جحفه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:جحفه.jpg|بندانگشتی|موقعیت جغرافیایی جحفه]]
[[پرونده:جحفه.jpg|بندانگشتی|موقعیت جغرافیایی جحفه]]
{{میقات‌های حج عمودی}}


'''جحفه''' منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری [[مکه]] و یکی از میقات‌های مهم [[حج]] و [[عمره]] برای [[مغربیان]]، ساکنان [[شام]] و [[مصر]] و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند. این شهر در گذشته مَهْیَعه نام داشت.
'''جحفه''' منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری [[مکه]] و یکی از [[میقات|میقات‌های]] مهم [[حج]] و [[عمره]] برای [[مغربیان]]، ساکنان [[شام]] و [[مصر]] و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند.  


جحفه به دلیل موقعیت دینی، تاریخی و اقتصادی‌اش از اهمیتی به‌سزا برخوردار بود  ولی پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ در سده‌های بعد، به‌ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگرچه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌های کهن از آن دیده می­‌شود.
جحفه به دلیل موقعیت دینی، تاریخی و اقتصادی‌اش از اهمیتی به‌سزا برخوردار بود  ولی پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد.


جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر اشاره کرد، برخی نیز [[غدیر]] را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.
جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر اشاره کرد، برخی نیز [[غدیر]] را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.


برخی جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در [[ذوالحلیفه]] [[محرم]] نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند؛ چنان‌که [[امام صادق(ع]]) بدون [[احرام]] از [[مدینه]] حرکت کرد و در جحفه محرم شد و این‌کار خود را مستند به روایت رسول خدا(ص) دانست که به مریضان و ضعیفان اجازه داد تا از جحفه محرم شوند.
برخی جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در [[ذوالحلیفه]] [[محرم]] نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند.


==موقعیت جغرافیایی==
==موقعیت جغرافیایی==
خط ۱۳: خط ۱۴:
جحفه منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری [[مکه]] و یکی از میقات‌های مهم [[حج]] و [[عمره]] برای [[مغربیان]]، ساکنان [[شام]] و [[مصر]] و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند.<ref>شرح تبصرة المتعلمین، ج3، ص373؛ العروة الوثقی، ج4، ص634.</ref> این شهر در 9 کیلومتری [[غدیرخم]] و نزدیک ساحل دریای سرخ قرار دارد و امروزه کسانی که از [[جده]] به سوی مکه می­‌روند، در این منطقه [[محرم|مُحرِم]] می‌شوند.
جحفه منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری [[مکه]] و یکی از میقات‌های مهم [[حج]] و [[عمره]] برای [[مغربیان]]، ساکنان [[شام]] و [[مصر]] و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند.<ref>شرح تبصرة المتعلمین، ج3، ص373؛ العروة الوثقی، ج4، ص634.</ref> این شهر در 9 کیلومتری [[غدیرخم]] و نزدیک ساحل دریای سرخ قرار دارد و امروزه کسانی که از [[جده]] به سوی مکه می­‌روند، در این منطقه [[محرم|مُحرِم]] می‌شوند.


==اهمیت==
==تاریخچه==


جحفه به دلیل موقعیت دینی ([[میقات|میقات بودن]]) و تاریخی و اقتصادی‌اش (در مسیر تجارت قرار داشتن) از اهمیتی بسزا برخوردار بود. این شهر در گذشته مَهْیَعه نام داشت. مهیعه از ریشه «ه ـ ی ـ ع» به معنای مکان پهناور است.<ref>معجم البلدان، ج5، ص235؛ لسان العرب، ج8، ص379.</ref> شاید به دلیل قرار گرفتن این شهر در سرزمینی گسترده میان غدیر خم و دریای سرخ بدین نام خوانده شده است.
این شهر در گذشته مَهْیَعه نام داشت. مهیعه از ریشه «ه ـ ی ـ ع» به معنای مکان پهناور است.<ref>معجم البلدان، ج5، ص235؛ لسان العرب، ج8، ص379.</ref> گفته‌اند که جحفه در سکونت‌گاه عرب‌های [[بنی‌عبیل]] بود.<ref>المحبر، ص385؛ الطبقات، ج1، ص38؛ فتح الباری، ج3، ص305.</ref> سیلابی سخت این شهر را ویران کرد و از این‌رو، آن را جحفه نامیدند.<ref>المعارف، ص357؛ انساب الاشراف، ج1، ص6؛ معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> در روایاتی از [[پیامبر(ص)]] و [[امام صادق(ع)]] هر دو واژه «مهیعه» و «جحفه» برای این منطقه به‌کار رفته است.<ref>الکافی، ج4، ص318-319؛ معجم ما استعجم، ج2، ص368، 370؛ بحار الانوار، ج96، ص128.</ref>


