|
|
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۷: |
خط ۷: |
| | محل حکومت = | | | محل حکومت = |
| | مدت حکومت = | | | مدت حکومت = |
| | مکان قبیله = [[جزیرة العرب]]، [[نجد]]، [[عراق]]، [[ایران]]، [[بحرین]] و [[مصر]] | | | مکان قبیله = [[جزیرة العرب]]، [[نجد]]، [[عراق]]، [[ایران]] ، [[بحرین]] و [[مصر]] |
| | سرسلسله = | | | سرسلسله = |
| | اشخاص مهم = [[اصبغ بن نباته حنظلی]]، [[حرّ بن یزید ریاحی]]، [[فرزدق]]، [[ابوالفوارس]]، [[خداش بن بشر]]، [[اکثم بن صیفی اسیدی|اکثم بن صیفی بن ریاح اسیدی]]، [[هذلول بن کعب عنبری]]، [[زبان بن علاء مازنی|زَبّان بن علاء بن عمار مازنی]]، [[خلیفة بن خیاط]]، [[یحیی بن اکثم تمیمی]]، [[ابنحبان بستی|ابنحِبّان بُستی]]، [[قاضی نعمان]]، [[عبدالکریم سمعانی]]، [[اضبط بن قریع تمیمی]] | | | اشخاص مهم = [[اصبغ بن نباته حنظلی]]، [[حرّ بن یزید ریاحی]]، [[فرزدق]]، [[ابوالفوارس]] ... |
| | جمعیت = | | | جمعیت = |
| | جنگها = | | | جنگها = |
| | شاخهای از = مضری ها/ عدنانیها / نوادگان حضرت اسماعیل (ع) | | | شاخهای از = مضر/ عدنان |
| | زیرشاخهها = [[بنیعصرون]]، [[بنومجاشع بن دارم]]، [[بنیعطارد بن عوف]]، [[آل کرب]]، [[آل ثانی]]، [[بنیسعد]]، [[بنینهشل]]، [[بنییربوع]]، [[بنیمازن]] | | | زیرشاخهها = [[بنیعصرون]]، [[بنومجاشع بن دارم]]، [[بنیعطارد بن عوف]]، [[آل کرب]]، [[آل ثانی]] ... |
| | مهمترین اقدامات = شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در [[نبرد جمل]]، [[نبرد صفین|صفین]] و [[نبرد نهروان|نهروان]]، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان | | | مهمترین اقدامات = شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در [[نبرد جمل]]، [[نبرد صفین|صفین]] و [[نبرد نهروان|نهروان]]، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان |
| | مناصب مهم = از پیشوایان عرب در [[موسم حج]]، داوران عرب در [[عکاظ]]، کارگزاران [[پیامبر(ص)]]، کارگزاران [[امام علی(ع)]]، متولیان [[کعبه]]، [[تلبیه]] ویژه و آیین [[حمس]] | | | مناصب مهم = از پیشوایان عرب در [[موسم حج]]، داوران عرب در [[عکاظ]]، کارگزاران [[پیامبر(ص)]]، کارگزاران [[امام علی(ع)]]، متولیان [[کعبه]] ، [[تلبیه]] ویژه و آیین [[حمس]] |
| | مذهب = [[بتپرستی]]، [[مسیحیت]]، [[زرتشت]]، [[اسلام]] | | | مذهب = [[بتپرستی]]، [[مسیحیت]]، [[زرتشت]]، [[اسلام]] |
| }} | | }} |
|
| |
|
| '''بنیتمیم''' از قبایل مهم [[عربستان]] در دوران باستان بود. تعداد فراوان افراد قبیله باعث اثر گذاری فراوان آنها در تحولات سیاسی شهر [[مکه]] شد. این فراوانی هم چنین باعث ایجاد شاخههای بسیاری در پسران تمیم شد. نسب این قبیله به نوادگاه حضرت [[اسماعیل]] (ع) میرسید. | | '''بنیتمیم''' از قبایل مهم [[عربستان]] در دوران باستان بود. جمعیت زیاد قبیله باعث اثر گذاری فراوان آنها در تحولات سیاسی شهر [[مکه]] شد. اصالت و نسب این قبیله به نوادگاه حضرت [[اسماعیل]] (ع) میرسید. |
|
| |
|
| قبل از اسلام بنی تمیم بتپرست بوده و تولیت [[کعبه]] و مکه بر عهده آنان بود. بعدها از مکه بیرون رانده شده و راهی سرزمین [[نجد]] شدند. افراد این قبیله بعد از اسلام آوردن (سال نهم ه.ق) در نقش مهمی در تاریخ اسلام ایفا کردند. بنی تمیم شاعران، دانشوران، راویان، کارگزارن و جنگجویان بسیاری را به اسلام تقدیم کرد. | | قبل از اسلام بنی تمیم بت پرستی بوده و تولیت [[کعبه]] و مکه بر عهده این قبیله بود. بعدها از مکه بیرون رانده شده و راهی سرزمین [[نجد]] شدند. |
|
| |
|
| بعدها این قبیله به سایر نقاط شبه جزیره، [[ایران]]، [[عراق]] و [[آفریقا]] پراکنده شدند. در عصر حاضر اغلب آنها در [[نجد]] ساکن بوده و خاندان محمد بن عبدالوهاب بنیانگذار [[وهابیت]] و [[آل ثانی]] حاکم قطر از قبیله بنیتمیم هستند.
| | برخی افراد این قبیله بعد از اسلام، نقش مهمی ایفا کردند. بنی تمیم شاعران، دانشوران، راویان، کارگزارن و جنگجویان بسیاری را به اسلام تقدیم کرد. |
|
| |
|
| == اهمیت قبیله بنی تمیم ==
| | بعد ها این قبیله به سایر نقاط در [[جزیرةالعرب|شبه جزیره]] ، [[ایران]] ، [[عراق]] و [[آفریقا]] پراکنده شدند. در عصر حاضر اغلب آنها در همان نجد ساکن بوده و خاندان محمد بن عبدالوهاب بنیان گذار [[وهابیت]] و [[آل ثانی]] حاکم قطر از قبیله بنی تمیم هستند. |
|
| |
|
| قبیله بنیتمیم از گذشتههای دور در قیاس با دیگر قبایل [[عرب]]، بسیار با اهمیت بود. دلیل این اهمیت را میتوان در فراوانی جمعیت و تیرههای مختلف و به دنبال آن پراکندگی محل سکونت آنان جست و جو کرد. البته اهمیت ویژه این قبیله به سبب برعهده داشتن تولیت [[کعبه]] بود. این موارد باعث شد که قبیله بنیتمیم از بزرگترین بنیانهای قوم عرب محسوب شود. .<ref>جمهرة انساب العرب، ص207؛ نشوة الطرب، ص415.</ref> هم چنین بزرگی این قبیله موجب نگارش، تکنگاریهای تاریخی شد.
