جمرات

جمرات نام سه محل در منا است که در موسم حج، به عنوان نماد شيطان، با هفت سنگ، سنگسار مي‌شوند.

واژه‌شناسی

جمرات جمع «جَمْره»، به معناي گروهي از افراد يا اشياي گرد آمده سنگريزه‌هاي کوچک (حصي) و شتاب کردن است. مکان‌هاي ياد شده، به دليل جمع شدن سنگريزه‌ها در آن‌جا يا جمع شدن حجاج براي رمي يا فرار شتابان ابليس، پس از رمي شدن به وسيله حضرت آدم در اين مکان‌ها، جمره ناميده شده است.

مکان جمرات

جمره اول: در مسير حاجيان، از منا به مکه، ابتدا جمره اولي، با فاصله حدود هفت کيلومتر از مسجد‌الحرام، قرار دارد. (با توجه به فاصله‌هاي تعيين شده ميان جمرات و مسجدالحرام) اين جمره با نام‌هاي ديگري مانند جمره صغري، دنيا و سفلي (به معناي پايين‌تر) نيز خوانده شده است.

جمره دوم: در امتداد آن به سمت مکه، و (با توجه به فاصله مشخص شده ميان مسجد‌الحرام و جمره ثالثه) در فاصله حدود6800 متري مسجدالحرام، قرار دارد و جمره وسطي يا الثانيه نيز خوانده مي‌شود.

جمره سوم: با نام‌هايي چون جمره عقبه، کبري، قصوي ، عظمي و ثالثه در مرز ميان مکه و منا و در فاصله 6549 متري مسجدالحرام است.

منابع جديد، فاصله بين جمره عقبه و وسطي را 247 متر و بين جمره وسطي و اولي را 200 متر مشخص کرده‌اند. اما در منابع متقدم، به اختلاف، فاصله بين جمره عقبه و دوم از400 ذراع تا 487 ذراع و اندي (حدود243 متر) ذکر شده است. فاصله جمره اول و دوم نيز از 305 ذراع (حدود 152 متر) تا350 ذراع (حدود 175 متر) تعيين شده است. اختلافات، به احتمال، ناشي از خطا در عدم دقت در اندازه‌گيري، به دليل ازدحام جمعيت ، يکسان نبودن معيارهاي اندازه‌گيري، تقريبي بودن محاسبات، بزرگ و کوچک شدن ستون جمرات و ايجاد حوضچه براي آنان و توسعه شهر مکه و مسجدالحرام، در زمان‌هاي بعد باشد.

بنا بر رواياتي، ابليس در اين مکان‌ها بر حضرت آدم7، در حج وي، نمايان شد و با پرتاب هفت سنگريزه، به تعليم جبرئيل، از آن حضرت فرار کرد. از جمرات، در حج‌گزاري حضرت ابراهيم7، در منابع شيعه و سني نيز ياد شده است. بر اساس برخي از اين روايات، ابراهيم7 براي ذبح فرزندش در جمره وسطي تلاش کرد و شيطان در اين سه محل بر وي ظاهر شد و وسوسه‌اش کرد تا تکليفش را انجام ندهد و ابراهيم7، با پرتاب سنگريزه بر ابليس، با وي مقابله کرد و او را فراري داد. سنت رمي جمرات به تأسي از اين دو پيامبر، به عنوان ابراز انزجار و بيزاري از ابليس و وسوسه‌هاي او، باقي ماند. گزارش‌هاي مربوط به رمي ابليس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهيم7 فاقد هرگونه اطلاعي در مورد قرار دادن علامت يا نشاني در مکان‌هاي مشخص شده براي رمي است؛ به احتمال، محل دقيق اين جمره‌ها در طول ساليان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهي منتقل شده است. اولين گزارشي که به شکل ظاهري جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه عمرو بن لحي خزاعي بر مکه است. وي که به ترويج بت‌پرستي در جزيرة‌العرب و ايجاد انحراف در آيين ابراهيمي مشهور است ، هفت بت در منا نصب کرد و سه عدد از اين بت‌ها را بر جمرات سه‌گانه، به