المفصل فی تاریخ النجف الاشرف (کتاب)

المفصل فی تاریخ النجف الاشرف (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	حسن عیسی الحکیم
محتوا
موضوع	نجف، تاریخ
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	۳۸
ناشر	المکتبه‌الحیدریه
محل نشر	قم
تاریخ نشر	ج۱، ۱۴۲۷ق
شابک	‭ ‬‬‬‬‬‬ 964-503-077-3

المفصل فی تاریخ النجف الاشرف، کتابی است به زبان عربی، تألیف حسن عیسی الحکیم، که در ۳۷ جلد، تاریخ شهر نجف را از پیش از اسلام تا آغاز سده بیستم میلادی بررسی کرده است.

برخی از موضوعات این کتاب چنین است: تاریخ بنای مرقد امام علی(ع) و زیارت شدن آن مرقد توسط امامان(ع) و دیگر افراد سرشناس، مکان‌های مقدس نجف، حوزه علمیه نجف، عالمان، رویدادهای سیاسی، مذهبی و اجتماعی،‌ نهادهای تربیتی و آموزشی. جلد اول کتاب در سال ۱۴۲۷ق توسط المکتبة الحیدریة منتشر شده است.

نویسنده

حسن عیسی الحکیم (متولد ۱۳۶۱ق)، اهل نجف، تاریخ‌دان و استاد دانشگاه است. وی در سال ۱۹۴۱م. در دانشگاه بغداد در رشته تاریخ، کارشناسی و در سال ۱۹۷۴م. در همان دانشگاه کارشناسی ارشد را اخذ کرد. الحکیم، به تدریس در دانشگاه‌های سلیمانیه، مستنصریه، کوفه و قادسیه پرداخت و در سال ۱۹۸۲م. مدرک دکترا گرفت. او به تدریس در یمن پرداخت و از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲م. ریاست دانشگاه کوفه در عراق را به عهده گرفت. برخی از آثار او عبارتند از المستشرقون و دراساتهم، مذاهب الاسلامیین فی علوم الحدیث، شقائق الحکیم (دیوان)، مدرسة بغداد العلمية و اثرها في تطور الفكر الامامي و بحر النجف دراسة في الجغرافية التأريخية.

ساختار

کتاب المفصل فی تاریخ النجف الاشرف، در ۳۸ جلد تنظیم شده است. نویسنده، كار تألیف را قدم به قدم پيش برده و خود نمى‌دانسته در جلدهاى پَسین، بحث به كجا خواهد كشيد. او از آغاز، منظومه فکری خود را ترسیم نکرده است؛ بنابراین کتاب وی، در برخی موارد دچار بی‌نظمی و تکرارهای بی‌جا شده است.

محتوا

كتاب المفصل فى تاريخ النجف الاشرف، تاریخ شهر نجف را از پیش از اسلام تا آغاز سده بیستم میلادی بررسی کرده است. این کتاب به‌ موضوعات مربوط به نجف مانند جنگ‌ها، انقلاب‌ها، کودتاها، مکان‌های مقدس، حوزه علمیه، عالمان، ادیبان، نهادهای آموزشی، کتابخانه‌ها، گروه‌های علمی، ادبی و اجتماعی، نشریات، چاپخانه‌ها و نجف از دیدگاه دیگران پرداخته است. مؤلف از نسخه‌های خطی و چاپی بهره برده و در مواردى بر شنيده‌ها و دیده‌های خود تكيه كرده است. موضوعات المفصل فی تاریخ النجف، به ترتیب جلد به این شرح است:

• جلد اول؛ نجف، پیش از اسلام تا پایان دوره عثمانی

در این جلد، به بررسی واژگانی نجف، جغرافیای کوفه، رودهای نجف، جنگ‌ها و غارت‌ها پرداخته است.

• جلد دوم؛ تاریخ مزار و حرم امام علی(ع)

برخی از مطالب این جلد عبارتند از: تاريخ بناى مرقد امام علی(ع) و بخش‌هاى آن، زيارت شدن امام علی(ع) توسط امامان(ع)، امام‌زادگان، پادشاهان، امیران، گروه‌هاى اسلامى، عربى و بيگانگان، اوقات زيارت، اداره مرقد امام علی(ع) (نقابت، خدمه، خزانه‌دارى)، دفن در روضه، دفن در صحن حیدری، کاربری صحن حیدری.

