پژوهشکده حج و زیارت

پژوهشکده حج و زیارت یکی از زیر مجموعه‌های حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت است که به پژوهش در موضوع حج و زیارت در زمینه‌های تاریخ، اخلاق، کلام، فقه و مطالعات اجتماعی می‌پردازد. پژوهشکده حج و زیارت در شهر قم قرار دارد و پیشتر با عنوان مرکز تحقیقات حج از سال ۱۳۷۰ آغاز به کار کرد و در سال ۱۳۸۹ به پژوهشکده تبدیل شد.

پژوهشکده حج تنها مرکز تخصصی مطالعات حج و زیارت در کشور است که تا کنون بیش از هزار عنوان کتاب منتشر کرده است. سه مجله تخصصی در موضوع حج و زیارت و دانشنامه حج و زیارت و دانشنامه مجازی حج و زیارت (ویکی حج) از پروژه‌های فعلی این پژوهشکده است. کتابخانه تخصصی و مرکز اسناد حج و موزه حج از دیگر بخش‌های پژوهشکده حج است.

پیشینه

پژوهشکده حج و زیارت پیش از این با نام «مرکز تحقیقات حج» فعالیت داشت. این مرکز در سال ۱۳۷۰ به عنوان یکی از نهادهای تابعه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت تأسیس گردید. مرکز تحقیقات حج در مدت فعالیت خود بیش از هشتصد اثر در ابعاد مختلف حج و زیارت عرضه کرد. این مرکز در ۲۱ اسفند ۱۳۸۹ با کسب مجوز «شورای گسترش آموزش عالی» به«پژوهشکده حج و زیارت» ارتقا یافت.

اهداف

• توسعه و گسترش پژوهش در زمینه شناخت صحیح از ابعاد عبادی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی حج
• ایجاد زمینه مناسب برای ارتقای فعالیت‌های پژوهشی در زمینه حج و زیارت
• همکاری پژوهشی با مؤسسات آموزشی و پژوهشی کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی
• تقویت فرهنگ و بنیه‌های فکری گردشگری دینی
• گسترش و توسعه مطالعات بین مذاهب اسلامی به منظور دستیابی به وحدت امت اسلامی

وظایف

• بررسی و شناسایی نیازهای پژوهشی
• انجام طرح‌های پژوهشی بنیادی، کاربردی، توسعه‌ای و میدانی
• فراهم آوردن امکانات لازم و متناسب با فعالیت‌های پژوهشی مربوطه
• برگزاری نشست‌ها و همایش‌های علمی ـ تخصصی، ملی و بین‌المللی
• برگزاری دوره‌های آموزشی، پژوهشی، تحصیلات تکمیلی و کوتاه‌مدت

ساختار

شوراهای عالی

در اساسنامه پژوهشکده از نقش اساسی دو بخش نام برده شده است:

• هیئت امنای پژوهشکده وظیفه ترسیم سیاست‌های کلان پژوهشکده را به عهده دارد.
• شورای پژوهشی وظیفه بررسی و تأیید طرح‌های پژوهشی و در مجموع نظارت علمی بر فعالیت‌های پژوهشکده را به عهده دارد.

گروه‌های علمی

پژوهشکده از پنج گروه و هشت واحد علمی ـ پژوهشی به شرح زیر تشکیل شده است:

• تاریخ و سیره
• اخلاق و اسرار
• مطالعات سیاسی-اجتماعی
• کلام و معارف
• فقه و حقوق
• واحد ترجمه
• واحد احیای میراث و نسخ خطی
• واحد بقیع پژوهی
• واحد مطالعات راهبردی
• واحد فضای مجازی
• واحد ادبیات و هنر
• واحد کتابخانه، آرشیو، اسناد و موزه
• دفتر پژوهشکده حج و زیارت در خراسان رضوی

کتابخانه تخصصی

کتابخانه تخصصی در زمان فعالیت مرکز تحقیقات حج، تأسیس شد و اکنون فعالترین کتابخانه در حوزه تولید محتوا با موضوع حج و زیارت است. تعداد کتابهای موجود در کتابخانه تا بهار ۱۳۹۹، بیش از ۲۷۰۰۰عنوان می‌شود که در حدود ۳۵۰۰۰جلد است.

