مناسک منا

واجبات منا در روز عید قربان

بر پایه مذاهب اسلامی، سه عمل واجب، در روز عید قربان، در منا باید انجام شود، که عبارتند از «رمی جمره عقبه»، «ذبح قربانی» و «حلق یا تقصیر».

به گفته فقیهان شیعه، رعایت ترتیب اعمال بالا، واجب یا احتیاط واجب است؛ ولی اگر این ترتیب رعایت نشد، تکرار آن لازم نیست. به گفته فقیهان حنبلی و شافعی، رعایت ترتیب سنّت است و کسی که مراعات نکند کفاره ندارد. به باور حنفیان، اگر حاجی پیش از ذبح قربانی یا رمی، حلق کند، باید گوسفند کفاره دهد. مالکیان بر این باورند که اگر حاجی پیش از رمی، حلق کند باید فدیه بدهد.

رمى جمره عقبه

نوشتار اصلی: رمی

حاجیان باید پس از طلوع آفتابِ روز دهم ذى‌الحجه (عيد قربان)، از مشعر بيرون آمده و به سوی منا بروند. منا سرزمينى است واقع بين دو رشته‌كوه نزديك مشعر و مكه، كه از انتهاى وادى مُحسّر تا جمره عقبه امتداد دارد.

نخستین عمل واجب در روز عید قربان، رمی جمره عقبه است. در آخر منا، سه جمره وجود دارد که سومین آن، جمره عقبه نام دارد. برخی از احکام و واجبات رمی چنین است:

• نيت: رمى نيز مثل ساير اعمال حج از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون هرگونه ريا و خودنمايى صورت پذيرد.
• هفت عدد سنگ‌ريزه بايد به جمره زده شود، ولى لازم نيست پشت سر هم بخورد، پس اگر برای نمونه دو عدد از آن‌ها به جمره بخورد و سومى نخورد، چهارمى اگر به ستون بخورد، سوم حساب مى‌شود.
• سنگ‌ها را بياندازد، پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد كفايت نمى‌كند.
• سنگ به جمره بخورد.
• با پرتاب به جمره بخورد، پس اگر با برخورد به جايى يا با برخورد سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافى نيست.
• به تدريج بزند، پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافى نيست بلكه يكى حساب مى‌شود.

بر پایه فقه شیعه، مستحب است هنگام رمی، با طهارت بوده و با هر سنگی که می‌اندازد تکبیر بگوید و جمره عقبه را پشت به قبله رمی کند. البته دو مذهب حنبلیه و مالکیه، رو به قبله رمی کردن جمره عقبه را مستحب دانسته‌اند.

ذبح قربانى

نوشتار اصلی: قربانی

واجب است حج‌گزار در حج تمتع و حج قران، روز عيد قربان، حيوانى را در راه خدا، به‌عنوان يكى از اعمال حج ذبح کند. گوسفند، گاو و شتر حیواناتی هستند که می‌توان قربانی کرد. زمان قربانی کردن، پس از رمی جمره عقبه و پیش از حلق یا تقصیر است.

حیوانی که ذبح می‌شود واجب است دارای شرایطی باشد که برخی از آنها چنین است: سالم بودن، خیلی پیر نبودن، ناقص العضو نبودن و لاغر نبودن. مستحب است شتر یا گاو، ماده و گوسفند نر باشد.

حج‌گزار مى‌تواند خودش حيوان را ذبح كند و مى‌تواند به شخص ديگرى نيابت بدهد تا او از طرفش حيوان را ذبح كند. البته به‌جهت ازدحام، همه حاجیان نمى‌توانند به كشتارگاه بروند و زن‌ها را نيز راه نمى‌دهند؛ از این رو، حج‌گزاران می‌توانند نیابت بدهند.

ذبح قربانی تنها در حج تمتع و قران واجب بوده و در حج افراد واجب نیست.

حلق يا تقصير

نوشتار اصلی: حلق

«حلق» به‌معناى تراشيدن موهاى سر و «تقصير» به‌معناى كوتاه كردن قدرى از مو و ناخن بوده و آخرین عمل از اعمال منا است. زمان این عمل، از طلوع تا غروب آفتاب روز عید قربان و مکان آن، منا است. كسى كه نمى‌تواند براى حلق يا تقصير به منا برود، هرجا كه هست حلق يا تقصير مى‌كند و موى خود را به منا مى‌فرستد.