| | == تبار نامه بنی تمیم== |
| | تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان حضرت [[اسماعیل(ع)]] است.<ref>النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.</ref> تمیمیان در [[الیاس]]، که جد شانزدهم رسول خدا است، با [[قریش]] همنسب هستند.<ref>الانساب، ج1، ص13-14.</ref> نسل تمیم، از دو پسر تن از پسرانش به نام های زید مناة و عمرو ادامه یافت. از عمرو بن تمیم، خاندانهای بسیاری<ref>جمهرة النسب، ص251-252.</ref> از جمله حَبِطات {{یادداشت|لقب حارث بن عمرو و فرزندانش.}} <ref>جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.</ref> پدید آمد. و از زید مناة بن تمیم <ref>انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.</ref> شاخههای فراوانی مانند بنوکعب بن سعد ، بنومُقاعِس<ref>جمهرة النسب، ص230 به بعد. </ref> بنیحنظله ، بنیدارم<ref>النسب، ص193-226.</ref> و بنییربوع پدید آمدند.<ref>جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.</ref> |
| | == پیش از اسلام== |
| | خاستگاه بنیتمیم در [[جزیرة العرب]] بود. حدود ۱۵۰ سال پیش از ظهور اسلام، شاخههایی از این قبیله تولیت [[کعبه]] را برعهده داشتند و در [[مکه]] سکونت داشتند. اما به سبب غارت و بیحرمتی نسبت به کعبه، از مکه رانده شدند و به [[نجد]] کوچ کردند. {{یادداشت| به گزارش ابنزبیر و فرزدق.}}<ref>الاغانی، ج9، ص224-225.</ref> |
|
| |
|
| == تبار نامه بنی تمیم ==
| | شاخههایی از آنان به [[حیره]] در [[عراق]] و [[بحرین]] نیز مهاجرت کردند.<ref>بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53؛ البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.</ref> دین رایج میان آنان [[بت پرستی]] بود، اما به سبب پراکندگی جغرافیایی، پیروانی از [[زرتشت]] و [[مسیحیت]] نیز در میانشان وجود داشت.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-93؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255؛ المفصل، ج8، ص119.</ref> در موسم حج و بازار [[عکاظ]]، تمیمیان منصب داوری داشتند و از حمایت [[قریش]] برخوردار بودند.<ref>المحبر، ص182؛ التنبیه و الاشراف، ص175؛ تاریخ طبری، ج4، ص497.</ref> |
| === پدران ===
| |
| تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان حضرت [[اسماعیل(ع)]] است.<ref>النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.</ref> تمیمیان در [[الیاس]]، که جد شانزدهم رسول خدا است، با [[قریش]] همنسب هستند.<ref>الانساب، ج1، ص13-14.</ref> | |
|
| |
|
| === فرزندان === | | == پس از اسلام == |
| شخص تمیم چهار پسر به نام زید مناة، عمرو، حارِث و یَربوع داشت.<ref>جمهرة النسب، ص191؛ النسب، ص232، انساب الاشراف، ج12، ص11؛ جمهرة انساب العرب، ص207.</ref> یربوع در کودکی درگذشت و حارث کم نسل شد. {{یادداشت|نسل حارث از طریق فرزندش معاویه به نام شَقِرات ادامه یافت.}} پس نسل تمیم، از دو پسر دیگر او به نامهای زید مناة و عمرو ادامه یافت.
| | در سال نهم هجری ([[عام الوفود]]) بیشتر بنیتمیم مسلمان شدند.<ref>الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.</ref>برخی بزرگانشان کارگزار پیامبر(ص) در مناطق مختلف بودند؛ مانند [[یعلی بن امیه تمیمی]] در [[یمن]] و [[حنظلة بن ربیع تمیمی]] در نویسندگان رسول خدا.<ref>الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254؛ الطبقات، ج6، ص123.</ref> این قبیله در فتوحات اسلامی، بهویژه [[نبرد قادسیه]] و فتح اصطخر و خراسان نقش داشتند.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص563؛ تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ فتوح البلدان، ص390-394.</ref> |
| از عمرو بن تمیم، خاندانهای بسیاری<ref>جمهرة النسب، ص251-252.</ref> از جمله حَبِطات {{یادداشت|لقب حارث بن عمرو و فرزندانش.}}<ref>جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.</ref> پدید آمد؛ و از زید مناة بن تمیم<ref>انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.</ref> شاخههای فراوانی مانند [[بنوکعب بن سعد]]، [[بنومقاعس|بنومُقاعِس]]<ref>جمهرة النسب، ص230 به بعد.</ref> [[بنیحنظله]]، [[بنیدارم]]<ref>النسب، ص193-226.</ref> و [[بنییربوع]] پدید آمدند.<ref>جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.</ref>
| |
|
| |
|
| از تیرههای بنیحنظله میتوان به براجم،<ref>انساب الاشراف، ج12، ص15؛ الاشتقاق، ص218؛ نشوة الطرب، ص447.</ref> [[بنوعنبر بن یربوع]]<ref>نشوة الطرب، ص448-449.</ref> و [[بنودارم بن مالک|بنودارم]] بن مالک بن حنظله اشاره کرد.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص16، 19؛ الاشتقاق، ص234.</ref> | | در دوران [[امام علی(ع)]]، برخی از کارگزاران و یاران نزدیک او از بنیتمیم بودند؛ مانند معقل بن قیس ریاحی و اصبغ بن نباته حنظلی.<ref>تاریخ طبری، ج4، ص558؛ رجال الطوسی، ج1، ص69.</ref>در نبردهای [[جمل]]، [[صفین]] و [[نهروان]]، بخشی از تمیمیان در کنار امام علی(ع) و بخشی در صف مخالفان یا [[خوارج]] حضور داشتند.<ref>وقعة صفین، ص205؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.</ref>در [[قیام عاشورا]]، برخی تمیمیان در سپاه [[امام حسین(ع)]] و برخی در سپاه دشمن بودند؛ از جمله [[حرّ بن یزید ریاحی]] در شمار یاران امام و [[زرعة بن شریک]] در شمار مخالفان.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص422، 453.</ref> |
|
| |
|
| == خاستگاه بنی تمیم ==
| | در دوره [[امویان]]، تمیمیان در فتوحات خراسان و نزاعهای قبیلهای بصره نقش گسترده داشتند. حضورشان در خراسان سبب شد در دعوت [[عباسیان]] نیز مؤثر باشند؛ پنج تن از نقیبان دوازدهگانه عباسی در خراسان از بنیتمیم بودند.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص379-380.</ref> |
| === قبل از اسلام ===
| |
|
| |
|
| سرزمین اصلی و خاستگاه قبیله بنی تمیم در باستان [[جزیرة العرب]] بود.