ترتيب بزرگي آن‌ها، قرار داد؛ به گونه‌اي که بزرگ‌ترين اين بت‌ها بر جمره عقبه، و بت بعدي بر جمره وسطي، و بت کوچک‌تر بر جمره اول قرار گرفت و اشتهار جمره‌هاي ياد شده به کبري، وسطي و صغري به همين مناسبت بوده است. بر اساس اين گزارش، او سنت رمي جمرات ابراهيمي را به نوعي نيايش و احترام نسبت به بت‌ها، با ابراز احترام به هرکدام از آن‌ها، هنگام رمي شدن، تبديل کرد. به گواهي بيتي از قصيده لاميه ابوطالب، در زمان پيامبر اکرم9 نيز شکل ظاهري جمرات، به همان‌گونه دوره عمرو بن لحي و با قرار داشتن بتي روي هر جمره حفظ شده است. البته در اين بيت، خود بت، جمره خوانده شده است. به احتمال، تغيير بعدي جمرات پس از فتح مکه، در سال هشتم هجري، انجام شده باشد؛ زيرا به فرمان پيامبر9 تمام بت‌هاي اطراف مکه شکسته شد و از بين رفت. شايد بت‌هاي منصوب روي جمرات نيز مشمول اين فرمان شده باشند. هرچند به صراحت از اين مطلب ياد نشده و احتمال مي‌رود به خاطر مفهوم اهانت‌آميز رمي، اين بت‌ها در اين محل، حفظ شده باشند. با وجود گزارش‌هاي تفصيلي درباره حجة الوداع، درباره شکل ظاهري جمرات، توضيح، تبيين يا اشاره‌اي نشده است. گزارش‌هاي اين دوره بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسير جمرات، دلالت مي‌کنند. شايد به همين سبب است که توقف کنار اين جمره که در مسير حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات ديگر، مستحب نيست. گزارش‌هاي مربوط به حج‌گزاري در قرن اول، از وجود بقاياي ديواري از دوره‌هاي قبلي کنار جمره عقبه، حکايت مي‌کند که عده‌اي، از جمله خليفه دوم، از بالاي آن جمره عقبه را رمي مي‌کردند. ساخت اين ديوار را مي‌توان براي ممانعت از ريزش سنگ‌هاي کوه مجاور اين جمره روي حجاج دانست که در ايام حج، جمعيت زيادي براي رمي، از آن بالا مي‌رفتند. در برابر اين عده، گروهي ديگر مانند عبدالله بن مسعود، چنان‌که پيامبر اکرم9 انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمي مي‌کردند. از ديگر نشانه‌هاي جمرات در اين دوره، درختي کنار جمره بود که بنا به گزارش قتادة بن دعامه (م.117 يا 118ق.) در عهد جاهليت پرستش مي‌شد و بعدها قطع گرديد.  بازسازي و توسعه جمرات: تا سال 241ق. که گزارشي از سيلي شديد، خبر مي‌دهد که جمره را از جا کند، گزارش ديگري طي اين سال‌ها، در مورد شکل ظاهري جمره، در دست نيست. پس از اين حادثه، متوکل عباسي (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازي و ساخت و ساز) را مأمور ترميم جمرات کرد. اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن ديواري پشت جمره عقبه، براي ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمي از فراز آن، مسجدي کنار ديوار ساخت. وي در اين بازسازي، نشانه‌هايي بالاي هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابه‌جايي و تکرار حوادثي از اين دست باشد. اين نشانه‌ها، با آهک و گچ، سفيد شده بودند. ظاهراً در اين تاريخ بود که جمرات شکلي را شبيه جمرات دوره عثماني که به صورت ستون‌هايي سنگي، با روکشي از گچ و آهک بود، به خود گرفت. اولين گزارشي که به روشني از اين شکل جمرات سخن گفته، گزارش ابن جبير است. وي که در سال 579ق. به حج آمده، ضمن ياد کردن از ستون‌هاي جمرات، که مانند انصاب حرم (ستون‌هاي نشان حرم مکي) است، جمره عقبه را بر بالاي تلي از سنگريزه‌هاي پرتاب شده، وصف کرده است. ذکر نشانه‌ها و ستون‌هاي جمرات، در بيشتر منابع، بعد از اين دوره يافت مي‌شود. در سال 1073ق.