بر زنان و کسانی که موی سر ندارند، واجب است تقصیر کنند و بر برخی از حاجیان واجب است حلق انجام دهند، که عبارتند از:

• كسى كه سال اول حج او باشد، چه واجب، چه مستحب، چه حج را براى خودش انجام دهد يا به نیابت از ديگرى؛ (به فتواى برخى از فقیهان، چنين فردى نيز مى‌تواند تقصير كند ولى حلق افضل است.)
• كسى كه موى خود را به‌منظورى چسبانده باشد؛
• كسى كه موى سر را جمع كرده و به هم پيچيده و گره زده و بافته باشد.

مستحب است در تراشیدن سر، ابتدا از سمت راست جلوی سر شروع کند و هنگام حلق یا تقصیر دعای «اَللَّهُمَّ أَعْطِنِي بِكُلِّ شَعْرَةٍ نُوراً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ» را بخواند.

بیتوته

نوشتار اصلی: بیتوته

بيتوته به‌معناى «شب را در جايى گذراندن» است. بر حج‌گزاران واجب است شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه را از غروب آفتاب تا نیمه‌شب با قصد قربت در منا باشند. از این رو، کسانی که به مکه رفته‌اند باید پیش از غروب به منا برگردند. به فتواى برخى از فقیهان شیعه، حاجیان مى‌توانند نيمه اول يا نيمه دوم شب را در منا بيتوته كنند.

محدوده منا با تابلوهای آبی‌رنگ مشخص شده که روی بخش بیرونی آنها نوشته شده «بدایة منا» (آغاز منا) و روی بخش درونی آن نوشته شده «نهایة منا» (پایان منا).

كسانى كه در مكه، تمام شب را تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و كار ديگرى به‌جز كارهاى ضرورى نكنند، بیتوته بر آنها واجب نیست. بیماران، پرستارانِ آنها و کسانی که ماندن در منا برایشان مشقت دارد نیز می‌توانند بیتوته را ترک کنند.

رمی جمرات

نوشتار اصلی: رمی

رمى جمرات به معنای سنگ زدن به جمرات، یکی دیگر از اعمال واجب حج است. در آخر منا سه جمره وجود دارد كه اولى «جمره اولى»، دومى «جمره وسطى» و سومى «جمره كُبرى يا عقبه» نام دارد.

برخی از احکام و واجبات رمی چنین است:

• نيت: رمى نيز مثل ساير اعمال حج از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون هرگونه ريا و خودنمايى صورت پذيرد.
• هفت عدد سنگ‌ريزه بايد به جمره زده شود، ولى لازم نيست پشت سر هم بخورد، پس اگر برای نمونه دو عدد از آن‌ها به جمره بخورد و سومى نخورد، چهارمى اگر به ستون بخورد، سوم حساب مى‌شود.
• سنگ‌ها را بياندازد، پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد كفايت نمى‌كند.
• سنگ به جمره بخورد.
• با پرتاب به جمره بخورد، پس اگر با برخورد به جايى يا با برخورد سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافى نيست.
• به تدريج بزند، پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافى نيست بلكه يكى حساب مى‌شود.

مستحب است هنگام رمی، با طهارت بوده و با هر سنگی که می‌اندازد تکبیر بگوید. مستحب است جمره اولی و وسطی را رو به قبله و جمره عقبه را پشت به قبله رمی کند.

حج‌گزاران مى‌توانند در روز دوازدهم ذى‌الحجه، بعد از ظهر شرعى، از منا خارج شوند؛ ولى اگر کسی آن روز از منا نرود تا آفتاب غروب كند، بايد شب سيزدهم را نيز در آن‌جا بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را رمى كند.

منابع

بدائع الصنائع (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهيه، علاء‌الدین بن مسعود الکاشانی، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

بداية المجتهد و نهاية المقتصد، (ابن رشد) محمد بن احمد بن رشد، بيروت، دارالفكر، ١۴٢١ق.

تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.

جواهرالكلام فى شرح شرائع الاسلام، محمدحسن نجفی، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ١٣۶۵ش.

رسائل للحجاج والمعتمرين، (الیحیی) یحیی بن ابراهیم، رياض، دارالمسلم، ١۴٢٠ق.

الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفكر الاسلامى، ١۴٢۴ق.

فقه السنه، السید سابق، بیروت، دارالفكر، ١۴١٩ق.

الفقه على المذاهب الخمسه، محمدجواد المغنیه، قم،مؤسسة دارالكتاب الاسلامى، ١۴٢٢ق.

الكافى فى فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلى)، المصادر الفقهيه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

گزیده تهذیب، محمد بن حسن طوسی، تهران، کوير، بی‌تا.

المصادر الفقهيه، على‌اصغر مرواريد، بیروت، دارالتراث، ١۴١٩ق.

مختصر المزنى (الفقه‌الشافعى)، اسماعیل بن یحیی المصرى المزنى، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

مناسك حج با حواشى مراجع، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ١٣٨۵ش.