| | ==== دورانهای بعدی و معاصر ==== |
| ۱۵۰ سال پیش از ظهور اسلام، شاخههای اولیه این خاندان تولیت [[کعبه]] را برعهده داشتند و در [[مکه]] ساکن بودند. سایر عربهای ساکن مکه، تمیم را به سبب غارت و بیحرمتی کعبه، از جزیره العرب دور کردند. {{یادداشت| به گزارش ابنزبیر و فرزدق.}}
| | در قرون دوم و سوم هجری، گروههایی از بنیتمیم به [[مصر]] مهاجرت کردند و با تأسیس [[سلسله اغلبیان]] قدرت یافتند. پس از سقوط اغلبیان، برخی به [[اندلس]] کوچ کردند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص114-118.</ref> |
|
| |
|
| در نتیجه پیش از اسلام بنی تمیم به نجد کوچ کرد. البته زمان دقیق مهاجرتشان به[[نجد]] مشخص نیست. .<ref>الاغانی، ج9، ص224-225.</ref> بعلاوه شاخههایی از این قبیله به حیرهِ [[عراق]] و [[بحرین]] مهاجرت کردند. .<ref>بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53؛ البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.</ref> | | در [[عراق]]، بنیتمیم از نخستین ساکنان [[کوفه]] و [[بصره]] بودند. بعدها شاخههای متعددی از آنان در عراق شکل گرفت و در دوره معاصر بسیاری به [[تشیع]] گرویدند.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126.</ref> |
|
| |
|
| === بعد از اسلام ===
| | در [[ایران]]، از سدههای نخست هجری در [[خوزستان]] و [[خراسان]] اقامت داشتند و امروز نیز از قبایل بزرگ خوزستاناند.<ref>الکامل، ج9، ص103؛ قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.</ref>امروزه بنیتمیم در ایران، عراق، شمال [[افریقا]] و بهویژه در [[نجد]] و [[جبل شمر]] [[عربستان سعودی]] حضور دارند. افرادی چون [[محمد بن عبدالوهاب]] بنیانگذار [[وهابیت]] و خاندان [[آل ثانی]] حاکمان [[قطر]] از بنیتمیم برخاستهاند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122-134؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.</ref> |
| در قرن دوم وسوم ه.ق بسیاری از بنیتمیم به مصر مهاجرت کردند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص114.</ref> در همین دوران، یکی از تمیمیان به نام ابراهیم بن اغلب با تأسیس [[سلسله اغلبیان]]، بر دامنه و گستره قدرت تمیمیان افزود. پس از سقوط اغلبیان، گروههایی از بنیتمیم همچنان در آنجا باقی ماندند و بسیاری از آنها بعدها نیز به[[اندلس]] کوچ کردند. .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص117-118.</ref> | |
|
| |
|
| === دوران معاصر === | | ==بنیتمیم و حج و حرمین== |
| امروزه افراد قبیله بنیتمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال [[آفریقا]] پراکنده شدهاند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان نجد و [[جبل شمر|جبل شَمَّر]] [[عربستان سعودی]] سکونت دارند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122، 132، 136.</ref> خاندانها و طوایف بنیتمیم در عربستان، متعلق به سه بطنِ حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، سعد بن زید مناة، و عمرو بن تمیم هستند. .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122؛ انساب الاشراف، ج12، ص363.</ref>
| | بنیتمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانستهاند.<ref>المحبر، ص182.</ref> در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان کعب بن سعد برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند.<ref>جمهرة النسب، ص239.</ref> |
| | امر [[اجازه]] <ref>تاریخ طبری، ج2، ص257.</ref> {{یادداشت| جلوداری حاجیان در کوچ به سوی [[عرفات]] و [[منا]] و [[رمی جمرات]]}} نخست در دست خاندان صوفه از بنیتمیم بود و سپس در دست خاندانهایی دیگر از بنیتمیم مانند بنیعطارد بن عوف و آل کرب قرار گرفت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.</ref> پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.</ref> |
|
| |
|
| در نجد از میان بنی تمیم خاندانهایی برخاستند که امروزه بر تحولات جزیرة العرب اثر گذار هستند. خاندان [[محمد بن عبدالوهاب]]، بنیانگذار [[فرقه وهابیت]] و [[آل ثانی]] {{یادداشت| خاندان آل ثانی از اواخر سده یازدهم ه. ق از نجد به این منطقه آمدند.}} به عنوان حاکمان [[قطر]]، از جمله آنان هستند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122به بعد، 132-134.</ref><ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص132؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.</ref>
| | ===متولیان کعبه=== |
| | برخی منابع [[اضبط بن قریع تمیمی]] را از متولیان کعبه برشمردهاند.<ref>المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.</ref> آوردهاند که او پس از [[بنیجمان بن سعد تمیمی]]،<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و سپس این مقام به تیرهای دیگر از بنیتمیم یعنی بنیحنظلة بن دارم رسید.<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن مشخص نیست.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> |
|
| |
|
| == پراکندگی جغرافیایی بنی تمیم == | | ===تلبیه ویژه=== |
| | |
| === عراق ===
| |
| ==== عراق اسلامی ====
| |