• جلد سوم؛ مکان‌های مقدس نجف

این جلد که حجمی کمتر از جلدهای پیشین دارد به مکان‌های مقدس مانند مرقدها، مقام‌ها، مسجدها، حسینه‌ها و تکایا پرداخته است. فصل چهارم به وادی‌السلام، بزرگترین قبرستان جهان اختصاص یافته است.

• جلد چهارم؛ تاریخ حوزه علمیه نجف از سده چهارم تا دوازدهم

برخی از مطالب این جلد به این شرح است: دوره تأسیس حوزه نجف، دوره قانونمندی آن، دوره ضعف، دوره بازسازی در سده هشتم، شکوفایی حوزه نجف در سده نهم، افول حوزه علمیه حله، نزاع سیاسی و فکری بین دو دولت عثمانی و صفوی و تأثیر آن در افزایش هجرت عالمان به حوزه نجف در سده یازدهم، پیدایش جریان اخباری، پیروزی اصولی‌ها بر اخباری‌ها در سده دوازدهم.

نویسنده در هر دوره تاریخی به بیان سرگذشت بزرگان آن دوره پرداخته است.

• جلد پنجم؛ حوزه علمیه نجف در سده سیزدهم

عنوان فرعی این جلد، مدرسة النجف الاشرف فى عصر التجديد است. این جلد، حوزه نجف را در سده سیزدهم به عنوان رهبر فکری جهان تشیع معرفی کرده و به موضوعاتی چون زعامت فقهى، اصولى، رویدادهای سیاسی مانند معركة الخميس، نشست بلاغى، معركة طاعونى، معرکة قفطانى و مناسبات ادیبان نجف با ادیبان ديگر شهرهاى عراق پرداخته است. زندگی‌نامه ۲۰ تن از بزرگان شیعه که همه یا بیشتر دوران نشاط علمی خود را در سده سیزدهم در نجف گذرانده اند، از دیگر بخش‌های این جلد است. برخی از آنان عبارتند از: سید محمدمهدی بحرالعلوم، سيد جواد عاملى، شيخ جعفر كاشف‌الغطاء، ميرزاى قمى، شيخ احمد احسايى، ملا مهدى نراقى، شيخ حسين نجفى، شيخ حسن كاشف الغطاء، صاحب جواهر، محمدجواد ملا كتاب، شيخ انصارى، ملا على خليلى، سيد حسين كوه‌كمرى، سيد مهدى قزوينى و ملامحمد ایروانی.

نیمه دوم جلد پنجم، به خاندان‌هاى علمى سرشناس نجف اختصاص یافته است؛ از جمله ازرى، اعسم، امين، انصارى، بحرالعلوم، بلاغى، جزايرى، جواهرى، حسانى، جصانى، حكيم، حلو، حويزى، حيدرى، خاقانى، خرسان، خليلى، خنفر، زين، شراره و شرقى.

اين جلد به همراه جلد پسین، از بهترين جلدهای کتاب المفصل، شمرده شده است.

• جلد ششم؛ ادامه مطلب ناتمامِ خاندان‌های علمی نجف و معرفی بزرگان سادات و غیر سادات

این جلد مطلب خاندان‌های علمی نجفی یا ساکن در نجف که در جلد پیشین ناتمام مانده بود را کامل کرده و به معرفی خاندان‌هایی مانند عاملى، طريحى، طالقانى، فتونى، فحام، قزوينى، كاشف الغطاء، محى‌الدين، مشكور، مغنيه، مظفر، آل ياسين، ملا كتاب و بهبهانى پرداخته است. در ادامه به سادات علوی مشهور به رضوی، موسوى، حسنى و حسينى پرداخته که به یک خاندان منتسب نگشته‌اند. بخش دیگر این جلد درباره افرادی است که مشهور به نجفی، غروی و مشهدی هستند، ولی نجفی نیستند و از شهرهای دیگر به نجف آمده‌اند.

اين جلد به همراه جلد پیشین، از بهترين جلدهای کتاب المفصل، شمرده شده است.

