اقتصاد حج: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

دیداریویکی‌متن

@@ خط ۳: / خط ۳: @@
 ابعاد وکارکردهای اقتصادی حج
-== در قرآن ==
+==در قرآن==
-کنگره جهانی حج در برگیرنده منافع مهمّی برای مسلمین است و خداوند در آیات قرآن این ابعاد حج را بیان کرده است: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجالاً وَ عَلی کلِّ ضامِرٍ یأْتِینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یذْکرُوا اسْمَ اللهِ فِی أَیامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیر» (حج: ۲۷ و ۲۸)براساس تفسیر معصومین از این آیه که در آن خداوند از منافع حج سخن به میان آورده است، منافع حج شامل منافع مادی و معنوی می‌شود.<ref>اصول کافی، ج 4، ص422</ref> ابن ابی الحدید در تفسیر (لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) به این نکته اشاره می‌کند که هنگامی که مشرکین انبوه حجاج مسلمان را مشاهده می‌کردند در می‌یافتند که آنان از قدرت نظامی بالایی برخوردارند، زیرا اگر آن‌ها قدرتمند نبودند نمی‌توانستند از مکان‌های دور به حج مشرف شوند<ref>ابن ابی الحدید ج 19، ص88</ref>
+بر پایه آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ&#64830;}} {{یادداشت|و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا به سوى تو آيند... تا منافع خود را مشاهده كنند.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه‌های ۲۷ و ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> و تفسیر [[معصومان(ع)]]، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود.<ref>اصول کافی، ج 4، ص422.</ref>
-ابن عباس نیز در تفسیر این آیه کریمه منفعت اخروی حج را، خشنودی خداوند و منافع دنیوی آن را، چیزی دانسته که مردم از گوشت قربانی و تجارت به‌دست می‌آورند. علامه طباطبایی نیز در تفسیر خود و جود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در بین مسلمانان می‌داند.<ref>المیزان، ج‏14، ص 522</ref>
+ابن عباس نیز در تفسیر آیه پیش‌گفته، سود آخرتی حج را، خشنودی خداوند و سود دنیایی آن را، منافعی دانسته که مردم از گوشت [[قربانی]] و تجارت به‌دست می‌آورند. [[سید محمدحسین طباطبایی]]، عالم [[شیعه|شیعی]] نیز، وجود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در میان مسلمانان دانسته است.<ref>المیزان، ج‏14، ص 522</ref>
-آیه دیگر قرآن «لَیسَ عَلَیکمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکمْ» (بقره: ۱۹۸) نیز بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی مانعی نیست که از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره گیرید. مفسران از این آیه اجازه کست و تجار در سفر حج را برداشت کرده‌اند.<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص421.</ref>
+آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡ&#64830;}}{{یادداشت|بر شما گناهى نيست كه [در ايام حج] از پروردگارتان [به وسيلۀ تجارت و داد و ستد] فضل و روزى و منافع مادى بطلبيد.}}<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.</ref> بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی مانعی نیست که مردم از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره ببرند. مفسران از این آیه اجازه کسب و تجارت در سفر حج را برداشت کرده‌اند.<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص421.</ref>
-البته مسئله معیشت و اقتصاد در حج از بدو تأسیس ام القری بوسیله حضرت ابراهیم (ع) طرح شد که فرمود: (وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یشْکرُونَ)<ref>ابراهیم: 27.</ref> چنان‌که خداوند در آیه (أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا) (قصص ۵۷) از لطف و مهربانی الهی در وجود نعمت‌های مادی در مکه سخن می‌گوید و می‌فرماید آیا حرم امنی در اختیار آنان ننهادیم که همه نوع ثمرات و کالاها بدان سوی برده می‌شود.
+بر پایه قرآن، مسئله معیشت و اقتصاد در حج، از آغاز پایه‌گذاری [[مکه]] به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)]] مطرح شده است؛ زیرا او از خدا خواست از انواع محصولات و میوه‌ها روزی مردم این شهر کند{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ&#64830;}}
-قرآن در آیه یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ (توبه: ۲۸) حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمین و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است. از عبارت (لا تَقْرَبُوا) چنین فهمیده می‌شود که مشرکان نه تنها از نظر فیزیکی نباید در مکه حضور داشته باشند، بلکه از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نباید در آنجا جولان بدهند، این عدم حضور زمانی می‌تواند جدیت پیدا کند که نقش اقتصادی و اجتماعی آنها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم حذف گردد. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت عدم حضور مشرکان رونق بازار از بین رفته و موجب خسران اقتصادی گردد، خداوند در جواب این نگرانی می‌فرماید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند.