==جحفه در دوران جاهلی==
جحفه از مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های دائم میان مکه و مدینه بوده و منابع از سکونت [[بنی‌عامر]]<ref>المسالک و الممالک، ص20.</ref> و [[بنی‌سلیم]]<ref>البلدان، ص152.</ref> در این منطقه گزارش داده‌اند. نزدیکی جحفه به ساحل دریای سرخ بر اهمیت آن افزود و آن‌جا را به مرکز داد و ستد کالا به سرزمین‌های پیرامون تبدیل کرد.<ref>نزهة المشتاق، ج1، ص137.</ref>


به گزارش منابع، جحفه در [[دوران جاهلی]]، سکونت‌گاه عرب‌های [[بنی‌عبیل]] از فرزندان [[عوص بن ارم|عوص]] بن [[ارم بن سام|ارم]] بن [[سام بن نوح|سام]] بن [[نوح]]<ref>تاریخ طبری، ج1، ص144؛ مروج الذهب، ج2، ص127؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ق1، ص21.</ref> بود که در پی درگیری با ساکنان [[یثرب]] ناچار به ترک آن شدند و در مهیعه سکونت گزیدند.<ref>المحبر، ص385؛ الطبقات، ج1، ص38؛ فتح الباری، ج3، ص305.</ref> سیلابی سخت این شهر را ویران کرد و از این‌رو، آن را جحفه نامیدند.<ref>المعارف، ص357؛ انساب الاشراف، ج1، ص6؛ معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> البته این شهر بعدها دیگر بار آباد شد و گسترش یافت. در روایاتی از [[پیامبر(ص)]] و [[امام صادق(ع)]] هر دو واژه «مهیعه» و «جحفه» برای این منطقه به‌کار رفته است.<ref>الکافی، ج4، ص318-319؛ معجم ما استعجم، ج2، ص368، 370؛ بحار الانوار، ج96، ص128.</ref>
===دوران نبوی===


==گزارش‌ از آبادانی جحفه==
جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر همچون [[سریه عبیدة بن حارث]] (ماه هشتم ق.)<ref>التنبیه و الاشراف، ص201؛ الطبقات، ج2، ص4؛ انساب الاشراف، ج1، ص371.</ref> به [[رابغ]] نزدیک جحفه و نیز [[سریه خرار]] به فرماندهی [[سعد بن ابی‌وقاص]] (ماه نهم ق.) اشاره کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص69؛ التنبیه و الاشراف، ص201؛ البدایة و النهایه، ج3، ص234.</ref>


گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند. [[مقدسی]] (درگذشت 380ق.) جحفه را از شهرهای [[حجاز]] برشمرده و آن را شهری آباد و دارای دژ و چشمه‌ها و چاه‌­های آب خوانده و از سکونت فرزندان جعفر در آن گزارش داده است.<ref>احسن التقاسیم، ص69، 77.</ref> وی در بیان ویژگی‌های شهرهای گوناگون، جحفه را مرکز فاسقان شمرده<ref>احسن التقاسیم، ص33.</ref> و از تب‌خیز بودن این شهر گزارش داده و دعای پیامبر(ص) برای انتقال تب مدینه به این‌جا را آورده است.<ref>احسن التقاسیم، ص78.</ref>
گزارش‌های تاریخ‌نگاران از استقرار رسول خدا(ص) در این منطقه هنگام رفتن به سوی مکه در رویداد [[حدیبیه]] (6ق.) و نیز [[احرام]] برخی از مسلمانان که در [[ذوالحلیفه]] [[محرم]] نشده بودند، حکایت دارند.<ref>المغازی، ج2، ص574.</ref> بر پایه این گزارش‌ها، مسلمانان در این منطقه با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شدند و [[رسول خدا(ص)]] افرادی را برای فراهم کردن آب فرستاد؛ اما آن‌ها به دلیل بیم از مکیان با دست خالی بازگشتند و سرانجام پیامبر(ص) [[امام علی(ع)]] را مامور این کار کرد.<ref>الارشاد، ج1، ص121؛ کشف الغمه، ج1، ص210؛ ینابیع الموده، ج1، ص367.</ref>


[[بکری]] جغرافی‌دان معروف‌ اندلسی (درگذشت 487ق.) از گستردگی و آبادانی آن یاد کرده و از دو مسجد در این شهر به نام مسجدالنبی در سمت [[مدینه]] و [[مسجد الائمه]] در سمت [[مکه]] نام برده است.<ref>معجم ما استعجم، ج2، ص368.</ref> از آن‌جا که مسجد این شهر را دارای منبر شمرده‌اند، <ref>معجم ما استعجم، ج2، ص368؛ معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> به نظر می‌­رسد که مکان [[نماز جمعه]] بوده است.
در سال بعد، رسول خدا(ص) هنگام رفتن برای [[عمرة القضاء]] در جحفه محرم شد.<ref>الکافی، ج4، ص251.</ref> هنگام عزیمت پیامبر(ص) برای [[فتح مکه]] (8ق.) [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] عموی ایشان در همین منطقه به سپاه مسلمانان پیوست.<ref>البدایة و النهایه، ج4، ص287.</ref>