، در زمان شريف زيد بن محسن، امير وقت مکه در دوره عثماني (حک: 1041-1077ق.)، سر ستون‌هاي جمرات، با سنگ مرمر، بازسازي شد. گزارش ديگري در مورد تعمير يا بازسازي ستون‌هاي جمرات در دست نيست. تغيير بعدي در شکل ظاهري جمرات، در سال 1291ق. اتفاق افتاد. در اين سال، با موافقت علماي حرمين، براي جلوگيري از ازدحام جمعيت در مقابل جمره عقبه، حفاظي فلزي قرار داده شد. اما با نظر برخي از علما، اين حفاظ فلزي، برداشته شد. به عقيده آنان، اين حفاظ باعث مي‌شد تا بسياري از حج‌گزاران، به جاي رمي ستوني که خود جمرات خوانده مي‌شود، تمام قسمتي را که داخل حفاظ فلزي بود، جمرات دانسته و با اکتفا به رمي آن، ستون‌ها را رمي نکنند. در سال 1292ق.، به جاي حفاظ فلزي، حوضچه‌هاي بزرگي پيرامون ستون‌هاي جمرات ساخته شد. در مرحله بعدي، اين حوضچه‌هاي بزرگ نيز کوچک شد و به شعاع 5/1 متر از ستون جمرات، از هر سو، رسيد. البته پيرامون جمره عقبه که قسمت شمال شرقي آن به کوه متصل بود، يک حوض نيم‌دايره ساختند. اين حوضچه، در سمتي که باز بود و به کوه متصل نشده بود، بنا شد. از اين تاريخ به بعد، در متون سفرنامه‌ها، به خطا، به مجموعه ستون و حوضچه، جمرات گفته شد. (تصویر شماره 7) در دوره معاصر با افزايش روزافزون تعداد حجاج ـ به ويژه با توجه به اصرار همه حجاج به رمي جمره عقبه، در صبحگاه روز عيد قربان، جهت مناسک، حج و تنگ بودن مسير ميان مکه و منا، به دليل وجود کوه در کنار جمره عقبه، (گردنه واقع در مسير)، با مجوز صادره از سوي رئيس محاکم شرعي مکه، شيخ عبدالله بن عمر دُهَيش ـ کوه قابل که پشت جمره عقبه قرار داشت و راه منا را تنگ مي‌کرد، در جمادي‌الاولي سال 1373ق. تخريب شد. در سال 1383ق. راه ميان جمره‌هاي کبري و وسطي توسعه يافته و عرض آن به هزار متر رسيد؛ بدون اين‌که تغييري در اندازه و ارتفاع ستون‌ها پديد آيد. در سال 1395ق. (1975م.) فضاي پيرامون جمرات توسعه يافت و بالاي هر سه جمره پلي ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز اين پل، ستون‌هاي جمرات را، که بلندتر شده بود، رمي کنند. در اين بازسازي ديوار پشتي جمره عقبه تا طبقه دوم ارتفاع يافت. حوضچه‌ها نيز در طبقه بالا، به قطر 12 تا 15 متر، توسعه يافتند. طبقه دوم جمرات، که در آغاز به عرض 40 متر بود، به 80 متر رسيد. اين پل حدود 25 سال مورد استفاده بود. در تاريخ 12 ذي‌حجه سال 1426ق.