صفا و مروه

مکان‌های آیین حج

میقات

مکه

عرفات

مأزمین

مشعرالحرام

وادی محسر

منا

جمرات

مسجدالحرام

مسعی (صفا و مروه)

صفا و مروه نام دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام است. سعی میان این دو کوه، از اعمال حج تمتع و عمره مفرده است و انجام‌ندادن آن موجب باطل‌شدن حج می‌شود. صفا در پایین کوه ابوقبیس و در سمت جنوبی کعبه و نقطه آغاز سعی محسوب می‌شود. مروه نیز کوهی کوچک و هم‌جوار کوه قیقعان است که در سمت شمال شرقی کعبه قرار گرفته و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید. به فاصله میان دو کوه صفا و مروه مسعی گفته می‌شود. آیه ۱۵۸ سوره بقره صفا و مروه را از شعائرالهی برشمرده است.

مکان صفا و مروه

«صفا» بخشی از کوه ابوقبیس است که در قسمت جنوبی مسجدالحرام واقع شده است. صفا پیش‌تر متصل به کوه ابوقبیس بود ولی در بازسازی‌های دوره سعودی از آن جدا شد. سعی میان صفا و مروه از کوه صفا آغاز می‌گردد.

«مروه» نیز جزئی از کوه «قیقعان» است. کوه مروه در ناحیه شمال شرقی مسجدالحرام. بخشی از کوه مروه تا سال ۱۳۷۴ شمسی باقی بود اما در این سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعی‌کنندگان، قسمت باقی مانده آن نیز برداشته شد.

پیش از توسعه جدید در مسجد الحرام، میان مسعی و مسجدالحرام فاصله‌ای وجود داشت و بازاری در آنجا برپا بود. اما در توسعه مسجد، محدوده مسجد تا مسعی امتداد یافت.

فاصله صفا و مروه و شکل امروزین

فاصله میان صفا و مروه که سعی در آنجا انجام می‌شود را مسعیٰ می‌گویند. طول مسعی را 394/5 متر دانسته‌اند. فاصله میان صفا و مروه نخستین بار در سال ۱۳۴۵ شمسی سنگفرش کردند. امروزه مسعی به‌صورت سالن سرپوشیده‌ای به عرض ٢٠ متر در دو طبقه ساخته شده که ارتفاع طبقه اوّل «11/75 متر» و ارتفاع طبقه دوم « 8/5 متر» است. این مسیر از دو قسمت رفت و برگشت تشکیل شده است.

برای پیشگیری از خطرات احتمالی سیل، در زیر مسعی، کانالی به عرض «۵ متر» و ارتفاع «۶\۴ متر» احداث گردیده که آب را به سمت بیرون هدایت می‌کند.

پیشینه

پیشینه تاریخی کوه‌های صفا و مروه در روایات به زمان هبوط حضرت آدم(ع) بازگردانده شده است. در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که پس از هبوط آدم و حوا به زمین، آدم بر روی کوه صفا و حوا بر روی کوه مروه قرار گرفتند. نام کوه صفا از اسم حضرت آدم و با توجه به آیه «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ‏ ...» گرفته شد. مروه را نیز مروه نامیدند که از اسم زن (الْمَرْأَة) گرفته شده است.

روایات دیگر شهرت این دو کوه را به عصر حضرت ابراهیم(ع) پیوند می‌زنند. بنابر روایت از ابن عباس نخستین کسی که میان صفا و مروه دوید مادر اسماعیل بود. و به دنبال هفت مرتبه آمد و شد هاجر بین صفا و مروه، سعی، سنّت شد. اولین بار ابراهیم همراه با فرزندش اسماعیل این سنّت الهی را انجام دادند. پیامبران دیگر در زیارت کعبه این عمل را نجام می‌دادند.

عصر جاهلی

بنابر برخی گزارش‌های تاریخی در عصر جاهلی، بر کوه صفا بت نهیک و بر کوه مروه بت مطعم الطیر قرار داده شده بود. از این رو آن دسته از مشرکان که بت منات را می‌پرستیدند سعی صفا و مروه را انجام نمی‌دادند. این بت‌ها همچنان بر روی کوه صفا و مروه قرار داشت تا آن گاه که در سال هفتم از هجرت پیامبر اسلام(ص) برای انجام «عمرة القضا» به مکّه آمدند و بنابر روایتی از امام صادق(ع) به درخواست رسول خدا(ص) بت‌ها را از صفا و مروه برداشتند و آن حضرت میان صفا و مروه سعی نمود و پس از آن بار دیگر آنها را بر روی صفا و مروه نصب کردند.