+و آنان را از انواع محصولات و ميوه‌ها روزى بخش، باشد كه سپاس‌گزارى كنند.}}<ref>سوره ابراهیم، آیه 27؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۲۶۰.</ref> و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها بدان سوی برده می‌شود.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا&#64830;}}
+آيا ما آنان را در حرم امنى جاى نداديم كه همواره [در همه فصول سال] هر نوع ميوه و محصولى كه رزقى از سوى ماست به سوى آن گردآورى مى‌شود؟}}<ref>سوره قصص، آیه ۵۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص</ref>
+قرآن در آیه یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ (توبه: ۲۸) حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمانان و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است. از عبارت (لا تَقْرَبُوا) چنین فهمیده می‌شود که مشرکان نه تنها از نظر فیزیکی نباید در مکه حضور داشته باشند، بلکه از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نباید در آنجا جولان بدهند، این عدم حضور زمانی می‌تواند جدیت پیدا کند که نقش اقتصادی و اجتماعی آنها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم حذف گردد. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت عدم حضور مشرکان رونق بازار از بین رفته و موجب خسران اقتصادی گردد، خداوند در جواب این نگرانی می‌فرماید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند.
 آیه فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ * فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ (حج:۳۶ و ۳۷) نیز به بخشی از کارکردهای اجتماعی و اقتصادی حج اشاره دارد. شارع مقدس حج و آئین‌های آن را بگونه‌ای تنظیم نموده است که مسئله تعاون و همکاری و احسان و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند. قربانی و صدقه و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به‌ویژه تهیدستان از بزرگترین نوع تعاون و همکاری است. وقتی مسلمانی مکلّف می‌گردد در عمل حج، حیوانی سالم و کامل را ذبح کند یا کفّاره و نذر دهد و قبل از پوشیدن لباس احرام حقوق مردم و رسول خدا (ص) و امام خود، یعنی خمس و زکات را بدهد، در حقیقت می‌خواهد به‌نوعی حسب همدردی و تکافل و به‌عهده گرفتن مسئولیت اجتماعی فقرا و نیازمندان را در خود تقویت نماید.<ref>همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129،</ref> هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>من لایحضره الفقیه ج2، ص200.</ref>
@@ خط ۲۱: / خط ۲۶: @@
 <nowiki>:</nowiki> اباحه تحصیل منافع اقتصادی در حج: برخی روایات در رد این تفکر که حج عبادتی عارفانه است که با ابعاد اقتصادی دنیوی تناسب ندارد، بر مجاز بودن فعالیت اقتصادی در حج تأکید دارند.<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40</ref>دین اسلام آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد می‌باشد. در مناسک حج و عمره که یکی از عالیترین تکالیف شرعی بین همه فرق اسلامی در سراسر دنیاست، پیوستگی و ارتباط مقاصد دنیوی و اخروی بیشتر به چشم می‌خورد.<ref>بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.</ref> بر این اساس یکی از ابعاد مهم حج، بعد اقتصادی آن است که استفاده از آن برای تقویت پایه‌های اقتصادی کشورهای اسلامی نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه بهره‌برداری اقتصادی از آن یکی از فلسفه‌های اصلی آن است.<ref>تفسیر نمونه، ج 14، ص94</ref>
-<nowiki>:</nowiki> بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج: در روایاتی که از پیامبر (ص) و ائمه علیهم‌السلام نقل شده است نیز به منافع مادی حج اشاره شده است. برای نمونه در روایتی از پیامبر (ص) نقل شده است که کسی که خواهان دنیا و آخرت است باید آهنگ این خانه نماید<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40.</ref> و در جای دیگر فرموده است: حجّ به‌جای آورید تا بی‌نیاز گردید.<ref>همان ص9.</ref> از ائمه علیهم‌السلام نیز روایاتی نقل شده که در آن به تأثیر حج در افزایش روزی،<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص41.</ref> و جلوگیری از فقیر شدن<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص90.</ref> اشاره کرده و ترک حج با وجود استطاعت مالی، علت تنگدستی و فقر دانسته شده است. در حدیثی از امام صادق (ع) تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن از اهداف حج دانسته شده است.<ref>وسائل ¬الشیعه، ج8، ص9</ref> تأکید روایات بر خرید سوغاتی نیز از جمله مواردی است که بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.
+<nowiki>:</nowiki> بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج: در روایاتی که از پیامبر (ص) و ائمه علیهم‌السلام نقل شده است نیز به منافع مادی حج اشاره شده است. برای نمونه در روایتی از پیامبر (ص) نقل شده است که کسی که خواهان دنیا و آخرت است باید آهنگ این خانه نماید<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40.</ref> و در جای دیگر فرموده است: حجّ به‌جای آورید تا بی‌نیاز گردید.<ref>همان ص9.</ref> از ائمه علیهم‌السلام نیز روایاتی نقل شده که در آن به تأثیر حج در افزایش روزی،<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص41.</ref> و جلوگیری از فقیر شدن<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص90.</ref> اشاره کرده و ترک حج با وجود استطاعت مالی، علت تنگدستی و فقر دانسته شده است. در حدیثی از امام صادق(ع) تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن از اهداف حج دانسته شده است.<ref>وسائل ¬الشیعه، ج8، ص9</ref> تأکید روایات بر خرید سوغاتی نیز از جمله مواردی است که بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.