، و پس از حادثه هولناک کشته و زخمي شدن تعداد زيادي از حجاج، وزير کشور وقت عربستان از علماي بلاد خواست، براي محافظت از جان حجاج، راه حل شرعي ارائه دهند. اين امر، منجر به ارائه پيشنهادي از جانب «هيأت کبار العلماء» سعودي براي توسعه جمرات شد و بر اساس اين پيشنهاد، طرح توسعه جديد جمرات، شکل گرفت. اين طرح بر مبناي تقسيمِ جمعيتِ متمرکزِ حجاجي که براي رمي به جمرات مي‌آمدند به گروه‌هاي کوچک‌تري که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحي شد و سيستم تهويه پيشرفته و امکانات رفاهي متعدد، براي حجاجي که قصد رمي داشتند، پيش‌بيني شد. اين اهداف مستلزم ساخت ساختماني پنج طبقه براي رمي و تغيير شکل ستون‌ها و حوضچه‌هاي جمرات و تخريب وسيع کوه‌هاي اطراف آن‌ها بود. با توجه به استمرار فريضه حج و لزوم عدم مانعيت توسعه براي آن، کار بسيار دشوار بود. عمليات اجرايي اين توسعه، در سال 2006م.، با تخريب ساختمان قبلي جمرات و تراشيدن کوه‌هاي مجاور آن شروع شد و در سال 2012م. با هزينه 4/1 ميليون دلار، با به کارگيري يازده هزار نيروي فني و تجهيزات بسيار، به پايان رسيد. ساختمان جديد، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه، ساخته شد که قابليت اضافه شدن 7 طبقه ديگر روي آن، براي ظرفيت پنج ميليون نفر را در آينده داراست. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودي و خروجي در جهت‌هاي چهارگانه دارد. ستون‌هاي جمرات، در اين بازسازي، به شکل استوانه‌هايي توخالي و بيضي‌شکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچه‌هايي بيضي‌شکل ساخته شد. اين حوضچه‌ها مجهز به سيستم مکش خودکار ريگ‌ها براي تخليه است. براي تقسيم جمعيت رمي کننده، هر کدام از خيابان‌هاي اصلي پيرامون ساختمان جمرات، به وسيله راهي به يکي از مدخل‌هاي ورودي ساختمان، در طبقات مختلف، متصل شد و دستگاه تهويه هواي پيشرفته‌اي در آن‌ها قرار داده شد. همچنين براي حفظ امنيت و کنترل جمعيت، سيستم تصويربرداري مداربسته متصل به اتاق کنترل مرکزي و نيز سيستم پيشرفته امداد و نجات، در نقاط مختلف اين ساختمان، طراحي شد. مکان‌هايي نيز براي خدمات رفاهي، چون تغذيه، سرويس‌هاي بهداشتي، آرايشگاه (براي تراشيدن سر پس از رمي) و مرکز خدمات پزشکي، تدارک ديده شد. در طرح جديد، همه ريگ‌ها از طريق حوضچه‏هاي اطراف ديوارهاي جمرات، به سمت درون ديوار جمرات هدايت مي‏شود و از آن طريق، با سنگ‏ريزه‏هاي ديگر طبقات، در يک مسير قيفي‌شکل، به سمت طبقات زيرين سرازير مي‏شوند؛ همه ديوارهاي ساخته شده جديد جمرات، که در دو طرف آن مي‏توان عمليات رمي را اجرا کرد، توخالي‏اند. جنس اين ديوارها از سيمان، و به صورت مربع‏هاي نزديک به نيم‌متري از هم جدا شده و کما بيش به شکل موزاييک درآمده است. اين ديوار سيماني، توخالي است و قطر چنداني ندارد. راهي عريض در زيرزمين ساخته شده است که با گذر از آن به آساني مي‏توان به پاي ديوارهاي جمرات رسيد و از آن‌جا عمليات رمي را اجرا کرد. سنگ‌هاي رمي شده در طبقات بالا، به سمت طبقه زيرزمين هدايت مي‏شوند و پس از آن همراه با سنگ‌هاي طبقه زيرزمين به سمت طبقه پايين‏تر از زيرزمين که انبار سنگ‌هاي رمي به شمار مي‏رود، سرازير و در آن‌جا جمع مي‏شوند؛ سنگ‌هاي جمع‌شده در پايين جمرات، با نوارهاي غلطان، به بالا هدايت مي‏شود و با ماشين‏هاي باري، تخليه و به خارج منتقل می‌شوند. بنا به گزارشي که از اين محل منتشر شد، وزن اين سنگريزه‌ها، در هر موسم، به 