==عدم رونق و خرابی==
===آبادی جحفه در قرن چهارم و پنجم===


جحفه در سده‌های نخستین اسلامی نیز همچنان اهمیت خود را حفظ کرد. جحفه از مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های دائم میان مکه و مدینه بوده و منابع از سکونت [[بنی‌عامر]]<ref>المسالک و الممالک، ص20.</ref> و [[بنی‌سلیم]]<ref>البلدان، ص152.</ref> در این منطقه گزارش داده‌اند. نزدیکی جحفه به ساحل دریای سرخ بر اهمیت آن افزود و آن‌جا را به مرکز داد و ستد کالا به سرزمین‌های پیرامون تبدیل کرد.<ref>نزهة المشتاق، ج1، ص137.</ref>
گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند. [[مقدسی]] (درگذشت 380ق.) جحفه را از شهرهای [[حجاز]] برشمرده و آن را شهری آباد و دارای دژ و چشمه‌ها و چاه‌­های آب خوانده و از سکونت فرزندان جعفر در آن گزارش داده است.<ref>احسن التقاسیم، ص69، 77.</ref> [[بکری]] جغرافی‌دان معروف‌ اندلسی (درگذشت 487ق.) از گستردگی و آبادانی آن یاد کرده و از دو مسجد در این شهر به نام مسجدالنبی در سمت [[مدینه]] و [[مسجد الائمه]] در سمت [[مکه]] نام برده است.<ref>معجم ما استعجم، ج2، ص368.</ref>  


=== از سده پنجم ===
جحفه پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ به‌گونه‌ای که [[یاقوت حموی]] در سده هفتم ق. (درگذشت 626ق.) با اشاره به آبادانی گذشته جحفه، از خرابی آن یاد می‌­کند<ref>معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> و [[ابوالفداء]] در اواخر سده هشتم ق. از ویرانی و غیرمسکونی شدن آن گزارش می‌دهد.<ref>تقویم البلدان، ص85.</ref>
جحفه پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ به‌گونه‌ای که [[یاقوت حموی]] در سده هفتم ق. (درگذشت 626ق.) با اشاره به آبادانی گذشته جحفه، از خرابی آن یاد می‌­کند<ref>معجم البلدان، ج2، ص111.</ref> و [[ابوالفداء]] در اواخر سده هشتم ق. از ویرانی و غیرمسکونی شدن آن گزارش می‌دهد.<ref>تقویم البلدان، ص85.</ref>


به گزارش برخی سفر‌نامه‌نویسان، در اواخر سده نهم ق. این منطقه حتی کارکرد دینی خود را نیز از دست داد؛ به‌گونه‌ای که برخی از [[احرام]] حاجیان در [[رابغ]] نزدیک جحفه گزارش می‌دهند.<ref>رحلة القلصادی، ص135.</ref> در سده‌های بعد، به‌ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگرچه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌های کهن از آن دیده می­‌شود.<ref>نک: میقات حج، ش7، ص168، «میقات جحفه». </ref>
به گزارش برخی سفر‌نامه‌نویسان، در اواخر سده نهم ق. این منطقه حتی کارکرد دینی خود را نیز از دست داد؛ به‌گونه‌ای که برخی از [[احرام]] حاجیان در [[رابغ]] نزدیک جحفه گزارش می‌دهند.<ref>رحلة القلصادی، ص135.</ref> در سده‌های بعد، به‌ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگرچه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌های کهن آن دیده می­‌شود.<ref>نک: میقات حج، ش7، ص168، «میقات جحفه». </ref>
 
==جحفه در دوران نبوی==
 
جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر همچون [[سریه عبیدة بن حارث]] (ماه هشتم ق.)<ref>التنبیه و الاشراف، ص201؛ الطبقات، ج2، ص4؛ انساب الاشراف، ج1، ص371.</ref> به رابغ نزدیک جحفه و نیز [[سریه خرار]] به فرماندهی [[سعد بن ابی‌وقاص]] (ماه نهم ق.) اشاره کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص69؛ التنبیه و الاشراف، ص201؛ البدایة و النهایه، ج3، ص234.</ref>
 
هنگام [[نبرد بدر]] که [[مشرکان قریش]] از نجات کاروان تجاری آگاه شدند، برخی چون [[بنی‌زهره]] از ادامه حرکت برای نبرد خودداری کردند و از جحفه به مکه بازگشتند.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص438؛ انساب الاشراف، ج1، ص291.</ref> در این منطقه، [[جهیم بن صلت]] کشته شدن سران قریش را در این نبرد در خواب دید؛ اما با تمسخر [[ابوجهل]] روبه‌رو شد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص618؛ تاریخ طبری، ج2، ص438؛ المنمق، ص338.</ref>
 
