آیه ۹۶ سوره آل‌عمران

آیه ۹۶ سوره آل‌عمران، آیه‌ای از قرآن، که

متن و ترجمه

﴿

إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ

یقیناً نخستین خانه‌ای که برای [نیایش و عبادت] مردم نهاده شد، همان است که در مکه است، که پر برکت و وسیله هدایت برای جهانیان است.

﴾

شرح واژگان

واژه «بيت» در لغت به معناى مأوى، مسكن و محل اجتماع است.

«بكّه» در لغت به معناى تجمع و ازدحام است. طبرسی، مفسّر شیعه، بكّه را همان مكّه دانسته كه ميم آن تبديل به باء شده است.

بر اساس روایتی، امام علی(ع) مکه را «اطراف حرم» و بکه را «محل خانه خدا» دانسته است. او علت نامگذاری بکه را این دانسته که خانه خدا چشمان سرکشان و گناهکاران را گریان می‌کند. (بکّت رقاب الجبارین و اعناق المذنبین.)

واژه «مبارک» از رشه برک به دو معنای «نمو و زیادت»، و «ثبوت و قوام» است. راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، بركت را به معناى خير الهى در چيزى دانسته است.

محتوا

در آیه ۹۶ سوره آل‌عمران، به معرفى خانه خدا در قالب چند وصف پرداخته شده و به تاريخ و جغرافياى آن اشاره شده است.

نخستین خانه

در این آیه، کعبه نخستین خانه دانسته شده است. برخی مراد از این تعبیر را این دانسته‌اند که محل کعبه اولین نقطه روی زمین است که از میان آب آشکار شده است؛ بنابراین، این آیه اشاره به دحو الارض دارد.

احتمال دیگری که داده شده این است که کعبه، نخستین خانه عمومی است که برای هدایت مردم روی زمین ساخته شده است. در روایتی از امام علی(ع) نیز گفته شده پیش از کعبه خانه‌های زیادی بوده؛ ولی این خانه، نخستین خانه‌ای بود که مایه هدایت برای همه مردم قرار داده شد. به نظر شیخ طوسی، محدث و مفسر شیعه نیز، کعبه نخستین خانه‌ای بود که برای عبادت ساخته شد. علامه طباطبایی، دیگر مفسر شیعه نیز، این قول را پذیرفته است.

برخى دیگر از مفسران، اول بودن را از نظر شرافت و فضليت دانسته و براى آن فضايلى مانند دارا بودن مقامات و آيات بينات، آمدن مردم به سوى آن، اعجاز از تخريب در هجوم ابرهه و امنيت آن ذکر کرده‌اند.

بکه

مراد از «بَکّه» در این آیه، «مکه» است. بر پایه روایتی، امام علی(ع) مکه را اطراف حرم و بکه را محل خانه خدا دانسته است. او درباره علت نامگذاری بکه گفته است زیرا خانه خدا گردنِ گردنکشان را در هم کوفته است (بکّت). علامه طباطبایی، مفسر شیعه، تعبیر به بکّه را بیانگر این دانسته که اطراف کعبه به هنگام نماز و طواف ازدحام جمعیت است.

خانه مبارک

در تعبیر ﴿مُبٰارَكاً ﴾، خانه خدا مبارک توصیف شده است. مبارک به معنای چیزی است که برکت داده شده باشد. واژه برکت را به معنای زیادت، رشد، دوام و خیر الهی معنا کرده‌اند. از این رو، مبارک بودن کعبه به این خاطر است که این ویژگی‌ها را دارد.

در روایات، مصداق‌هایی برای برکت کعبه ذکر شده است، که برخی از آنها چنین است:

• سعادت دنیایی و آخرتی: در روایات، بهشتی شدن، بخشیده شدن همه گناهان و فقیر نشدن از آثار حج شمرده شده است.
• امنیت: در امان بودن انسان‌ها و حیوانات، یکی از مصداق‌های مبارک بودن خانه خدا دانسته شده است.
• نعمت: برخی، مبارک را به نعمت‌ها مادی در اطراف خانه خدا تفسیر کرده‌اند، چراکه بركات الهى پس از استجابت دعاهای حضرت ابراهيم(ع)، از هر سو به سمت آن سرازير است. علامه طباطبایی، مفسر شیعه نیز، تقابل دو وصف «مبارك» و «هدى للعالمين» را شاهدی بر این دانسته كه مراد از مبارک رزق و رفاه دنیایی است.
• دوام و بقاء: واژه «بركت» به معناى زیادت و قوام است، از اين رو، يكى از مصداق‌های مبارك بودن کعبه را این دانسته‌اند که در طول زمان دائم و ثابت است.

خانه هدایت برای جهانیان

در عبارت ﴿هُدىً لِلْعٰالَمِين﴾، به هدایت بودنِ کعبه اشاره شده است. به نظر برخی، مراد از این عبارت این است که خانه خدا راه درست و مسیر سعادت را به مردم نشان داده و آنها را به قرب الهی راهنمایی می‌کند.

برخی از مفسران، قبله بودن کعبه، وسيله بودن آن برای رسيدن به بهشت و نيز شفاى بيماران را از مصداق‌های هدايت خانه خدا شمرده‌اند. هلاكت ظالمانی كه قصد تعرض به خانه خدا را داشته‌اند نیز، از دیگر مصداق‌های هدایت کعبه شمرده شده است.

در تعبیر ﴿هُدىً لِلْعٰالَمِين﴾ هدایت‌گری کعبه شامل جهانیان دانسته شده است. این عبارت را از دو جهت فراگیر دانسته‌اند؛ یکی اینکه هدایت، مطلق آورده شده و شامل هر گونه هدایتی می‌شود، و دیگر اینکه عالمیان را دربرمی‌گیرد.

به نظر برخی مفسران، کعبه حتی برای بت‌پرستان مایه هدایت بود؛ زیرا آنان به عنوان آیین حضرت ابراهیم(ع) اگرچه آمیخته به خرافات حج را انجام می‌دادند و این توجه ناقص باعث می‌شد به طور موقت از برخی گناهان دست بردارند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

• بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، دوم، ١٣۶٣ش.
• التبيان فى تفسير القرآن، محمد بن حسن طوسى، تحقيق احمد حبيب قصير عاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى.
• تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
• تفسير القرآن الحكيم (تفسيرالمنار)، محمد رشيد رضا، بيروت، دارالمعرفه.
• الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية، اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، چهارم، ١۴٠٧ق.
• الحج و العمرة فى الكتاب و السنة، محمد رى‌شهرى، تحقيق دارالحديث، دارالحديث، ١٣٨٣ش.
• مجمع البيان فى تفسير القرآن، فضل بن حسن طبرسى، قم، كتابخانه مرعشى نجفى، ١۴٠٣ق.
• المصباح المنير، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.
• مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، تحقيق صفوان عدنان داوودى، بيروت، دارالسامية، ١۴١٢ق.
• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.