• جلد هفتم؛ حوزه علمیه نجف در سده چهاردهم قمری

نویسنده در آغاز جلد هفتم، به اخبارى‌گرايى، اجتهادمحورى، اموری درباره منبر، شعر و ادب و طبقات شاعران پرداخته است. پس از آن، وارد بحث مرجعيت در اين دوران طلايى حوزه نجف شده و به ترتيب تاريخِ درگذشت، از ميرزاى رشتى (متوفاى ١٣١٢ق) آغاز نموده و با سيد مهدى شيرازى (متوفاى ١٣٨٠ق) به پایان رسانده است. سرگذشت مراجعى چون محمدحسن مامقانى، ميرزا حسين خليلى، آخوند خراسانى، سيد مهدى حيدرى، سيد كاظم يزدى، ميرزاى نائينى، آقا ضياء عراقى، سيد ابوالحسن اصفهانى و تعدادى از مشاهير خاندان كاشف الغطاء در اين بخش آمده است. مؤلف بر این باور است كه حوزه نجف در اين عصر وارد دوره جديدى شده است.

• جلد هشتم؛ مرجعیت شیعه بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی

در آغاز جلد هشتم، رابطه نجف با حکومت عصر بررسی شده و به مراجع شیعه در دوران معاصر به ویژه در سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی پرداخته شده است. برخی از عالمانی که در این جلد بررسی شده‌اند عبارتند از: سيد عبدالهادى شيرازى، سيد محسن حكيم، شيخ عبدالكريم زنجانى، سيد ابوالقاسم خوئى، امام خمينى، شهيد صدر، سيد على سيستانى، سيد محمد سعيد حكيم، شيخ بشير نجف.

• جلد نهم؛ عالمان شیعه در نجف از سال ۱۹۰۰ تا پس از ۲۰۰۰ میلادی

در بخش اول، از بزرگان حوزه نجف در پایان سده نوزدهم میلادی و آغاز سده بیستم یاد شده است. در بخش دوم، عالمان نجف بین سال‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۱۴ میلادی و در بخش سوم، عالمان نجف بین سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۲۰ میلادی بررسی شده‌اند. برخی از کسانی که در این جلد از آن‌‌ها یاد شده عبارتند از: سيد محمد فشاركى، محدث نورى، شيخ محمود ذهب، سيد سعيد حبوبى، محمدعلى چهاردهى، محمدعلى شاه‌عبدالعظيمى، علامه بلاغى، اسدالله زنجانى، سيد حسن صدر، محمدرضا اصفهانى، محمد حرزالدین، سيد حسين قمى، شيخ جعفر نقدى، سيد محسن امين عاملى و سيد جمال گلپايگانی.

• جلد دهم؛ بزرگان نجف بین سال‌های ۱۹۵۸ تا ۲۰۰۰ میلادی

در جلد دهم مؤلف به مشاهير نجف اشرف در بازه زمانى سال ١٩۵٨ تا ٢٠٠٠ ميلادى پرداخته است. محمدعلى اردوبادى، محمدرضا مظفر، هبه‌الدين شهرستانى، آقابزرگ تهرانى، عبدالرزاق مقرم، سيدجمال گلپايگانى، سيد حسن خرسان، مرتضى فيروزآبادى، جعفر بحرالعلوم، سيد يوسف حكيم، عبدالحسين مظفر، شيخ محمدمهدى شمس‌الدين و سيد محمدتقى حكيم برخى از افراد معرفى شده در اين جلد هستند.

در این جلد ۲۲ شخصیت نیز معرفی شده که سرگذشت آن‌ها بیان نشده است.

• جلد یازدهم؛ ارتباطات حوزه نجف با حوزه‌های علمیه دیگر مناطق عراق در دوران معاصر

در این جلد، به ارتباطات حوزه نجف با حوزه‌هاى علميه ديگر مناطق عراق مانند بغداد، كربلا، كاظمين، سماوه، كوت، حله، ديوانيه و موصل پرداخته شده و خاندان‌هاى علمى مناطق عراق، چون فرطوسى، حولاوى، جمال‌الدين، مظفر، حلو، سودانى، طريحى، صافى، محفوظ، كاظمى و برخى بزرگان آنان یاد شده است. ارتباطات در اين جلد به ارتباطاتِ دوران معاصر حوزه‌ها اختصاص یافته و به ارتباط‌هاى سده‌هاى گذشته پرداخته نشده است.