همچنین گزارش‌های تاریخ‌نگاران از استقرار رسول خدا(ص) در این منطقه هنگام رفتن به سوی مکه در رویداد [[حدیبیه]] (6ق.) و نیز [[احرام]] برخی از مسلمانان که در [[ذوالحلیفه]] [[محرم]] نشده بودند، حکایت دارند.<ref>المغازی، ج2، ص574.</ref> بر پایه این گزارش‌ها، مسلمانان در این منطقه با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شدند و [[رسول خدا(ص)]] افرادی را برای فراهم کردن آب فرستاد؛ اما آن‌ها به دلیل بیم از مکیان با دست خالی بازگشتند و سرانجام پیامبر(ص) [[امام علی(ع)]] را مامور این کار کرد.<ref>الارشاد، ج1، ص121؛ کشف الغمه، ج1، ص210؛ ینابیع الموده، ج1، ص367.</ref> گویا در همین مکان، مشرکان از حرکت مسلمانان آگاه شدند.<ref>امتاع الاسماع، ج1، ص279.</ref>
 
در سال بعد، رسول خدا(ص) هنگام رفتن برای [[عمرة القضاء]] در جحفه محرم شد.<ref>الکافی، ج4، ص251.</ref> هنگام عزیمت پیامبر(ص) برای [[فتح مکه]] (8ق.) [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] عموی ایشان در همین منطقه به سپاه مسلمانان پیوست.<ref>البدایة و النهایه، ج4، ص287.</ref>


==غدیر را در منطقه جحفه==
==غدیر خم در منطقه جحفه==


برخی [[غدیر]] را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه<ref>کشف الغمه، ج1، ص49.</ref> و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص212.</ref> بعضی نیز بدون تطبیق نمودن غدیر بر جحفه، از نزول [[آیه تبلیغ]] و نیز معرفی امام علی(ع) به‌عنوان جانشین از سوی پیامبر(ص) در این مکان سخن گفته‌اند.<ref>بحار الانوار، ج37، ص130؛ اقبال الاعمال، ج2، ص244؛ العمده، ص104.</ref> [[قندوزی]] در گزارش خود از این رخداد، به بیان [[حدیث ثقلین]] در این مکان از جانب پیامبر(ص) و نیز معرفی امام علی(ع) به عنوان جانشین خود اشاره می‌کند.<ref>ینابیع الموده، ج1، ص104، 125.</ref>
برخی [[غدیر]] را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه<ref>کشف الغمه، ج1، ص49.</ref> و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص212.</ref> بعضی نیز بدون تطبیق نمودن غدیر بر جحفه، از نزول [[آیه تبلیغ]] و نیز معرفی امام علی(ع) به‌عنوان جانشین از سوی پیامبر(ص) در این مکان سخن گفته‌اند.<ref>بحار الانوار، ج37، ص130؛ اقبال الاعمال، ج2، ص244؛ العمده، ص104.</ref> [[قندوزی]] در گزارش خود از این رخداد، به بیان [[حدیث ثقلین]] در این مکان از جانب پیامبر(ص) و نیز معرفی امام علی(ع) به عنوان جانشین خود اشاره می‌کند.<ref>ینابیع الموده، ج1، ص104، 125.</ref>


==میقات بودن جحفه==
==میقات بودن جحفه==
 
{{همچنین ببینید|میقات}}
[[پرونده:مسجد میقات جفحه.JPG|بندانگشتی|[[مسجد میقات جحفه]].]]
رسول خدا(ص) و [[ائمه(ع)]] جحفه را یکی از میقات‌ها خوانده‌اند. به فرموده [[امام صادق(ع)]] پیامبر(ص) جحفه را میقات مغربیان خواند.<ref>الکافی، ج4، ص318-319؛ بحار الانوار، ج96، ص128-129.</ref> در روایتی دیگر، این منطقه را میقات شامیان معرفی کرده­‌اند.<ref>مسند احمد، ج2، ص130؛ الکافی، ج4، ص319؛ بحار الانوار، ج96، ص130.</ref> بر این اساس، فقیهان بزرگ شیعه نیز جحفه را میقات شامیان، مصری‌ها و مغربی‌ها دانسته‌­اند.<ref>الجامع للشرائع، ص178؛ مختلف الشیعه، ج4، ص44؛ جواهر الکلام، ج18، ص102، 113.</ref> اما امروزه این منطقه میقات همه کسانی است که از [[جده]] رهسپار [[مکه]] می‌شوند. البته [[اهل‌سنت]] به جحفه نمی‌روند.
رسول خدا(ص) و [[ائمه(ع)]] جحفه را یکی از میقات‌ها خوانده‌اند. به فرموده [[امام صادق(ع)]] پیامبر(ص) جحفه را میقات مغربیان خواند.<ref>الکافی، ج4، ص318-319؛ بحار الانوار، ج96، ص128-129.</ref> در روایتی دیگر، این منطقه را میقات شامیان معرفی کرده­‌اند.<ref>مسند احمد، ج2، ص130؛ الکافی، ج4، ص319؛ بحار الانوار، ج96، ص130.</ref> بر این اساس، فقیهان بزرگ شیعه نیز جحفه را میقات شامیان، مصری‌ها و مغربی‌ها دانسته‌­اند.<ref>الجامع للشرائع، ص178؛ مختلف الشیعه، ج4، ص44؛ جواهر الکلام، ج18، ص102، 113.</ref> اما امروزه این منطقه میقات همه کسانی است که از [[جده]] رهسپار [[مکه]] می‌شوند. البته [[اهل‌سنت]] به جحفه نمی‌روند.