| تمیمیها از آغاز تأسیس [[کوفه]] و [[بصره]]، نخستین ساکنان آن بودند؛ در بصره بنی تمیم یکی از پنج قبایل گوناگونی بود که به آنها «اخماس» گفته میشد. البته این قبیله درساختار قبیله ای کوفه، در مقایسه با بصره، چندان قدرت و نفوذ نداشتند.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55.</ref> با اقامت قبیلههای رقیب در این شهرها اندکاندک تعصبات شهری جای تعصبات قبیلهای را گرفت. از همینرو، این قبیله وحدت سیاسی خویش را از دست داد؛ لذا گاهی از بنی تمیم به عنوان تمیم بصره و تمیم کوفه سخن به میان میآید. {{یادداشت| چنانکه [[احنف بن قیس]]، بزرگ تمیمیان بصره، در رویداد نبرد میان اَزْد و تمیم در بصره به صراحت گفت که در نظر او اَزْد بصره از تمیم کوفه و اَزْد کوفه از تمیم شام والاتر است.}}.<ref>البیان و التبیین، ج2، ص92؛ زهر الآداب، ج3، ص699.</ref>
| |
| | |
| در مجموع، ۳۴ شاخه از تمیمیهای در عراق برشمردهاند که طایفه المصالحه و الظوالم از بزرگترین طوایف تمیم عراق هستند. .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص126-128-159.<ref>==== عراق معاصر ====
| |
| در عراق معاصر، پراکندگی تمیمیها بسیار گسترده شد و با کمرنگ تر شدن پیوندهای قبیلهای، شناسایی آنها دشوارتر شده است. عشایر بنی تمیم به تدریج در این محدوده به تشیع گرویدند. شاخههایی از آنان هنوز به صورت عشایری به ویژه در استان بصره زندگی میکنند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص126؛ عشائر العراق، ج3، ص252.</ref><ref>لله و للحقیقه، ص646.</ref>
| |
| | |
| === ایران ===
| |
| ==== ایران اسلامی ====
| |
| در [[ایران]] از سدههای نخست تیرههای تمیم در [[خوزستان]] و [[خراسان]] اقامت داشتهاند.<ref>الکامل، ج9، ص103-104.</ref>
| |
| | |
| ==== ایران معاصر ====
| |
| اکنون بنیتمیم نیز یکی از قبایل بزرگ ساکن در خوزستان است. .<ref>قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.</ref>
| |
| | |
| == وضعیت سیاسی اجتماعی تمیم ==
| |
| === منصبها ===
| |
| بنیتمیم از پیشوایان عرب در [[موسم حج]] و داوران عرب هنگام همایش سالانه در بازار [[عکاظ]] بود. .<ref>المحبر، ص182.</ref>
| |
| منصب قضاوت میان برخی خاندانها بنی تمیم همیشگی بود. .<ref>النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.</ref>
| |
| | |
| === برخورداری از حمایت قریش ===
| |
| با توجه به مشترک بودن جد بنیتمیم و قریش<ref>التنبیه و الاشراف، ص175؛ السیرة النبویه، ج1، ص75؛ تاریخ طبری، ج4، ص497.</ref> به این نسب افتخار میورزیدند<ref>الانساب، ج1، ص52.</ref> و از حمایت قریش نیز برخوردار بودند؛ چنانکه در [[یوم القصیبه|یوم القُصَیبه]] برخی از قریشیها به حمایت از تیره بنیسعد بن تمیم در برابر غارت بدویان برخاستند.<ref>المنمق، ص354.</ref>
| |
| | |
| تمیمیان ساکن در مسیر راههای تجاری جزیرة العرب، در برابر دریافت مال، پاسداری از کاروانهای تجاری قریش را در قلمرو سکونت خود به دست گرفتند و در معاهده «ایلاف» قریش درون شدند. قریش نیز بر حفظ رابطه نیکو با بنیتمیم میکوشید.<ref>قبایل بنیتمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص94-98.</ref>
| |
| | |
| === قتل وغارت کاروانها ===
| |
| از بنی تمیم نیز غارتهایی گزارش شده است. در [[یوم الصفقه|یوم الصَفَقه]] حاکم دست نشانده کسرای ایران، سران تمیم را به سزای غارت کاروان تجاری ایران به قتل رساند.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص242؛ الکامل، ج1، ص621.</ref> ویا قتل و غارت یکی از پادشاهان حمیری که پرده ای برای هدیه به کعبه فرستاده بود. .<ref>المحبر، ص7؛ الآثار الباقیه، ص40.</ref>
| |
| | |
| === کارگزاران پیامبر ===
| |
| [[پیامبر(ص)]] [[یعلی بن امیه تمیمی]] را بر [[یمن]] گماشت. [[مالک بن نویره]] را کارگزار صدقات بنیحنظله، [[زبرقان بن بدر]] و [[قیس بن عاصم]] را عامل ناحیهای از بنیسعد کرد. [[عیینة بن حصن فزاری]] را به عنوان کارگزار صدقات بنی تمیم گماشت. .<ref>الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254.</ref>
| |
| بعلاوه [[حنظلة بن ربیع تمیمی]] نیز<ref>الطبقات، ج6، ص123.</ref> از نویسندگان رسول خدا بود.<ref>التنبیه و الاشراف، ص246؛ الانساب، ج1، ص254؛ البدایة و النهایه، ج5، ص342.</ref>
| |
| | |
| === نقش بنیتمیم در فتوحات ===
| |
| بیشتر گزارشها درباره نقش تمیم در رویداد رده و فتوحات، از [[سیف بن عمر تمیمی]] نقل گشته که جنبه حماسهسرایی دارد و آمیخته با افسانهسرایی و فضیلتتراشی برای قبیله خویش است. این احتمال درباره برخی دیگر از افتخارات و فضیلتهای این قبیله نیز وجود دارد.<ref>صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.</ref>
| |
| سهم آنها در [[نبرد قادسیه]]، به ویژه در [[لیلة القادسیه]] که دو لشکر تا صبح با یکدیگر میجنگیدند، چشمگیر بود.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص563، 576-578؛ صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.</ref> از شرکت آنها در فتح اصطخر، از شهرهای فارس<ref>تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ تاریخ طبری، ج2، ص170.</ref> و خراسان<ref>فتوح البلدان، ص390-394.</ref> یاد شده است.
| |
| | |
| === کارگزاران امام علی ===
| |
| از میان بنیتمیم کسانی چون [[معقل بن قیس ریاحی]]<ref>تاریخ خلیفه، ص121.</ref> و [[خلید بن قرّه یربوعی]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص93؛ الکامل، ج3، ص351.</ref> از کارگزاران علی (ع) به ترتیب صاحب شرطه و حکمران امام در خراسان<ref>تاریخ طبری، ج4، ص558.</ref> بودند.