واحد اسناد

در این واحد، در مرحله اول، اسناد مرتبط با پژوهشکده حج و زیارت و نیز اسناد بعثه مقام معظم رهبری که مرتبط با پژوهشکده هستند جمع‌آوری شد. سپس یک نسخه دیجیتال از اسناد مرتبط با حج و زیارت در دیگر سازمان‌ها و ارگان‌ها، فهرست‌نویسی و نمایه زنی بیش از چهار هزار عنوان سند در بیش از شصت هزار برگ و جاگذاری و تهیه آرشیو اسناد حج و زیارت، از مهم‌ترین فعالیت‌های انجام شده در این واحد می‌باشد. تعداد اسناد موجود در واحد اسناد پژوهشکده حج و زیارت تا بهار ۱۳۹۹، ۴۴۱۲ عنوان سند در بیش از ۶۰۰۰۰ هزار صفحه می‌شود.

موزه حج و زیارت

نوشتار اصلی: موزه حج و زیارت

در این موزه آثار هنری و فرهنگی مربوط به حج نگهداری می‌شود که از جمله این آثار فرهنگی. از اشیای این موزه می‌توان به قرآن‌های نفیس و کتب خطی متعلق به خطاطان ایرانی و غیر ایرانی اشاره کرد.قسمتی از موزه به هدایایی اختصاص دارد که از مراکز و سازمان‌های مربوط به حج و زیارت کشورهای اسلامی، عموماً عربی، به رهبر معظم انقلاب، وزراء، مسئولین بعثه و سازمان حج و زیارت اهدا شده است؛ ماکت بافت قدیمی شهر مدینه اشاره کرد.

دفتر پژوهشکده حج و زیارت در خراسان رضوی

با توجه به لزوم استفاده از تمام ظرفیت‌های علمی و پژوهشی کشور و به ثمر رساندن پروژه‌های علمی و پژوهشی در حوزه تولید آثار مرتبط با حج و زیارت، از سال ۱۳۹۳ دفتر پژوهشکده مشهد به جهت بهره‌مندی از جامعه علمی مشهد مقدس افتتاح گردیده است.

محصولات و فعالیت‌ها

کتاب

پژوهشکده حج و زیارت تا پاییز سال 1402 حدود 1200 عنوان کتاب ( حدود 1300 جلد) و 250 شماره نشریه منتشر کرده است.کتاب‌های منتشر شده در این موضوعات مرتبط با حج و زیارت سامان یافته‌اند: فلسفه و اسرار، اخلاق و آداب، تاریخ و جغرافیای اماکن زیارتی، پژوهش‌های قرآنی و حدیثی، احکام و مناسک، سفرنامه­‌ها و خاطرات، مطالعات سیاسی- اجتماعی، گزارش‌های حج‌گزاری ایرانیان و آثاری در زمینه دفاع از اعتقادات مذهب تشیع و پاسخ به«شبهات منتشره» برضد شیعه و وهابیت‌شناسی.

نشریه‌های تخصصی

پژوهشنامه حج و زیارت

• انتشار «فصلنامه میقات حج» از پاییز سال ۷۱ آغاز گردیده و تاکنون ۱۱۵ شماره از آن منتشر شده است. این مجله به صورت تخصصی به موضوعات مرتبط با حج و زیارت پرداخته و مخاطبین خود را در میان روحانیون، مدیران و کارگزاران حج و عمره جستجو می‌کند.

میقات حج

• «دو فصلنامه میقات الحج » به زبان عربی نیز به منظور تولید محتوای لازم برای مخاطبان عرب‌زبان از سال ۱۴۱۵ه‍ .ق منتشر شده است. فصلنامه‌های میقات فارسی و عربی به صورت متمرکز حوزه جغرافیایی کشور عربستان و تحولات مربوط بهحج و زیارت و محتوای علمی مرتبط با آن را تولید و عرضه می‌کند.
• «فصلنامه فرهنگ زیارت» از دیگر تولیدات پژوهشکده بوده که در تابستان ۱۳۸۸ منتشر شد. این فصلنامه مطالب مرتبط با زیارت و عتبات عالیات را مدنظر دارد.
• گاهنامه بینش که در هر شماره به موضوعی در حوزه‌های کلامی، سیاسی، فقهی و اخلاقی اختصاص می‌یابد.

دانشنامه حج و حرمین شریفین

نوشتار اصلی: دانشنامه حج و حرمین

دانشنامه حج و حرمین شریفین

از سال ۱۳۸۷تدوین مداخل اصلی حج و زیارت در قالب دانشنامه حج و حرمین شریفین در دستور کار قرار گرفت و پس از تدوین شیوه‌نامه‌ها و اساسنامه، کار تألیف مداخل آن پی گرفته شد.