برخی نیز جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در ذوالحلیفه محرم نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند<ref>النهایه، ص210؛ الروضة البهیه، ج2، ص226؛ جواهر الکلام، ج18، ص109-110.</ref>؛ چنان‌که امام صادق(ع) بدون [[احرام]] از [[مدینه]] حرکت کرد و در جحفه محرم شد و این‌کار خود را مستند به روایت رسول خدا(ص) دانست که به مریضان و ضعیفان اجازه داد تا از جحفه محرم شوند.<ref>الکافی، ج4، ص324.</ref>
برخی نیز جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در ذوالحلیفه محرم نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند<ref>النهایه، ص210؛ الروضة البهیه، ج2، ص226؛ جواهر الکلام، ج18، ص109-110.</ref>؛ چنان‌که امام صادق(ع) بدون [[احرام]] از [[مدینه]] حرکت کرد و در جحفه محرم شد و این‌کار خود را مستند به روایت رسول خدا(ص) دانست که به مریضان و ضعیفان اجازه داد تا از جحفه محرم شوند.<ref>الکافی، ج4، ص324.</ref>


البته برخی از اهل‌سنت مانند فقیهان مالکی این را به صورت تفصیلی جایز ندانسته‌اند و بر آنند که تنها شامیانی که از مدینه رهسپار مکه هستند، اختیار دارند که در ذوالحلیفه یا جحفه محرم شوند<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص45.</ref> و می‌توانند احرام را تا جحفه به تاخیر‌ اندازند. برخی نیز احرام از محاذات جحفه را جایز دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که از مواقیت عبور نکرده یا به دلیلی بدون احرام از آن گذشته‌اند، می‌توانند از محاذات جحفه محرم شوند.<ref>مسالک الافهام، ج2، ص215؛ حاشیة شرائع الاسلام، ج2، ص215؛ العروة الوثقی، ج4، ص632.</ref> البته برخی نیز محاذات را ویژه [[مسجد شجره]] دانسته‌اند و احرام از محاذات جحفه را جایز نمی‌دانند.<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص318.</ref>
برخی از اهل‌سنت مانند فقیهان مالکی این را به صورت تفصیلی جایز ندانسته‌اند و بر آنند که تنها شامیانی که از مدینه رهسپار مکه هستند، اختیار دارند که در ذوالحلیفه یا جحفه محرم شوند<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص45.</ref> و می‌توانند احرام را تا جحفه به تاخیر‌ اندازند. برخی نیز احرام از محاذات جحفه را جایز دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که از مواقیت عبور نکرده یا به دلیلی بدون احرام از آن گذشته‌اند، می‌توانند از محاذات جحفه محرم شوند.<ref>مسالک الافهام، ج2، ص215؛ حاشیة شرائع الاسلام، ج2، ص215؛ العروة الوثقی، ج4، ص632.</ref> البته برخی نیز محاذات را ویژه [[مسجد شجره]] دانسته‌اند و احرام از محاذات جحفه را جایز نمی‌دانند.<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص318.</ref>


حاجیانی که پس از حج‌گزاری به مدینه رهسپار می‌شوند و از راه جده وارد حجاز می‌شوند، برای گزاردن [[عمره تمتع]] در [[مسجد جحفه]] [[محرم]] می‌شوند.
حاجیانی که پس از حج‌گزاری به مدینه رهسپار می‌شوند و از راه جده وارد حجاز می‌شوند، برای گزاردن [[عمره تمتع]] در [[مسجد جحفه]] [[محرم]] می‌شوند.
خط ۶۱: خط ۵۴:
==جحفه در عصر حاضر==
==جحفه در عصر حاضر==


امروزه در این منطقه مسجدی بزرگ بنا شده و تاسیسات بهداشتی نیز کنار آن ساخته شده است. در این سرزمین، قبایلی از [[زبید]] زندگی می‌­کنند. نیز در این منطقه و در حدود 4 کیلو متری مسجد کنونی، آثار [[قصر علیا]] از بناهای [[عصر عباسی]] دیده می‌شود و کنار آن آثار یک بازار کهن و راه سنگ‌فرش وجود دارد.<ref>میقات حج، ش7، ص169.</ref>
امروزه در این منطقه مسجدی بزرگ بنا شده و تأسیسات بهداشتی نیز کنار آن ساخته شده است. در این سرزمین، قبایلی از [[زبید]] زندگی می‌­کنند. نیز در این منطقه و در حدود 4 کیلو متری مسجد کنونی، آثار [[قصر علیا]] از بناهای [[عصر عباسی]] دیده می‌شود و کنار آن آثار یک بازار کهن و راه سنگ‌فرش وجود دارد.<ref>میقات حج، ش7، ص169.</ref>
==پیوند به بیرون==
[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/860270/جحفه الفضلی، عبدالهادی، ترجمه پیشوایی، مهدی، مجله میقات حج، جحفه، زمستان 1375 - شماره 18 ISC (20 صفحه - از 119 تا 138).]
 