1000 تن مي‌رسد و اين تأسيسات، در پانزده متر، زير حوضچه‌هاي جمرات قرار دارد. (تصاویر شماره 8-10) اين طراحي، حائز جايزه بهترين طراحي از فدراسيون جهاني راه (International road federation award) و جايزه بهترين طرح خدمت‌رساني به حجاج، در مکه مکرمه، در سال 2008م. شد. برخي معتقدند، که ستون مياني هرکدام از اين استوانه‌هاي بيضي‌شکل بر جاي جمرات قبلي نصب شده و بر اين اساس، رمي جمره بر قسمت وسط ضرورت دارد. هرچند مدرک روشني، براي اين ادعا يافت نشد. پس از تغييراتي که شکل ظاهري جمرات، طي اين سال‌ها به خود ديده است، ميان فقها، احتمالات فراواني در مورد ماهيت جمرات زمان پيامبر اکرم9 وجود دارد: بسياري از فقهاي اهل سنت و برخي از فقيهان شيعه، جمره را خود زميني مي‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و پيرامون هرکدام، حوضچه‌اي قرار داشت. برخي ديگر از فقيهان شيعه و سني، جمره را «مجتمع الحصي» (توده و پشته‌هاي متراکم از سنگريزه) دانسته‌اند. برخي ديگر، جمره را ستون‌هاي سابق جمرات (پيش از تخريب آن) دانسته‌اند. برخي، ستون‌ها به همراه سنگريزه‌هاي جمع شده پيرامون آن را جمره در زمان پيامبر9 مي‌دانند. به نظر مي‌رسد جمره، در زمان پيامبر اکرم9، سنگ نشاني بوده، که به طور طبيعي، امکان جمع‌شدن، توده‌هاي سنگريزه پيرامون آن را با قابليت رمي شدن و ايستادن بالاي آن را داشت و براي رمي آن دقت چنداني لازم نبود. اين احتمال نزديک به معناي چهارم بود. قرايني وجود دارد که احتمال اخير را تقويت مي‌کند: 1. جمرات در مسير سيلاب بوده و سيلاب‌هاي متعددي بر آن مي‌گذشته، بنابراين بايد از قديم براي از بين نرفتن جاي آن، علامت و نشانه‌هاي ثابتي تعبيه شده باشد. 2. گزارشِ قرار دادن بت، توسط عمرو بن لحي روي جمرات، بيانگر اين است که جمرات چيزي شناخته شده بود که عمرو روي آن‌ها بت‌ها را قرار داد. 3. قصيده حضرت ابوطالب که به شکل ظاهري جمره کبري، اشاره دارد. 3. تعبيرهاي روايات، مانند: «ترمي من قبل وجهها» امر به رمي کردن جمره از روبه‌رو و تعبير «حصي الجمار»؛ «سنگريزه‌هاي جمرات» که نشان از تفکيک بين جمرات و سنگريزه‌هاست. همچنين دستور رمي کردن از فاصله ده تا پانزده ذراع يا خطوه (حدود 5 تا 7 متري از جمرات) و پرتاب سنگريزه‌ها با سر انگشتان که فقهاي شيعه بر آن فتوا داده‌اند، مؤيد اين نکته است که جمره، نه زمين است و نه استوانه، اما بايد چيزي باشد که روبه‌رو و پشت براي آن معنا داشته، و امکان ايستادن روي آن ممکن باشد.  حوادث پيرامون جمرات: دو بيعت انصار با پيامبر اکرم9، در سال‌هاي دوازدهم و سيزدهم بعثت، در نزديکي جمره عقبه رخ داد. در بيعت اول دوازده نفر از اهل يثرب و در بيعت دوم گروهي شامل 70 نفر مرد و 20 زن از آنان با پيامبر خدا9 بيعت، و موجبات هجرت ايشان را به مدينه فراهم کردند. از اين پيمان‌ها با نام پيمان عقبه اول و دوم ياد مي‌شود ؛ به يادبود اين پيمان‌ها مسجدي به نام مسجدالبيعة در اين مکان ساخته شد. از جمله حوادث جمرات، در زندگي پيامبر اکرم9، ابلاغ آيه برائت در سال نهم، توسط امير مؤمنان، در کنار جمره عقبه و رمي جمرات