• جلد دوازدهم؛ ارتباطات حوزه نجف با حوزه دیگر کشورهای اسلامی و نقش حوزه نجف در تحولات جهان اسلام

این جلد به ارتباطات حوزه علميه نجف با حوزه ديگر سرزمين‌هاى عربى اسلامى مانند مصر، شام، شرق عربستان و بحرين پرداخته است. نيمه دوم اين جلد به واكنش حوزه نجف به تحولات و حوادث جهان اسلام، از جمله تأييد مشروطه عثمانى، پشتيبانى از مشروطه ايران، دفاع از حركت‌هاى ضد استعمارى و حمايت از ايران، تونس، فلسطين، ليبى، مصر، الجزاير و دیگران پرداخته است.

• جلد سیزدهم؛ ارتباط حوزه نجف با دیگر مناطق اسلامی به ویژه ایران

این جلد، با عنوان فرعی «صلات النجف الاشرف بالحوزات العلميه فى العالم الاسلامى»، به ارتباط حوزه نجف با دیگر مناطق اسلامی مانند حوزه‌های افغانستان، پاکستان،‌ هند و سرشناسان آن مناطق پرداخته است. بیشترین حجم این جلد به ارتباط حوزه نجف با ایران اختصاص یافته است.

نویسنده در این جلد از خلیج فارس با عنوان الخلیج العربی یاد کرده است. برخی آن را ریشه در تعصب عربی مؤلف دانسته‌اند.

• جلد چهاردهم؛ مجالس و نشست‌هاى علمى و ادبى خاندان‌هاى علمى نجف

در این جلد، با عنوان فرعی «المجالس و النوادى العلمية و الادبية»، به مجالس و نشست‌هاى علمى و ادبى خاندان‌هاى علمى نجف پرداخته است. این جلد، با مجلس مشهور ميرزا مهدى خراسانى، فرزند بزرگ آخوند خراسانى آغاز شده و از مجالسى مانند بحرالعلوم، جمال‌الدين، حكيم، خاقانى، آل‌صافى، خليلى، آل‌طالقانى، آل‌قزوينى، آل‌محى‌الدين و آل‌ياسين ياد شده است. در پایان كتاب زندگی‌نامه ٢۵ شاعر كه مؤلف به مجالس خاص آنان دست نيافته، ذکر شده است.

• جلد پانزدهم؛ نشست‌های ادبی و شعری ادیبان نجف با یکدیگر و با ادیبان دیگر مناطق

این جلد ادامه مطالب جلد پیشین است و به نشست‌های ادبی و علمی ادیبان عراقی پرداخته است. بخشی از این جلد به دو گروه نوگرا و سنت‌گرا در زمینه شعر و ادب که غالبا رویارویی داشته‌اند پرداخته است. نشست‌هاى مشترك بین ادیبان نجف و ادیبان ديگر شهرهاى عراق و ادیبان ديگر كشورها مانند لبنان و مصر از دیگر بخش‌های جلد پانزدهم است. در بخشى دیگر به مساجلات و ردّ و ابرام‌هاى طرفينى ميان ادیبان و شاعران با همدیگر، يا با فقیهان و عالمان پرداخته شده و نزديك به ۱۰۰ نمونه بیان شده است.

• جلد شانزدهم؛ نهادهای آموزشی و تربیتی نجف

این جلد در ۳ محور به نهادهای آموزش و تربیتی نجف پرداخته است. محور اول، درباره مدرسه‌های حوزوی است که ۶٢ مدرسه و نهاد حوزوى با ذكر مؤسسان و برخى استادان و شاگردان معرفى شده است. محور دوم، که گسترده‌ترین بخش این جلد است به مجالس وعظ و سخنرانی پرداخته و بسیاری از خطیبان معرفی شده‌اند. زندگی‌نامه آن‌ها کوتاه و زندگی‌نامه برخی مانند شیخ محمدعلی یعقوبی مفصل بیان شده است. در پایان این محور، برخی از خطیبان زن، مانند ملا وحیده یاد شده است. محور سوم، به نهادهای آموزشی جدید اختصاص یافته است.