[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/937731/اماکن-و-آثار-میقات-جحفه ناصری طاهری، مجله میقات حج، عبدالله، اماکن و آثار : میقات جحفه، بهار 1373 - شماره 7 ISC (9 صفحه - از 149 تا 157).]
 
[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1170959/احرام-از-جحفه-وظیفه-چه-کسانی-است برکت رضایی، روزبه، مجله میقات حج، احرام از جحفه وظیفه چه کسانی است، تابستان 1395 - شماره 96 علمی-ترویجی (حوزه علمیه)/ISC (21 صفحه - از 61 تا 81).]


==پانویس==
==پانویس==
خط ۷۹: خط ۶۶:
{{دانشنامه
{{دانشنامه


  | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7383
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7383


  | عنوان = جحفه
  | عنوان = جحفه
خط ۱۷۰: خط ۱۵۷:


*'''ینابیع الموده''': القندوزی (درگذشت 1294ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق.
*'''ینابیع الموده''': القندوزی (درگذشت 1294ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق.
{{پایان}}
==مقاله‌های مرتبط==
*[[میقات]]
*[[میقات (فتاوای مراجع)]]


{{پایان}}
{{اماکن مکه}}
{{اماکن مکه}}


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:مکان‌های مرتبط به حج]]
[[رده:مکان‌های مرتبط به حج]]
[[رده:مکان‌‌های تاریخی مکه]]
[[رده:مکان‌‌های تاریخی مکه]]
[[رده:میقات‌های حج]]
[[رده:میقات‌های حج]]
[[رده:اماکن مکه]]
[[رده:اماکن مکه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۰۷

موقعیت جغرافیایی جحفه
میقات‌ها
میقات‌های پنج‌گانه
ذو الحلیفه
جحفه
وادی عقیق
قرن المنازل
یلملم
ویژه کودکان
فخ
دیگر میقات‌ها
محاذات
مکه
دویرة اهله
ادنی‌الحل

جحفه منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری مکه و یکی از میقات‌های مهم حج و عمره برای مغربیان، ساکنان شام و مصر و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند.

جحفه به دلیل موقعیت دینی، تاریخی و اقتصادی‌اش از اهمیتی به‌سزا برخوردار بود ولی پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد.

جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر اشاره کرد، برخی نیز غدیر را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.

برخی جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در ذوالحلیفه محرم نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند.

موقعیت جغرافیایی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جحفه منطقه‌ای کهن در 189 کیلومتری مکه و یکی از میقات‌های مهم حج و عمره برای مغربیان، ساکنان شام و مصر و نیز کسانی است که از آن‌جا عبور می‌کنند.[۱] این شهر در 9 کیلومتری غدیرخم و نزدیک ساحل دریای سرخ قرار دارد و امروزه کسانی که از جده به سوی مکه می­‌روند، در این منطقه مُحرِم می‌شوند.

تاریخچه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این شهر در گذشته مَهْیَعه نام داشت. مهیعه از ریشه «ه ـ ی ـ ع» به معنای مکان پهناور است.[۲] گفته‌اند که جحفه در سکونت‌گاه عرب‌های بنی‌عبیل بود.[۳] سیلابی سخت این شهر را ویران کرد و از این‌رو، آن را جحفه نامیدند.[۴] در روایاتی از پیامبر(ص) و امام صادق(ع) هر دو واژه «مهیعه» و «جحفه» برای این منطقه به‌کار رفته است.[۵]

جحفه از مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های دائم میان مکه و مدینه بوده و منابع از سکونت بنی‌عامر[۶] و بنی‌سلیم[۷] در این منطقه گزارش داده‌اند. نزدیکی جحفه به ساحل دریای سرخ بر اهمیت آن افزود و آن‌جا را به مرکز داد و ستد کالا به سرزمین‌های پیرامون تبدیل کرد.[۸]

دوران نبوی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر همچون سریه عبیدة بن حارث (ماه هشتم ق.)[۹] به رابغ نزدیک جحفه و نیز سریه خرار به فرماندهی سعد بن ابی‌وقاص (ماه نهم ق.) اشاره کرد.[۱۰]

گزارش‌های تاریخ‌نگاران از استقرار رسول خدا(ص) در این منطقه هنگام رفتن به سوی مکه در رویداد حدیبیه (6ق.) و نیز احرام برخی از مسلمانان که در ذوالحلیفه محرم نشده بودند، حکایت دارند.[۱۱] بر پایه این گزارش‌ها، مسلمانان در این منطقه با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شدند و رسول خدا(ص) افرادی را برای فراهم کردن آب فرستاد؛ اما آن‌ها به دلیل بیم از مکیان با دست خالی بازگشتند و سرانجام پیامبر(ص) امام علی(ع) را مامور این کار کرد.[۱۲]

در سال بعد، رسول خدا(ص) هنگام رفتن برای عمرة القضاء در جحفه محرم شد.[۱۳] هنگام عزیمت پیامبر(ص) برای فتح مکه (8ق.) عباس عموی ایشان در همین منطقه به سپاه مسلمانان پیوست.[۱۴]