| |
| پس از شهادت امام، معقل بن قیس ریاحی و [[جاریة بن قدامه سعدی]] درگرفتن بیعت از مردم برای [[امام حسن(ع)]] نقش داشتند.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص35-33.</ref> [[اصبغ بن نباته حنظلی]]<ref>رجال الطوسی، ج1، ص69.</ref> هم از یاران ویژه امام علی (ع) و راوی حدیث او بود.<ref>رجال الطوسی، ص57.</ref>
| |
| | |
| === نقش بنی تمیم در نبردهای امیر المومنین (ع) ===
| |
| یعلی بن امیه تمیمی کارگزار [[خلیفه دوم]] و [[خلیفه سوم]] در [[صنعا]] بود. .<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص157؛ تاریخ طبری، ج4، ص251-252.</ref> بعدها به سپاه جمل پیوست و بخشی از هزینه رورویایی با [[امام علی(ع)]] را تأمین کرد و در همین نبرد به هلاکت رسید.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1586-1587.</ref>
| |
| | |
| بسیاری از تیره بنیحنظله به تحریک [[طلحه]] و [[زبیر]] به سپاه [[عایشه]] پیوستند. .<ref>الفتوح، ج2، ص488؛ شرح نهج البلاغه، ج9، ص320.</ref> بخش بزرگتر تمیم کوفه با رای احنف بن قیس که بزرگ تمیم بصره بود، پس از رایزنی با امام علی (ع) از نبرد کنارهگیری کردند.<ref>الجمل، ص158، 207-208، 224.</ref>
| |
| | |
| برخی تمیمیها نیز با سروری [[جاریة بن قدامه]] که در شمار یاران امام علی (ع) بود، در [[نبرد صفین|صفین]] و سرکوبی [[بسر بن ارطاه]] در [[حجاز]] و یمن حضور داشتند.<ref>وقعة صفین، ص205؛ انساب الاشراف، ج12، ص377.</ref>
| |
| | |
| پس از [[نبرد نهروان]]، برخی از بنیحنظله از فرمان امام علی (ع) بیرون رفتند و رهبری گروهی از خوارج را به دست گرفتند. از این گروه، میتوان از [[حرقوص بن زهیر|حْرقوص بن زُهیر]]، [[مسعر بن فدکی]]،<ref>خوارج تندیس فتنه، ص138-111.</ref> [[عروة بن ادیه|عُروة بن اُدَیه]] و [[شبث بن ربعی|شَبَث بن رِبْعی]] نام برد.<ref>جمهرة النسب، ص217، 225-226؛ جمهرة انساب العرب، ص223، 225.</ref> برخی از آنها بعدها از سرکردگان فرقههای خوارج چون [[اباضیه]] و [[ازارقه]] شدند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.</ref>
| |
| | |
| === در قیام عاشورا ===
| |
| [[احنف بن قیس سعدی]]<ref>الاخبار الطوال، ص231.</ref> و [[مسعود بن عمرو]] دو تن از سران تمیمی بصره، نامههای [[امام حسین(ع)]]<ref>الفتوح، ج5، ص37.</ref> را در سال ۶۰ ق. با مضمون بیان حقانیت اهل بیت: و دعوت از سران بصره برای حمایت و پشتیبانی از حرکت ایشان<ref>مقتل الحسین، ص48-49.</ref> دریافت کردند. احنف از حمایت امام و پاسخ به نامه وی خودداری کرد.<ref>عیون الاخبار، ج1، ص311.</ref> اما مسعود بن طوایف بنیحنظله و بنیسعد تمیم<ref>جلاء العیون، ص609-610.</ref> و بنیعامر را گرد آورد و حمایت آنها را به امام اعلام کرد.<ref>اللهوف، ص26؛ بحار الانوار، ج44، ص337.</ref>
| |
| | |
| در روز عاشورا برخی تمیمیان چون [[زرعة بن شریک]]،<ref>تاریخ طبری، ج5، ص453؛ البدء و التاریخ، ج6، ص11.</ref> [[عمر طهوی]]،<ref>البدایة و النهایه، ج8، ص170-171.</ref> [[جویریة بن بدر]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص393.</ref> و [[حصین تمیمی]]<ref>تاریخ طبری، ج4، ص499.</ref> در شهادت امام حسین (ع) مشارکت داشتند.
| |
| در برابر، [[حرّ بن یزید ریاحی]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص422، 430، 453، 468.</ref> و شماری دیگر از بنیتمیم در زمره یاران امام حسین (ع) و از [[شهدای کربلا]] بودند.
| |
| | |
| === در دوره امویان ===
| |
| نقش سیاسی ـ اجتماعی بنیتمیم را در دوره اموی میتوان در سه محور دنبال کرد.
| |
| نزاعهای قبیلهای: تمیمیها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقش گسترده داشتند<ref>الفتوح، ج2، ص337، 340.</ref> منطقه خراسان از لحاظ اداری تابع بصره بود؛ لذا نزاعهای سخت قبیلهای در بصره، نخست میان تمیم و ربیعه و اندکی بعد، میان تمیم و ازد، رخ داد. آتش ستیز میان تمیم و ازد در بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، [[عبیدالله بن زیاد]] به ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان، به دست تمیمیها کشته شد. با هوشمندی احنف بن قیس و پرداخت مالی سنگین، این فتنه تااندازهای فرونشست.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص520، 525-526.</ref>
| |
| | |
| مشارکت در فتوحات اسلامی: [[زیاد بن ابیه]]، حکمران عراق در دوره معاویه، برای دفع خطر خوارج و با توجه به این که بسیاری از رهبران خوارج تمیمی بودند، بسیاری از جنگجویان این شهر را به خراسان منتقل کرد.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص44، ص142.</ref>
| |
| | |
| کوشش در شکلگیری خلافت عباسی: چند تن از سران خوارج مانند [[عبدالله بن اباض]]، رهبر فرقه اباضیه، و [[عبدالله بن صفار]]، رئیس [[صفریه]]، از بنومُقاعِس<ref>تاریخ طبری، ج5، ص567-569؛ جمهرة النسب، ص236.</ref> و [[برک بن عبدالله|بَرْک بن عبدالله]]، ضارب معاویه در شب نوزدهم [[رمضان]] سال ۴۰ق. از بنیتمیم بودند.<ref>جمهرة النسب، ص236؛ انساب الاشراف، ج3، ص251.</ref>
| |
| | |
| === نقش بنیتمیم در حکومت عباسیان ===
| |
| حضور بسیار گسترده بنیتمیم در خراسان، سبب شرکت مؤثر آنها در دعوت عباسیان شد؛ چنانکه پنج تن از نقیبان دوازدهگانه [[عباسیان]] در خراسان از بنیتمیم بودند.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص379-380.</ref>
| |
| | |
| در دوره نخست خلافت عباسی، بسیاری از بنیتمیم به مناصب مهم حکومتی دست یافتند؛ از جمله: [[خازم بن خزیمه]] حکمران ارمینیه و بصره، [[خزیمة بن خازم]] حکمران جزیره و . . . .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119.</ref>
| |
| | |
| == وضعیت مذهبی بنی تمیم ==
| |
| === قبل از اسلام ===
| |
| [[بتپرستی]] دین رایج میان آنها بود. اسامی برخی تمیمیها مانند [[عبدمناه]] و [[عبدالعزی]] است که از پرستش بتهای مشهور شبه جزیره میان آنها حکایت دارد. .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-91.</ref>
| |
| | |
| با توجه به وسعت و پراکندگی مناطق سکونت قبیله تمیم و مجاورت با پیروان ادیان گوناگون تنوع دینی زیادی در میان آنها وجود داشت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref> [[دین زرتشت]] و [[مسیحیت]] با توجه به همجواری و مناسبات ایشان با ایران و قبایلی مانند تغلب، میان تمیم پیروانی داشت.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص92-93؛ المفصل، ج8، ص119.</ref>
| |
| | |
| === بعد از اسلام ===
| |
| با توجه به دوری تمیمیها از مکه، در سالهای نخست بعثت رسول خدا، افرادی اندک از این قبیله مسلمان شدند. {{یادداشت|مدعا این بیان شمار اندکی از تمیمیها یا حُلَفای آنان مانند [[واقد بن عبدالله]] و [[خباب بن ارت|خَبّاب بن اَرَت]] در هجرت به یثرب و نبردهای [[نبرد بدر|بدر]] و [[نبرد احد|احد]] است.}} اما پس از حاکمیت اسلام بر [[مدینه]] و [[مکه]]، بزرگان تمیم به فکر همپیمانی با پیامبر (ص) افتادند. .<ref>المحبر، ص73؛ البدء و التاریخ، ج4، ص146.</ref> الطبقات، ج۳، ص۱۲۲؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص249.</ref>
| |
| | |
| مسلمان شدن بیشتر بنیتمیم در سال نهم ([[سنة الوفود]]) صورت پذیرفت.<ref>الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.</ref>
| |
| | |
| === خلافت ابوبکر ===
| |
| از اسلام آوردن بسیاری از بنیتمیم پس از رحلت رسول خدا دیری نمیگذشت؛ که برخی از آنها از دادن صدقات به کارگزاران خلیفه اول خودداری کردند.<ref>الرده، ص68؛ ایام العرب، ج2، ص143.</ref>
| |
| برای مثال مالک بن نویره از بنییربوع بن حنظله، از دادن صدقه تیره خود به ابوبکر خودداری نمود<ref>الرده، ص103-104.</ref> پیامد آن، کشته شدنش به دست [[خالد بن ولید]] بود. جالب آنکه خالد همان روز با همسر مالک همبستر شد.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص276-280.</ref> این کار مورد اعتراض عمر قرار گرفت و وی خواستار اجرای حد زنا بر خالد گشت.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص278؛ البدایة و النهایه، ج6، ص322.</ref>