• جلد هفدهم؛ تاريخ روزنامه‌نگارى و زندگی‌نامه بزرگان روزنامه‌نگارى نجف در سده بیستم میلادی

در اين جلد، از مجلات و روزنامه‌هاى پرآوازه سده بيستم میلادی در نجف مانند الغرى، النجف الاشرف، درة النجف و العلم كه به فارسى يا عربى منتشر شده‌اند، ياد شده و به نويسندگان عرصه روزنامه‌نگارى نجف مانند هبة الدين شهرستانى، جعفر الخليلى و مهدى الجواهرى پرداخته شده است. در این جلد، از افرادى چون ملا محمد محلاتى كه در ایجاد امر روزنامه‌نگارى نجف بسيار مؤثر بوده‌اند، کوتاه ياد شده و برخى گمنامان با تفصيل معرفى شده‌اند.

• جلد هجدهم؛ گروه‌ها و مؤسسات علمی،‌ ادبی و اجتماعی نجف در سده بیستم میلادی

این جلد، با جمعیت اخوان الصفا آغاز شده و با گروه‌های سیاسی، علمی، ادبی، فرهنگی، مذهبی و در مواردی مختلط ادامه یافته است؛ از جمله نادى الغرى، جمعية التحرير الثقافى، جمعية القرآن الكريم، هيئة الشعراء الحسينيين، اتحاد النساء و جمعية المؤرخين.

در پایان این جلد، به برخی گروه‌ها و ادارات دهه نخست سده بیست و یکم میلادی نیز پرداخته شده است.

• جلد نوزدهم؛ كتابخانه‌ها و امور انتشارات نجف

در این جلد، كتابخانه‌های نجف به سه بخش عمومى، خصوصى و تجارى تقسیم و بررسی شده است. برخی از کتابخانه‌هایی که از آن‌ها یاد شده و کتاب‌ها و نسخه‌های نفیس آن‌معرفی شده به این شرحند:‌ كتابخانه‌هاى حرم مطهر، آقابزرگ تهرانى، علامه امينى، كاشف الغطاء، حسينيه شوشترى‌ها و شيخ محمد سماوی. از كتابخانه‌هاى خصوصى بسيارى كه بیشتر آن‌ها از بين رفته‌اند نيز نام برده شده است. بخشی از این جلد، به انتشاراتى‌هاى مهم نجف اختصاص یافته است.

• جلد بیستم؛ تاريخ سياسى و عقيدتى نجف

نویسنده، فرو رفتن نجف در قضایای سیاسی را از اواخر سده نوزدهم میلادی دانسته و مطالب این جلد را در ۷ فصل تنظیم کرده است. فصل پنجم که فصلی کوتاه است به مشروطه ایران پرداخته است. برخی چرایی این اختصار را كمبود آثار مستقل و مبسوط عربى پيرامون مشروطه دانسته‌اند.

• جلد بیست و یکم؛ نجف پس از مشروطه و پیش از انقلاب ۱۹۲۰م عراق (ثورة العشرین)

این جلد به رویدادهای پس از مشروطه و پیش از ثورة العشرین در نجف پرداخته است. برخی موضوعات این جلد به این شرح است:‌ جنگ جهانى اول و اشغال عراق توسط متجاوزان انگليسى، عالمان نجف اصلی‌ترین رهبران جهادی، چرایی خیزش انقلاب ۱۹۲۰م، عوامل رکود و افول آن، نتایج و ارکان انقلاب.

• جلد بیست و دوم؛ انقلاب ۱۹۲۰م عراق (ثورة العشرین)

این جلد با عنوان «رهبرى نجف در انقلاب ١٩٢٠»، سیاسی‌تر از جلدهای پیشین بوده و به اصلى‌ترين رویداد عراق در نيمه اول سده بيستم ميلادى يعنى ثورة العشرين، پرداخته است. نویسنده در این جلد رهبری انقلاب ۱۹۲۰م را عالمان نجف دانسته است.

• جلد بیست و سوم؛ ۴ دهه اوضاع سياسى و اجتماعى عراق پس از ثوره العشرين (۱۹۲۰ تا ۱۹۵۸م)

این جلد به دوره‌ای پرداخته که عراقی‌ها میان استعمار و پادشاهی در دوَرانند و این دوره تا سال ۱۹۵۸م که نظامیان کودتا کرده و ساختار ریاست‌جمهوری و رئیس‌الوزرایی ایجاد کرده‌اند، ادامه یافته است.