آبادی جحفه در قرن چهارم و پنجم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند. مقدسی (درگذشت 380ق.) جحفه را از شهرهای حجاز برشمرده و آن را شهری آباد و دارای دژ و چشمه‌ها و چاه‌­های آب خوانده و از سکونت فرزندان جعفر در آن گزارش داده است.[۱۵] بکری جغرافی‌دان معروف‌ اندلسی (درگذشت 487ق.) از گستردگی و آبادانی آن یاد کرده و از دو مسجد در این شهر به نام مسجدالنبی در سمت مدینه و مسجد الائمه در سمت مکه نام برده است.[۱۶]

از سده پنجم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جحفه پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ به‌گونه‌ای که یاقوت حموی در سده هفتم ق. (درگذشت 626ق.) با اشاره به آبادانی گذشته جحفه، از خرابی آن یاد می‌­کند[۱۷] و ابوالفداء در اواخر سده هشتم ق. از ویرانی و غیرمسکونی شدن آن گزارش می‌دهد.[۱۸]

به گزارش برخی سفر‌نامه‌نویسان، در اواخر سده نهم ق. این منطقه حتی کارکرد دینی خود را نیز از دست داد؛ به‌گونه‌ای که برخی از احرام حاجیان در رابغ نزدیک جحفه گزارش می‌دهند.[۱۹] در سده‌های بعد، به‌ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگرچه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌های کهن آن دیده می­‌شود.[۲۰]

غدیر خم در منطقه جحفه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برخی غدیر را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه[۲۱] و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند.[۲۲] بعضی نیز بدون تطبیق نمودن غدیر بر جحفه، از نزول آیه تبلیغ و نیز معرفی امام علی(ع) به‌عنوان جانشین از سوی پیامبر(ص) در این مکان سخن گفته‌اند.[۲۳] قندوزی در گزارش خود از این رخداد، به بیان حدیث ثقلین در این مکان از جانب پیامبر(ص) و نیز معرفی امام علی(ع) به عنوان جانشین خود اشاره می‌کند.[۲۴]

میقات بودن جحفه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار(های) وابسته: میقات
مسجد میقات جحفه.

رسول خدا(ص) و ائمه(ع) جحفه را یکی از میقات‌ها خوانده‌اند. به فرموده امام صادق(ع) پیامبر(ص) جحفه را میقات مغربیان خواند.[۲۵] در روایتی دیگر، این منطقه را میقات شامیان معرفی کرده­‌اند.[۲۶] بر این اساس، فقیهان بزرگ شیعه نیز جحفه را میقات شامیان، مصری‌ها و مغربی‌ها دانسته‌­اند.[۲۷] اما امروزه این منطقه میقات همه کسانی است که از جده رهسپار مکه می‌شوند. البته اهل‌سنت به جحفه نمی‌روند.

برخی نیز جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در ذوالحلیفه محرم نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند[۲۸]؛ چنان‌که امام صادق(ع) بدون احرام از مدینه حرکت کرد و در جحفه محرم شد و این‌کار خود را مستند به روایت رسول خدا(ص) دانست که به مریضان و ضعیفان اجازه داد تا از جحفه محرم شوند.[۲۹]

برخی از اهل‌سنت مانند فقیهان مالکی این را به صورت تفصیلی جایز ندانسته‌اند و بر آنند که تنها شامیانی که از مدینه رهسپار مکه هستند، اختیار دارند که در ذوالحلیفه یا جحفه محرم شوند[۳۰] و می‌توانند احرام را تا جحفه به تاخیر‌ اندازند. برخی نیز احرام از محاذات جحفه را جایز دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که از مواقیت عبور نکرده یا به دلیلی بدون احرام از آن گذشته‌اند، می‌توانند از محاذات جحفه محرم شوند.[۳۱] البته برخی نیز محاذات را ویژه مسجد شجره دانسته‌اند و احرام از محاذات جحفه را جایز نمی‌دانند.[۳۲]

حاجیانی که پس از حج‌گزاری به مدینه رهسپار می‌شوند و از راه جده وارد حجاز می‌شوند، برای گزاردن عمره تمتع در مسجد جحفه محرم می‌شوند.