| |
| | |
| هم چنین [[سجاح]] از بنییربوع تمیمی در دوران خلافت ابوبکر ادعای پیامبری کرد و پس از ازدواج با مُسَیلمه، دیگر پیامبر دروغین از بنیحنیفه، دستههایی فراوان از بنیتمیم و برخی بزرگان آن مانند احنف بن قیس و حارثة بن بدر و شبث بن ربعی را نیز با خود همراه کرد و پس از کشته شدن مسیلمه به دست سپاه اسلام در [[نبرد یمامه]]، خانهنشین شد.<ref>الرده، ص48-49؛ تاریخ طبری، ج3، ص267-275.</ref>
| |
| | |
| == وضعیت فرهنگی بنی تمیم ==
| |
| | |
| === راویان احادیث امامان ===
| |
| افراد بسیاری از میان بنی تمیم راویان احادیث [[اهلبیت]] هستند. {{یادداشت|از جمله: [[غیاث بن ابراهیم]] از اصحاب امام صادق و امام کاظم (ع) بودند. [[محمد بن تمیم نهشلی]] ،[[ابونجران]] ،[[عمرو بن مسلم]] از اصحاب [[امام کاظم(ع)]]، [[هیثم بن عروه کوفی]] و [[عبدالرحمن بن ابینجران]] از اصحاب [[امام رضا(ع)]] بودند.}}
| |
| | |
| === شاعران و سخنوران ===
| |
| جمله شاعران عصر جاهلی<ref>الاغانی، ج8، ص443.</ref> مانند اوس بن حجر، اسود بن یعْفُر دارمی ندیم نعمان بن منذر، عَدِی بن زید عبادی،<ref>الشعر و الشعراء، ج1، ص9، 165.</ref> عَمرو بن اَهْتَم تمیمی.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص266.</ref>
| |
| | |
| از شاعران دوره اسلامی، جریر بن عطیة بن حذیفه (خطفی)<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص321.</ref> که گرایش ضد شیعی او از مدح خلفای اموی پیدا است،<ref>شرح دیوان جریر، ص7-8.</ref> هَمّام بن غالب بن صعصعه مشهور به[[فرزدق]]، [[روبة بن عجّاج|روبَة بن عَجّاج]] (م. ۱۴۵ق)، [[ابوالفوارس]] سعد بن محمد بن سعد مشهور به حَیصَ بَیص، و [[خداش بن بشر]] مشهور به بَعِیث<ref>انساب الاشراف، ج12، ص115؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص67-676، 678-687، 690-692، 726-728.</ref>
| |
| | |
| === دانشوران علوم مختلف ===
| |
| از بنیتمیم در فقه، تاریخ، قضا، حدیث، صرف و نحو، عرفان، خطابه، کلام و تفسیر نیز دانشورانی ظهور کردهاند.
| |
| | |
| از آن جمله میتوان به فرزدق شاعر مشهور،<ref>انساب الاشراف، ج12، ص57 به بعد؛ النسب، ص234؛ جمهرة انساب العرب، ص230.</ref> نصر بن مزاحم مِنقری تمیمی تاریخنگار شیعی، [[خلیفة بن خیاط]] محدّث و نسبشناس، احمد بن فرات ضبّی قاضی القضاة دستگاه خلافت مأمون، [[ابنحبان بستی|ابنحِبّان بُستی]]، نعمان بن محمد معروف به[[قاضی نعمان]] محدث و فقیه مذهب اسماعیلی، [[عبدالکریم سمعانی]] مشهور به محدّث مشرق، اکثم بن صیفی،<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص12.</ref> ابواسحق ابراهیم بن ادهم بن منصور بلخی،<ref>فتوحات شاهی، ج1، ص، 416.</ref> [[هذلول بن کعب عنبری]]<ref>نشوة الطرب، ص419؛ جمهرة انساب العرب، ص208-209.</ref> اقرع بن حابس،<ref>النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.</ref> یحیی بن اکثم بن محمد تمیمی مروزی و خاندان [[بنیعصرون]] و [[خاندان قلانسی]] را نام برد.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119، 135، 305-306، 309، 342، 403-448، 420-422.</ref>
| |
| | |
| جالب آنکه بنیتمیم میان قبایل عرب در تلفظ برخی واژهها گویشی یگانه داشت و به جای ضمیر «ک» مخاطب از «ش» استفاده میکرد.<ref>جمهرة اللغه، ج1، ص42، 369؛ راههای نفوذ فارسی، ص117.</ref>
| |
| | |
| == وضعیت حجگزاری بنیتمیم ==
| |
| بنیتمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانستهاند.<ref>المحبر، ص182.</ref> در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان [[کعب بن سعد]] برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند. .<ref>جمهرة النسب، ص239.</ref>
| |
| امر [[اجازه]]<ref>تاریخ طبری، ج2، ص257.</ref> {{یادداشت| جلوداری حاجیان در کوچ به سوی [[عرفات]] و [[منا]] و [[رمی جمرات]]}} نخست در دست خاندان صوفه از بنیتمیم بود و سپس در دست خاندانهایی دیگر از بنیتمیم مانند [[بنیعطارد بن عوف]] و [[آل کرب]] قرار گرفت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.</ref> پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.</ref>
| |
| | |
| === متولیان کعبه ===
| |
| برخی منابع [[اضبط بن قریع تمیمی]] را از متولیان کعبه برشمردهاند.<ref>المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.</ref> آوردهاند که او پس از [[بنیجمان بن سعد تمیمی]]،<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و سپس این مقام به تیرهای دیگر از بنیتمیم یعنی بنیحنظلة بن دارم رسید.<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن مشخص نیست.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref>
| |
| | |
| === تلبیه ویژه ===
| |
| بنیتمیم در [[مناسک حج]]، تلبیهای ویژه به صورت «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref> داشت.{{یادداشت|بارخدایا! ندای تو را از سوی بنیتمیم پاسخ میدهیم که لباسهایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است.}} | | بنیتمیم در [[مناسک حج]]، تلبیهای ویژه به صورت «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref> داشت.{{یادداشت|بارخدایا! ندای تو را از سوی بنیتمیم پاسخ میدهیم که لباسهایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است.}} |
|
| |
|
| === آیین حمس === | | ===آیین حمس=== |
| {{اصلی|حمس}} | | {{اصلی|حمس}} |
| برخی تیرههای بنیتمیم در مناسک حج به[[آیین حمس|آیین حُمس]] پایبند بودند<ref>قبائل بنیتمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.</ref> و در حج خود، تنها در لباسهای نو یا لباس مردم مکه به[[طواف]] میپرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباسهایی که معصیت در آنها انجام گرفته، به جا آورند. | | برخی تیرههای بنیتمیم در مناسک حج به [[آیین حمس|آیین حُمس]] پایبند بودند<ref>قبائل بنیتمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.</ref> و در حج خود، تنها در لباسهای نو یا لباس مردم مکه به [[طواف]] میپرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباسهایی که معصیت در آنها انجام گرفته، به جا آورند. |
| اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف میکردند و اگر کسی با لباسهای خود طواف میکرد، پس از طواف لباسها را دور میانداخت و دیگر کسی از آنها بهره نمیبرد.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص87-88.</ref> | | اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف میکردند و اگر کسی با لباسهای خود طواف میکرد، پس از طواف لباسها را دور میانداخت و دیگر کسی از آنها بهره نمیبرد.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص87-88.</ref> |
|
| |
|
| == پانویس == | | ==پانویس== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| خط ۱۸۳: |
خط ۷۲: |
| | نویسنده = علی اصغر رجاء | | | نویسنده = علی اصغر رجاء |
| }} | | }} |
| * '''الآثار الباقیه''': ابوریحان بیرونی (درگذشت ۴۴۰ ق)، تهران، میراث مکتوب، ۱۴۲۲ق. | | |
| * '''الاخبار الطوال''': ابنداود الدینوری (درگذشت ۲۸۲ق)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق. | | * '''الآثار الباقیه''': ابوریحان بیرونی ( درگذشت 440 ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق. |
| * '''اخبار مکه''': الفاکهی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش ابندهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. | | * '''الاخبار الطوال''': ابنداود الدینوری (درگذشت 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق. |