 ==اقتصاد حج و سیاست==
 اقتصاد اسلامی علاوه بر دغدغه پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، دغدغه پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز دارد و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد. بر این اساس به ظهور استعمار اروپایی و روش‌های غربی در نظام‌های مالی این منطقه توجه می‌شود و در روند استعمارزدایی و جنبش‌های استقلال‌طلبانه، حرکت احیاگرانه اسلامی نیز جان می‌گیرد و دکترین‌های کلاسیک اسلامی احیاء می‌شوند.<ref>ر. ک. «شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی»، ص 101 ـ 100</ref> امروزه در مباحث سیاسی و اجتماعی بر این نکته تأکید می‌شود که چنان‌که تحولات سیاسی را نمی‌توان از عملکرد و روابط نیروهای اقتصادی دور دانست،<ref>برای نمونه ر.ک. کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)، «درآمدی بر زمینه‌ها و پیامدهای اقتصادی بیداری اسلامی در خاورمیانه»، ص 57 ـ 21،</ref> روندهای اقتصادی را نیز نمی‌توان از زمینه‌های سیاسی و اجتماعی آن جدا کرد.<ref>برای نمونه ر.ک. کتاب بیداری اسلامی، صص 81 ـ 59 «بررسی ابعاد اقتصادی جنبش بیداری اسلامی»،</ref>
@@ خط ۷۸: / خط ۸۳: @@
 ==آسیب‌شناسی==
-با توجه به روایات مهم‌ترین بعد حج مربوط به ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد باید باشد؛ لذا غلبه ابعاد مادی و اقتصادی مذمت شده است. به‌طور نمونه، امام صادق (ع) حاجیان را به سه دسته تقسیم می‌کنند: گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آن‌ها حفظ می‌شود. حضرت در مقام ارزش گذاری این گروه‌ها عنوان می‌کنند که کم بهره‌ترین افراد از حج، گروه سومند<ref>کلینی 1407 ق، ج‏4، ص253</ref>پیامبر اکرم (ص) در حجة الوداع از زمانی که ثروتمندان برای تفریح و تفرج و افراد متوسط برای خرید و فروش و فقرا برای ریا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگرانی کردند.<ref>تفسیر نور الثقلین، ج‏5، ص36</ref>
+با توجه به روایات مهم‌ترین بعد حج مربوط به ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد باید باشد؛ لذا غلبه ابعاد مادی و اقتصادی مذمت شده است. به‌طور نمونه، امام صادق(ع) حاجیان را به سه دسته تقسیم می‌کنند: گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آن‌ها حفظ می‌شود. حضرت در مقام ارزش گذاری این گروه‌ها عنوان می‌کنند که کم بهره‌ترین افراد از حج، گروه سومند<ref>کلینی 1407 ق، ج‏4، ص253</ref>پیامبر اکرم (ص) در حجة الوداع از زمانی که ثروتمندان برای تفریح و تفرج و افراد متوسط برای خرید و فروش و فقرا برای ریا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگرانی کردند.<ref>تفسیر نور الثقلین، ج‏5، ص36</ref>
-== در نگاه دیگران ==
+==در نگاه دیگران==
 درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که مباحثی کلی در زمینه منافع اقتصادی حج را طرح کرده و به مباحث سیاست‌گذاری اقتصاد حج وآسیب‌شناسی اقتصاد حج و جنبه‌های اخلاقی آن توجهی نداشته‌اند. محمد امامی به برخی از منافع اقتصادی این فریضه اجتماعی اسلام از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان حجاز، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند<ref>فلسفه و آثار حج، ص116-119.</ref>حسینی ادیانی از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.<ref>حج مقبول، ص55.</ref> محمد اکبر محقق نیز بر اساس آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.<ref>حج گنجینه اسرار، ص123-129.</ref> محمدتقی رهبر بر اساس آیات و روایات ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه آثار اقتصادی را بیان کرده است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص208-232.</ref> وی در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.<ref>میقات حج، پاییز 1380, شماره 37، «مروری بر بعد اقتصادی حج»</ref> سید محمد ضیاءآبای نیز در بیان ابعاد اقتصادی حج به ذکر روایتی در اثر حج در رفع فقر بسنده کرده است.<ref>حج برنامه تکامل، ص54.</ref>
@@ خط ۱۲۹: / خط ۱۳۴: @@
 *'''حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام'''، به کوشش ابراهیم حاجیانی، پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران، ۱۳۹۱.
 *'''ربا'''، بخش فرهنگی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱ ش.
-*'''شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی'''، بیل مائورر، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ۱۳۸۹.
+*'''شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی'''، بیل مائورر، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۸۹.
 *'''صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
 *'''العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین'''، تقی الدین محمد بن احمد الحسنی الفاسی المکی، تحقیق محمد حامد القیفی، بی جا، ۱۴۰۶ق.