ویکی حج

نوشتار اصلی: ویکی حج

دانشنامه مجازی ویکی حج (wikihaj.com) در سال ۱۳۹۶ با هدف بهره‌گیری از ابزارهای روزآمد ارتباطی به منظور گسترش عمومی معارف مرتبط به حج و زیارت و دسترس‌پذیری بیشتر تولیدات علمی پژوهشکده حج و زیارت راه‌اندازی شد.

مجموعه آثار فاجعه منا

نوشتار اصلی: مجموعه آثار فاجعه منا(کتاب)

تهیه و تدوین «مجموعه آثار فاجعه منا» است از سال ۱۳۹۸ و در راستای حفظ یاد و خاطره شهدای فاجعه منا (دوم مهر ۱۳۹۴ / مکه مکرمه)،در دستور کار پژوهشکده حج و زیارت قرار گرفت. این مجموعه در ۱۸ جلد در سال ۱۴۰۰ منتشر شد.

مجموعه آثار حج خونین

پژوهشنامه حج و زیارت

«مجموعه آثار حج خونین» طی سالهای ۱۳۹۷-۱۳۹۸ در پژوهشکده تهیه و تدوین شد. این مجموعه، کتابی مرجع درباره حج خونین یعنی  واقعه کشتار زائران ایرانی خانه خدا در شهر مکه توسط نیروهای سعودی در روز ۹ مرداد سال ۱۳۶۶ شمسی (۶ ذی الحجه ۱۴۰۷ قمری) است.

موسوعه رد شبهات

موسوعه رد شبهات

به منظور پاسخ‌گویی متقن و علمی به شبهات وارده از سوی سلفیان و وهابیان بر باورهای پیروان اهل بیت : موسوعه رد شبهات در دستور کار پژوهشکده قرار گرفته و تاکنون و ۲۱ جلد آن منتشر شده است.

برگزاری همایش‌ها و نشست‌های تخصصی

از جمله وظایف و مأموریت‌های پژوهشکده که از زمان فعالیت مرکز تحقیقات حج پیگیری می‌شده است، ساماندهی همایش‌ها و نشست‌های تخصصی مرتبط با موضوع حج و زیارت است. از جمله این همایش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• همایش حج و جهانی‌شدن

این همایش در اسفندماه ۱۳۸۹ برگزار گردید.

• همایش حج و اقتصاد

همایش حج و اقتصاد نخستین نشست پیرامون ابعاد اقتصادی حج بود که در تاریخ ۲۲ تیرماه ۱۳۹۱ برگزار گردید. ۳۲ مقاله برتر از مجموع ۷۵ مقاله ارسالی در کتاب «مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد» چاپ شد.

• همایش مسعای قلم

نخستین همایش مسعای قلم (تجلیل از نویسندگان حوزه حج و زیارت) / معاونت پژوهشی پژوهشکده در این همایش از میان ۳۵۰ اثر رسیده به دبیرخانه همایش ۲۲ اثر برتر انتخاب و از نویسندگان آنان تجلیل به عمل آمد.

• برگزاری نشست‌های تخصصی

نشست‌های تخصصی نیز با موضوعاتی از قبیل حج و دیپلماسی عمومی، مقایسه میان وهابیت و سلفی‌گری، آینده‌پژوهشی حج، حج و ظرفیت‌های فرهنگی و... برگزار شده است.

تبدیل محصولات پژوهشکده به نرم‌افزارهای رایانه‌ای

آثار علمی و پژوهشی تولید شده در این پژوهشکده با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) و بعثه مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به صورت نرم‌افزاری و در قالب ده CD و DVD منتشر شده است. مهم‌ترین این نرم‌افزارها عبارتند از: «کتابخانه جامع حج۳»، «احکام و مناسک حج»، «سفرنامه و خاطرات حج»، «عتبات عالیات»، «زائر» و...

تاریخ شفاهی حج

به منظورثبت و بهره‌گیری از تجربیات شفاهی روحانیون و دست‌اندرکاران عرصه حج و زیارت، پروژه تاریخ شفاهی حج در دستور کار قرار گرفت.

کتابشناسی آثار پژوهشی مرتبط

در قالب پروژه «کتابشناسی حج و زیارت» تمامی کتب و منشورات مرتبط با موضوع حج و زیارت جمع‌آوری و نمایه‌زنی گردیده است . پروژه «نمایه آثار» نیز به کتابشناسی آثار منتشره در حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت از زمان تأسیس مرکز تحقیقات حج تاکنون می‌پردازد.