| * '''اسباب النزول''': الواحدی (درگذشت ۴۶۸ق)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق. | | * '''اخبار مکه''': الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابندهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق. |
| * '''الاستیعاب''': ابنعبدالبر (درگذشت ۴۶۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. | | * '''اسباب النزول''': الواحدی (درگذشت 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق. |
| * '''اسد الغابه''': ابناثیر (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. | | * '''الاستیعاب''': ابنعبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق. |
| * '''الاشتقاق''': ابندرید (درگذشت ۳۲۱ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۱ق. | | * '''اسد الغابه''': ابناثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق. |
| * '''الاصابه''': ابنحجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. | | * '''الاشتقاق''': ابندرید (درگذشت 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق. |
| * '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''': هشام بن محمد کلبی (درگذشت ۲۰۴ق)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، ۱۳۴۸ش. | | * '''الاصابه''': ابنحجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق. |
| * '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م. | | * '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''': هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش. |
| * '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت ۳۵۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق. | | * '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م. |
| * '''انساب الاشراف''': البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. | | * '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق. |
| * '''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت ۵۶۲ق)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق. | | * '''انساب الاشراف''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق. |
| * '''انصار الحسین''': محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، ۱۴۰۱ق. | | * '''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق. |
| * '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | | * '''انصار الحسین''': محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، 1401ق. |
| * '''البحرین فی صدر الاسلام''': عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، ۱۴۲۱ق. | | * '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق. |
| * '''البدء و التاریخ''': المطهر المقدسی (درگذشت ۳۵۵ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م. | | * '''البحرین فی صدر الاسلام''': عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، 1421ق. |
| * '''البدایة و النهایه''': ابنکثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف. | | * '''البدء و التاریخ''': المطهر المقدسی (درگذشت 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م. |
| | * '''البدایة و النهایه''': ابنکثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف. |
| * '''بلاد العرب''': حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه. | | * '''بلاد العرب''': حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه. |
| * '''البیان و التبیین''': الجاحظ (درگذشت ۲۵۵ق)، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۲۳ق. | | * '''البیان و التبیین''': الجاحظ (درگذشت 255ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق. |
| * '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. | | * '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق. |
| * '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق. | | * '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق. |
| * '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (درگذشت ۲۴۰ق)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. | | * '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق. |
| * '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | | * '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. |
| * '''تجارب الامم''': ابوعلی مسکویه (درگذشت ۴۲۱ق)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش. | | * '''تجارب الامم''': ابوعلی مسکویه (درگذشت 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش. |
| * '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (درگذشت ۳۴۵ق)، بیروت، دار صعب. | | * '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دار صعب. |
| * '''التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره''': صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه. | | * '''التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره''': صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه. |
| * '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | | * '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق. |
| * '''جلاء العیون''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، قم، سرور، ۱۳۸۲ش. | | * '''جلاء العیون''': المجلسی (درگذشت 1110ق.)، قم، سرور، 1382ش. |
| * '''الجمل و النصرة لسید العتره''': المفید (درگذشت ۴۱۳ق)، قم، مکتبة الداوری. | | * '''الجمل و النصرة لسید العتره''': المفید (درگذشت 413ق.)، قم، مکتبة الداوری. |
| * '''جمهرة اللغه''': ابندرید (درگذشت ۳۲۱ق)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۷م. | | * '''جمهرة اللغه''': ابندرید (درگذشت 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م. |
| * '''جمهرة النسب''': ابنالکلبی (درگذشت ۲۰۴ق)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق. | | * '''جمهرة النسب''': ابنالکلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق. |
| * '''جمهرة انساب العرب''': ابنحزم (درگذشت ۴۵۶ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | | * '''جمهرة انساب العرب''': ابنحزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق. |
| * '''خوارج و تندیس فتنه''': ولی الله عیسیزاده، قم، میراث ماندگار، ۱۳۸۳ش. | | * '''خوارج و تندیس فتنه''': ولی الله عیسیزاده، قم، میراث ماندگار، 1383ش. |
| * '''راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی''': آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، ۱۳۷۴ش. | | * '''راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی''': آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش. |
| * '''رجال ابنداود''': ابنداود الحلی (درگذشت ۷۰۷ق)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۹۲ق. | | * '''رجال ابنداود''': ابنداود الحلی (درگذشت 707ق.)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، 1392ق. |
| * '''رجال الطوسی''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق. | | * '''رجال الطوسی''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق. |
| * '''رجال النجاشی''': النجاشی (درگذشت ۴۵۰ق)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق. | | * '''رجال النجاشی''': النجاشی (درگذشت 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق. |
| * '''الرده''': الواقدی (درگذشت ۲۰۷ق)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۱۰ق. | | * '''الرده''': الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق. |
| * '''زهر الآداب و ثمر الالباب''': ابراهیم القیروانی (درگذشت ۴۵۳ق)، بیروت، دار الجیل. | | * '''زهر الآداب و ثمر الالباب''': ابراهیم القیروانی (درگذشت 453ق.)، بیروت، دار الجیل. |