• جلد بیست و چهارم؛ حوادث سياسى بین سال‌های ١٩۵٨ تا ٢٠٠٠م

این جلد به رویدادهای دوره‌ای پرداخته که با کودتای نظامیان در سال ۱۹۵۸م افرادی مانند عبدالكريم قاسم، عبدالسلام عارف، عبدالرحمن عارف، احمد حسن البكر و صدام تكريتى رئیس‌جمهور شده‌اند. در این جلد از مجاهدت عالمان شيعه چون آيت‌الله خويى، شهيد صدر، آيت‌الله سيستانى و شهيد سيد محمدصادق صدر ياد شده است. فصل چهارم، به انتفاضه ۱۹۹۱م نجف اختصاص یافته است. مفصل‌ترين بخش اين جلد، بخش ششم است كه در آن ١٠٩ شخصيت معاصر و موثر سياسى عراق معرفی شده‌اند.

• جلد بیست و پنجم؛ مؤسسات نجف، شهرهاى جديد و تقسيم‌بندى كشور

در این جلد، به مؤسسات ادارى، قضايى، امنيتى و نظامى نجف، شهرهاى جديد و تقسيم‌بندى كشور پرداخته شده است؛ مؤسساتى كه بیشتر آن‌ها از اواخر دوره عثمانى تا پس از اشغال عراق ايجاد شده است.

• جلد بیست و ششم؛ حيات اقتصادى و تجارى نجف
• جلد بیست و هفتم؛ جامعه نجف و ویژگی‌های آن

برخی از موضوعات این جلد عبارتند از:‌ طبیعت جامعه نجف، پوشش و منش آن‌ها، لهجه‌های نجفی‌ها، عشاير نجف، شعائر و مناسبات و شادى و غم نجفى‌ها.

• جلد بیست و هشتم تا جلد سی و یکم؛ ديدگاه شاعران، مورخان و پژوهشگران درباره نجف

در این جلد نویسنده، در آثار نويسندگان و شاعران نجفى و غير نجفى به دنبال يافتن يادكرد نجف و نجفى‌هاست.

• جلد سی و دوم؛ بزرگان فكر، ادب و دانش در نجف در سده بيستم میلادی

این جلد از حرف الف تا جیم به معرفی بزرگان فکر، ادب و دانش نجف در سده بیستم میلادی پرداخته است؛ بزرگانی که در جلدهای پیشین نام برده نشدند. کسانی که نام برده شده‌اند نیز برای یکدست شدن، در این جلد به صورت کوتاه معرفی شده‌اند.

• جلد سی و سوم تا جلد سی و هشتم؛ ادامه از جلد پیشین بوده و در آن، بزرگان فكر، ادب و دانش نجف از حرف خاء تا هاء معرفی شده‌اند.

در نگاه دیگران

برخی این کتاب را از نظر کمیت بی‌مانند و از نظر کیفیت در رده نسبتا خوب شمرده‌اند.

چاپ

جلد اول كتاب در سال ١۴٢٧ق و جلد پایانی آن در سال ۱۴۳۵ق، در قم، توسط المکتبة‌ الحیدریة چاپ شده است.

پیوند به بیرون

• مطالعه و بارگیری المفصل فی تاریخ النجف الاشرف تا جلد ۱۰.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله نگاهی به کتاب المفصل فی تاریخ النجف الاشرف، محمدعلی نجفی، عظیم عابدینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره چهاردهم، بهار 139۲ش، ص۱۸۰ است.

• سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
• مدرسة بغداد العلمية واثرها في تطور الفكر الامامي، حسن عيسى الحكيم، قم، المكتبة الحيدرية، 1392ه.
• بحر النجف دراسة في الجغرافية التأريخية، حسن عيسى الحكيم، بغداد، دار الکتب و الوثائق، ۲۰۰۶م.
• سفر الخلود رحلة موسوعة الحسينية من مملكة الضباب الى جمهورية القباب، نضير الخزرجي، بیروت، العلم للنابهین، ۱۴۳۷ق.
• المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، حکیم، حسن عیسی، المکتبه الحیدریه، قم، ۱۳۸۵ش.