باب عباس

باب عباس: از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام است که در انتهای سمت جنوبی ديوار شرقی مسجدالحرام پس از باب‌النبی ساخته شده است. این باب در دوران مهدی عباسی ساخته شده است و علت اشتهار به این نام قرار داشتن در برابر خانه عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر(ص) بود. از این باب به نام‌های باب بنی‌هاشم و باب الجنائز نیز یاد شده است. طبق گزارش‌ها این باب در دوران ممالیک و دوران عثمانی بازسازی و تعمیر شده است. این باب در گسترش اول سعودی با افزوده شدن مسعی به مسجد، باب عباس از ميان رفت و در برابرش در آن سوی مسعی، دری ديگر با همان نام ساخته شد.

وجه تسمیه

باب عباس از درهایی است که به سال 161ق. در گسترش اول دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) در انتهای سمت جنوبی دیوار شرقی مسجدالحرام پس از باب النبی ساخته شد. این در که چهارمین باب در این ضلع مسجد بود، به سبب قرار داشتن در برابر خانه عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر(ص) به این نام شهرت یافت.

نام‌های دیگر باب

در منابع پیشین، از آن با نام باب بنی‌هاشمنیز یاد شده؛ زیرا در برابر شعب بنی‌هاشم (شعب علی(ع) ) قرار داشت. چنین برمی‌آید که ساخت باب دیگری در گسترش دوم دوران مهدی کنار این در و نام‌گذاری آن به باب بنی‌هاشمسبب تغییر نام این در به باب عباس گشته است. در دوره‌های پسین، به سبب آن‌که کنار این باب بر جنازه‌ها نماز می‌خواندند، از آن با نام باب الجنائز نیز یاد شده است.

مشخصات باب

باب عباس، نخست با دو ستون و سه طاق ساخته شد. ارتفاع هر طاق 13 ذرع (بیش از شش متر) و پهنای آن 21 ذرع (بیش از 10 متر) بود. بر روی این در، با فاصله بیش از سه متر از بالای طاق، پنجره‌ای از چوب ساج مزین به طلا، به طول 26 ذرع (کمتر از 13 متر) و پهنای سه ذرع و 12 انگشت (کمتر از دو متر) قرار داشت. دیواره‌ها و بالای این باب با سنگ‌های رنگی تزیین شده بود. این باب با هفت پله به صحن مسجد می‌رسید.در تعمیر مسجد به فرمان متوکل عباسی (حک: 232-247ق.) بر دیواره بیرونی باب، کتیبه‌ای قرار گرفت که بر آن، نام عبدالله بن محمد بن داود، امیر مکه (238-242ق.) و تاریخ تعمیر مسجد به فرمان خلیفه، نوشته شده بود.بیرون این باب، میله سبز رنگی قرار داشت که نشانگر سعی از مروه به سوی صفا بود.

بازسازی باب

از تعمیرات و بازسازی‌های این باب در دوران ممالیک، ‌گزارش‌هایی در دست است. به سال 738ق. در دوران حکومت سلطان محمد قلاوون (حک: 709-741ق.) هنگامی که چهار لنگه این باب بر اثر سیل کنده شد، این لنگه‌ها بازسازی و نصب گشت.نیز در دوران حکومت سلطان ابونصر برسبای (حک: 825-841ق.) به سال826ق. در بازسازی درهای مسجد به دست امیر مُقبِل قُدَیدی، کارگزار گسترش و بازسازی حرم، همه لنگه‌های سه ورودی این باب نیز بازسازی شد.فاسی (م. 832ق.) از وجود 15 کنگره بر روی این در ‌گزارش دادهکه گویا مربوط به بازسازی‌های این دوره است.

بازسازی در دوران عثمانی

در دوران عثمانی، هنگام حکومت سلطان مراد عثمانی (حک: 982-1003ق.) این باب به سال984ق. با همان شکل پیشین با سه ورودی به پهنای 12 متر بازسازی شد و بر دیوار بیرونی آن، کتیبه‌ای نصب کردند که روی سنگ زرد شُمَیسی، کنده‌کاری و زراندود شده بود. این نوشته در بر دارنده حمد خداوند برای فرستادن پیامبر(ص) و نیز ستایش سلطان سلیم و فرزندش سلطان مراد بود. نیز از آغاز بازسازی مسجد در دوران سلطان سلیم و پایان آن به سال 984ق. در دوران حکومت سلطان مراد، حکایت داشت. طولانی بودن متن این نوشته موجب شد که این کتیبه تا بالای باب علی(ع) که کنار این باب قرار داشت، ادامه یابد.به سال 1299ق. بر دیوار سمت چپ این در، عبارت «الله محمد ابوبکر عمر عثمان» نوشته شد.ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.) از بازسازی ورودی‌های این باب در دوره خود یاد کرده و شمار پله‌های آن به صحن مسجد را پنج و به مسعی نُه پله دانسته است.رفعت پاشا (م. 1353ق.) پله‌ها را 11 عدد دانسته است.شاید این تغییر در نتیجه بازسازی دیگری در سده 14ق. باشد.

بازسازی در دوران سعودی

در گسترش اول سعودی به سال 1375ق. با افزوده شدن مسعی به مسجد، باب عباس از میان رفت و در برابرش در آن سوی مسعی، دری دیگر با همان نام ساخته شد. این در همانند دیگر درهای مسجد که در آن سوی مسعی قرار داشتند، از یک ورودی بزرگ تشکیل شده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب عباس.

• اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام‏ القری، 1408ق؛

• اثارة الترغیب و التشویق: محمد الخوارزمی (م. 827ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1418ق؛

• آموزگار جاوید: صادق لاریجانی، مرصاد، 1377ش؛

• اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛

• اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛

• الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛

• البلدان: ابن الفقیه (م. 365ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق؛

• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛

• تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛

• الجامع اللطیف: محمد بن ظهیره (م. 986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛

• الزهور المقتطفه: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛

• شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛

• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛

• موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛

• موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.