| * '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت ۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. | | * '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق. |
| * '''السیرة النبویه''': ابنهشام (درگذشت ۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. | | * '''السیرة النبویه''': ابنهشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. |
| * '''شرح دیوان جریر''': تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۹ق. | | * '''شرح دیوان جریر''': تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1429ق. |
| * '''شرح نهج البلاغه''': ابنابیالحدید (درگذشت ۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق. | | * '''شرح نهج البلاغه''': ابنابیالحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق. |
| * '''الشعر و الشعراء''': ابنقتیبه (درگذشت ۲۷۶ق)، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۳ق. | | * '''الشعر و الشعراء''': ابنقتیبه (درگذشت 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق. |
| * '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | | * '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق. |
| * '''صد و پنجاه صحابی ساختگی''': سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا. | | * '''صد و پنجاه صحابی ساختگی''': سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا. |
| * '''الطبقات الکبری''': ابنسعد (درگذشت ۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | | * '''الطبقات الکبری''': ابنسعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق. |
| * '''عیون الاخبار''': ابنقتیبه (درگذشت م. ۲۷۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | | * '''عیون الاخبار''': ابنقتیبه (درگذشت م. 276ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق. |
| * '''فتوح البلدان''': البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م. | | * '''فتوح البلدان''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م. |
| * '''الفتوح''': ابناعثم الکوفی (درگذشت ۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق. | | * '''الفتوح''': ابناعثم الکوفی (درگذشت 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق. |
| * '''فتوحات شاهی''': ابراهیم امینی هروی (درگذشت ۱۰ ق)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، ۱۳۸۳ش. | | * '''فتوحات شاهی''': ابراهیم امینی هروی (درگذشت 10 ق.)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، 1383ش. |
| * '''الفهرست''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق. | | * '''الفهرست''': الطوسی (درگذشت 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق. |
| * '''قبائل بنیتیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام''': واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، ۱۴۳۳ق. | | * '''قبائل بنیتیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام''': واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1433ق. |
| * '''قبایل و عشایر عرب خوزستان''': یوسف عزیزی، تهران، ۱۳۷۳ش. | | * '''قبایل و عشایر عرب خوزستان''': یوسف عزیزی، تهران، 1373ش. |
| * '''قبلیة تمیم عبر العصور''': عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، ۲۰۰۰م. | | * '''قبلیة تمیم عبر العصور''': عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، 2000م. |
| * '''قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام''': عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، ۱۴۲۳ق. | | * '''قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام''': عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، 1423ق. |
| * '''الکامل فی التاریخ''': ابناثیر (درگذشت ۶۳۰ ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | | * '''الکامل فی التاریخ''': ابناثیر (درگذشت 630 ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق. |
| * '''لسان العرب''': ابنمنظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. | | * '''لسان العرب''': ابنمنظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق. |
| * '''لله و للحقیقه''': علی آل محسن، تهران، مشعر، ۱۴۲۴ق. | | * '''لله و للحقیقه''': علی آل محسن، تهران، مشعر، 1424ق. |
| * '''اللهوف''': ابنطاووس (درگذشت ۶۶۴ق)، انوار الهدی، ۱۴۱۷ق. | | * '''اللهوف''': ابنطاووس (درگذشت 664ق.)، انوار الهدی، 1417ق. |
| * '''المحبّر''': ابنحبیب (درگذشت ۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده. | | * '''المحبّر''': ابنحبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده. |
| * '''المعارف''': ابنقتیبه (درگذشت ۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش. | | * '''المعارف''': ابنقتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش. |
| * '''معجم الادباء''': یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۰ق. | | * '''معجم الادباء''': یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار الفکر، 1400ق. |
| * '''معجم قبائل العرب''': عمر کحّاله، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق. | | * '''معجم قبائل العرب''': عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق. |
| * '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۴ق. | | * '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1424ق. |
| * '''مقتل الحسین (ع)''': ابومخنف (درگذشت ۱۵۷ق)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه. | | * '''مقتل الحسین(ع)''': ابومخنف (درگذشت 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه. |
| * '''المنتظم''': ابنجوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. | | * '''المنتظم''': ابنجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق. |
| * '''المنمق''': ابنحبیب (درگذشت ۲۴۵ق)، بهکوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق. | | * '''المنمق''': ابنحبیب (درگذشت 245ق.)، بهکوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق. |
| * '''موسوعة عشائر العراق''': عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، ۱۴۲۵ق. | | * '''موسوعة عشائر العراق''': عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، 1425ق. |
| * '''النسب''': ابنسلّام الهروی (درگذشت ۲۲۴ق)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق. | | * '''النسب''': ابنسلّام الهروی (درگذشت 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق. |
| * '''نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب''': ابنسعیداندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی. | | * '''نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب''': ابنسعیداندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی. |
| * '''نفس المهموم''': عباس قمی (درگذشت ۱۳۵۹ق)، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۴۲۱ق. | | * '''نفس المهموم''': عباس قمی (درگذشت 1359ق.)، نجف، مکتبة الحیدریه، 1421ق. |
| * '''وفیات الاعیان''': ابنخلکان (درگذشت ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر. | | * '''وفیات الاعیان''': ابنخلکان (درگذشت 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر. |
| * '''وقعة صفین''': ابنمزاحم المنقری (درگذشت ۲۱۲ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق. | | * '''وقعة صفین''': ابنمزاحم المنقری (درگذشت 212ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق. |
| | |
| | |
|
| |
|
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