جحفه در عصر حاضر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امروزه در این منطقه مسجدی بزرگ بنا شده و تأسیسات بهداشتی نیز کنار آن ساخته شده است. در این سرزمین، قبایلی از زبید زندگی می‌­کنند. نیز در این منطقه و در حدود 4 کیلو متری مسجد کنونی، آثار قصر علیا از بناهای عصر عباسی دیده می‌شود و کنار آن آثار یک بازار کهن و راه سنگ‌فرش وجود دارد.[۳۳]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ شرح تبصرة المتعلمین، ج3، ص373؛ العروة الوثقی، ج4، ص634.
  2. ↑ معجم البلدان، ج5، ص235؛ لسان العرب، ج8، ص379.
  3. ↑ المحبر، ص385؛ الطبقات، ج1، ص38؛ فتح الباری، ج3، ص305.
  4. ↑ المعارف، ص357؛ انساب الاشراف، ج1، ص6؛ معجم البلدان، ج2، ص111.
  5. ↑ الکافی، ج4، ص318-319؛ معجم ما استعجم، ج2، ص368، 370؛ بحار الانوار، ج96، ص128.
  6. ↑ المسالک و الممالک، ص20.
  7. ↑ البلدان، ص152.
  8. ↑ نزهة المشتاق، ج1، ص137.
  9. ↑ التنبیه و الاشراف، ص201؛ الطبقات، ج2، ص4؛ انساب الاشراف، ج1، ص371.
  10. ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص69؛ التنبیه و الاشراف، ص201؛ البدایة و النهایه، ج3، ص234.
  11. ↑ المغازی، ج2، ص574.
  12. ↑ الارشاد، ج1، ص121؛ کشف الغمه، ج1، ص210؛ ینابیع الموده، ج1، ص367.
  13. ↑ الکافی، ج4، ص251.
  14. ↑ البدایة و النهایه، ج4، ص287.
  15. ↑ احسن التقاسیم، ص69، 77.
  16. ↑ معجم ما استعجم، ج2، ص368.
  17. ↑ معجم البلدان، ج2، ص111.
  18. ↑ تقویم البلدان، ص85.
  19. ↑ رحلة القلصادی، ص135.
  20. ↑ نک: میقات حج، ش7، ص168، «میقات جحفه».
  21. ↑ کشف الغمه، ج1، ص49.
  22. ↑ البدایة و النهایه، ج5، ص212.
  23. ↑ بحار الانوار، ج37، ص130؛ اقبال الاعمال، ج2، ص244؛ العمده، ص104.
  24. ↑ ینابیع الموده، ج1، ص104، 125.
  25. ↑ الکافی، ج4، ص318-319؛ بحار الانوار، ج96، ص128-129.
  26. ↑ مسند احمد، ج2، ص130؛ الکافی، ج4، ص319؛ بحار الانوار، ج96، ص130.
  27. ↑ الجامع للشرائع، ص178؛ مختلف الشیعه، ج4، ص44؛ جواهر الکلام، ج18، ص102، 113.
  28. ↑ النهایه، ص210؛ الروضة البهیه، ج2، ص226؛ جواهر الکلام، ج18، ص109-110.
  29. ↑ الکافی، ج4، ص324.
  30. ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص45.
  31. ↑ مسالک الافهام، ج2، ص215؛ حاشیة شرائع الاسلام، ج2، ص215؛ العروة الوثقی، ج4، ص632.
  32. ↑ وسائل الشیعه، ج11، ص318.
  33. ↑ میقات حج، ش7، ص169.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جحفه.
  • احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (درگذشت 380ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.
  • الارشاد: المفید (درگذشت 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق.
  • الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر.
  • اقبال الاعمال: ابن طاوس (درگذشت 664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق.
  • امتاع الاسماع: المقریزی (درگذشت 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.
  • انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
  • بحار الانوار: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
  • البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
  • البلدان: احمد الیعقوبی (درگذشت 292ق.)، به کوشش صناوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
  • تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (درگذشت 808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق.
  • تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
  • تقویم البلدان: اسماعیل ابوالفداء (درگذشت 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م.
  • التنبیه و الاشراف: المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دار صعب.
  • الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (درگذشت 690ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق.
  • جواهر الکلام: النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • حاشیة شرائع الاسلام: الشهید الثانی (درگذشت 965ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1422ق.
  • رحلة القلصادی: علی القلصادی الاندلسی (درگذشت 891ق.)، به کوشش ابوالاجفان، بیروت، دار ابن حزم، 1432ق.
  • الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (درگذشت 965ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق.
  • السیرة النبویه: ابن هشام (درگذشت 213ق./218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دارالمعرفه.
  • الطبقات الکبری: ابن سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
  • العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (درگذشت 1337ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1420ق.
  • عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (درگذشت 600ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407ق.
  • فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، بیروت، دارالمعرفه.
  • الکافی: الکلینی (درگذشت 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375ش.
  • کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (درگذشت 693ق.)، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.
  • لسان العرب: ابن منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
  • مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1412ق.
  • مروج الذهب: المسعودی (درگذشت 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دارالهجره، 1409ق.
  • مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (درگذشت 965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق.
  • المعارف: ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
  • معجم احادیث المهدی: علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق.
  • معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دارصادر، 1995م.
  • معجم ما استعجم: عبدالله البکری (درگذشت 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.
  • المغازی: الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
  • المنمق: ابن حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.
  • مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.
  • میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • نزهة المشتاق: محمد الادریسی (درگذشت 560ق.)، بیروت، عالم الکتب، 1409ق.
  • النهایه: الطوسی (درگذشت 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق.
  • وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت 1104ق.)، قم، آل البیت، 1412ق.
  • ینابیع الموده: القندوزی (درگذشت 1294ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق.

مقاله‌های مرتبط[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=جحفه&oldid=58156»