموده و مورد حمایت خلفای اولیه [[بنی‌عباس|عباسی]](از مامون تا واثق) قرار داشتند.<ref>معتزله و روابط آن با خلافت عباسی در عهده اول (132-232ﻫ)، ص9-13.</ref> پس از آن (از دوران متوکل عباسی) تا روی کارآمدن [[آل بویه]] دوران ضعف معتزله رقم خورد و در دوران آل بویه افرادی از معتزله در دوران رونق دوباره به دربار راه یافتند. در همین زمان قرابت نظری و تعاملات مثبتی بین [[شیعه]] و معتزله گزارش شده.<ref>مناسبات شیعه و معتزله در قرن چهارم هجری، ص16-18.</ref> به اعتقاد برخی پژوهشگران از این پس معتزله در شیعه حل شد و به شکلی در قرون بعد در [[زیدیه]] ادامه حیات داد.<ref name=":4" />
 == پانویس ==
@@ خط ۲۷: / خط ۳۶: @@
 == منابع ==
 {{منابع}}
+* '''قرآن کریم'''، سوره کهف.
 * '''الامالی'''، علی بن حسین علم الهدی، قم، مکتبة المرعشی، 1405ق.
 * '''شرح الاصول الخمسة''' قاضی عبدالجبار بن احمد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423ق.
@@ خط ۳۲: / خط ۴۲: @@
 * '''الملل والنحل'''، محمد بن عبدالکریم شهرستانی، بیروت، دار المعرفة، بی تا.
 * '''سیر فلسفه در ایران'''، محمد اقبال لاهوری، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1357ش.
+* '''مروج الذهب'''، علی بن حسین مسعودی، بیروت، 1966م.
-* '''تاريخ ابن خلدون'''، عبدالرحمان ابن خلدون، بيروت، دار الفکر، 1408ق.
+* '''معتزله و روابط آن با خلافت عباسی در عهده اول(132-232ه) '''، بتول یوسفوند، فرهنگ پژوهش، ش11.
-* ''' معجم البلدان'''، ياقوت حموی، بيروت، دار صادر، 1995م.
+* '''مناسبات شیعه و معتزله در قرن چهارم هجری'''، ضرغام گرچی پور و دیگران، ادیان و عرفان، 1394ش.
-* '''احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم'''، محمد بن احمد المقدسی، قاهره، مکتبه مدبولی، 1411ق.
-* '''تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام'''، محمد بن احمد الذهبی، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق.
 * '''الملل و النحل'''، محمد بن عبد الکریم شهرستانی، قم، الشریف الرضی، 1364ش.
-* '''مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین'''، ابوالحسن اشعری، بیروت، المکتبة العصریة، 1411ق.
+* '''آشنایی با عقاید و مذاهب اسلامی'''، جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق(ع)، 1396ش.
-* '''التبصیر فی الدین'''، ابوالمظفر اسفرائنی، بیروت، عالم الکتب، 1411ق.
+* '''کلام شیعی و گفتمان معتزلی'''، حسن عطایی، آیینه پژوهش، 1396ش.
-* '''نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة'''، امام حنفی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 2006م.
+* '''تاریخ فرق اسلامی'''، حسین صابری، تهران، سمت، 1388ش.
-* '''الأربعين في أصول الدين‏'''، فخر الدين رازى، قاهره‏، مكتبة الكليات الأزهرية، 1986م.
+* '''معتزله، نخبگان سخت گیر جهان اسلام'''، رسول جعفریان، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1403ش.{{برگرفتگی
-* '''إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين'''، فاضل مقداد، قم، كتابخانه مرعشى‏، 1405ق.
-* '''الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد'''، محمد شیخ مفید، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
-* '''إشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت'''، عميد الدين عبيدلى، تهران‏، ميراث مكتوب‏،1381ش.
-* '''اصول الایمان'''، عبد القاهر بغدادى، بيروت‏، دار ومكتبة الهلال‏، 2003م.
-* '''الاعتصام(ماهنامه)'''، یمن، رابطه علماء الیمن، 2016م.
-* '''تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل'''، محمد نصیر الدین الطوسی، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.
-* '''رحلة ابن جبير'''، محمد بن احمد ابن جبير، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م.
-* '''نثر الدرّ المكنون من فضائل اليمن الميمون'''، محمد بن على‏ اهدلى، مصر، مطبعه زهران‏.{{برگرفتگی
 | پیش از لینک = کتاب
 | منبع = درسنامه فرق و مذاهب کلامی