پيامبر اکرم9، توصيه‌هاي آن حضرت در جريان رمي و سخنراني آن حضرت در حجة الوداع است. اوج ازدحام و شلوغي در جمرات را مي‌توان در صبح روز عيد قربان و ظهر دوازدهم ذي‌حجه دانست؛ چراکه در اين دو زمان، اکثر حجاج، براي رمي جمرات، شتاب دارند. اين ازدحام سبب بروز سانحه‌هاي مختلفي در طول تاريخ شده است؛ از جمله اين حوادث، زخمي شدن عمر بن خطاب در آخرين سال حياتش (23ق.) در جريان رمي جمره ، سوء استفاده مفسده‌جويان از شلوغي جمعيت و ترور برخي از شخصيت‌هاست؛ از جمله ترورهاي رخ داده در اين محل، ترور عبدالله بن عمر در سال 73ق. ، ترور ياسور، امير مغول، به دستور ابوسعيد ايلخان و با همکاري مجد سلامي و امير مکه، شريف رميثه، در سال 733ق. و ترور حسن پاشا، امير جده و مدينه، در سال 1081ق. است. پس از ساخت پل اول روي جمرات، حوادث ناشي از ازدحام افزايش يافت. بارها افرادي در اثر فشار به پايين پرتاب شدند و افرادي نيز زير دست و پا رفته، آسيب مي‌ديدند. يک بار نيز بخشي از پل فروريخت و تعدادي کشته شدند. از پرقرباني‌ترين اين سانحه‌ها، حادثه 1415ق. بود که به کشته شدن 270 نفر و زخمي شدن 400 نفر انجاميد. اين حادثه‌ها در سال‌هاي 1417، 1418 و1421ق. نيز تکرار شد. آخرين حادثه در صبح روز عيد قربان، سال 1426ق. مطابق با دوشنبه 1382ش.، رخ داد و تراکم جمعيت باعث زير دست و پا افتادن تعداد زيادي از حجاج، در اطراف حوض جمره عقبه، شد و 251 نفر کشته، و بيش از240 نفر زخمي شدند. بيشتر افراد کشته شده، از زنان و پيران و کودکان تابعيت‌هاي مختلف؛ از جمله جنوب شرق آسيا و کشورهاي عربي بودند. کاربردهاي ديگري از جمرات، در جامعه آن روز، رواج داشت؛ چنان‌که در حج سال 940ق. يازده سارق بر ديوار جمره به دار آويخته شدند.  مساجد پيرامون جمرات: مساجد متعددي نزديک جمرات وجود داشت که از جمله آن‌ها مي‌توان به مسجد النحر، که بين جمره اولي و وسطي در 300 متري شمالي جمره عقبه قرار داشت، اشاره کرد. برخي آن را همان مسجد کبش دانسته‌اند. ساخت مسجد به لبابه، دختر علي بن عبدالله عباسي، نسبت داده شده است. اين مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود. از ديگر مساجد اين منطقه، مسجد کوثر، محل نزول سوره کوثر بر پيامبر9 بوده است. اطلاعات بيشتري از اين مسجد در دست نيست. مسجد البيعه، از ديگر مسجدهاي اين منطقه، که در کنار جمره عقبه جهت يادبود بيعت پيامبر9 با انصار است، به دستور منصور عباسي (حک:136-158ق.)، ساخته شد. اين مسجد، اکنون، تنها ساختمان موجود در ميدانگاه کنار جمرات است و دو کتيبه، مربوط به سال‌هاي 144ق. در دوره حکومت منصور و 629ق. در دوره مستنصر، بر ديوارهاي آن نصب شده است. منزلگاه‌ها و محل برپايي خيام بني‌هاشم، از پيش از اسلام تا زمان امام سجاد7، نزديک مسجد (احتمالاً مسجد النحر)، در مجاورت جمره وسطي، در منا قرار داشت که از آن استفاده مي‌کردند. در زمان امام سجاد7، به سبب مشکلي نامشخص که ميان بني‌هاشم و بني‌اميه در اينجا پيش آمد، بني‌هاشم مکانشان را تغيير دادند. بنا به گزارش‌هايي، در همين مکان، مادر مکرمه حضرت رسول9 به آن جناب، باردار شد.