صفا و مروه در قرآن

صفا و مروه یک بار در آیه ۱۵۸ سوره بقره آمده است:

﴿

إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَیۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَیۡرٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ

در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست [که یادآور اوست]؛ پس هر که خانه [خدا] را حج کند، یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جای آورد و هر که افزون بر فریضه، کار نیکی کند، خدا حق شناس و داناست

﴾

براساس روایاتی که شیعه و اهل‌سنت نقل کرده‌اند در عصر جاهلیت مشرکان در بالای کوه صفا و کوه مروه بت قرار داده بودند. مشرکان به هنگام سعی از این دو کوه بالا می‌رفتند و آن دو بت را به عنوان تبرک، با دست خود مسح می‏‌کردند. مسلمانان به خاطر این موضوع از سعی میان صفا و مروه کراهت داشتند و گمان می‏‌کردند در این شرائط سعی صفا و مروه کار صحیحی نیست. آیه ۱۵۸ بقره نازل شد و به آنها اعلام داشت که صفا و مروه از شعائر خداوند است و سعی میان این دو را تأیید کرد.

فضیلت صفا و مروه

در روایتی از پیامبر، پاداش سعی میان صفا و مروه با پاداش حج پیاده و پاداش آزاد کردن هفتاد بنده برابر شمرده شده است. در روایاتی از امامان شیعه بر فضیلت محل سعی تاکید شده است. از امام صادق(ع) نقل شده که در نزد خداوند، هیچ بقعه‌ای محبوب‌تر از محل سعی نیست؛ زیرا هر زورگویی در آن، خوار می‌شود.

حکم فقهی سعی

نوشتار اصلی: سعی

سعی، بین صفا و مروه رکنی از ارکان حج است، اگر حاجیان عمداً آن را ترک کنند حج آنان باطل می‌باشد. در سعی صفا و مروه هفت مرتبه مسیر میان دو کوه صفا و مروه پیموده می‌شود. به این نحو که پیمودن از کوه صفا تا کوه مروه یک بار حساب گشته و برگشت از مروه به صفا دور دوم از هفت دور حساب می‌شود. هفت دور سعی از صفا آغاز شده و به مروه ختم می‌گردد.

سعی باید بعد از طواف و نماز طواف انجام شود. البته لازم ندانسته‌اند که بلافاصله پس از نماز طواف، سعی انجام شود.

از مسائل جدید پیرامون سعی صفا و مروه، انجام سعی در طبقه فوقانی آن است که در دوره آل‌سعود ساخته شده است. فقیهان شیعه معتقدند سعی در طبقه دوم، سعی بین دو کوه صفا و مروه نیست و به همین جهت در حالت عادی صحیح نیست.

نگارخانه

• 

  کوه صفا

• 

  کوه مروه

• 

  کوه صفا و سعی‌کنندگان از نمای بالا

• 

  تصویری قدیمی از کوه صفا

• 

  مسعی از طرف صفا و پله‌هایی که به سمت کوه صفا می‌رود. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.

• 

  مسعی از طرف مروه. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر. بخش «صفا و مروه»، ص۱۹۵ - ۲۲۲. است.

• قرآن کریم.
• احکام القرآن، ابوبکر محمد بن عبدالله ابن عربی. بی نا، بی جا، بی تا.
• اخبار مکه، محمد بن عبدالله ازرقی، بیروت، دار الأندلس، ۱۴۱۶ق.
• الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، محمد حمید الله، دار النفائس، بی‌تا.
• آثار اسلامی مکّه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• بحارالانوار، محمدباقر المجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• پرشکوهترین مراسم عبادت و قربانی، عبدالکریم بی‌آزار، مطابق با فتاوای آیة الله ناصر مکارم شیرازی‌، قم، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب(ع)، ۱۳۷۹ش.
• تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دارالتراث، ١٩۶۷م.
• تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، محمد بن احمد ابن ضیاء، بیروت، دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون ، ۱۴۱۸ق، ۱۹۹۷م.
• تاریخ مکة المکرمة قدیما و حدیثا، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه، مطابع الرشید، ۱۴۲۲ق.
• تفسیر احسن‌الحدیث، سید علی‌اکبر قرشی، تهران، بنیاد بعثت،۱۳۷۷ش.
• تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.
• جامع الفتاوی، (عمره مفرده مطابق با فتاوای ده تن از مراجع عظام تقلید)، مرتضی موسوی شاهرودی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• سلسلة ینابیع الفقهیة، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دار التراث، ۱۹۹۰م - ۱۹۹۳م.
• «صورتان نادرتان للمسعی»، صفحه ارض الذکریات در توییتر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ سپتامبر ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• قصص الانبیاء، اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۲۰۰۳م.
• کشف الاسرار، ابوالفضل رشید الدین میبدی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
• لغت‌نامه دهخدا، علی‌اکبر دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
• مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، مقدمه محمدجواد بلاغی‏، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
• مجمع‌البحرین، فخرالدین طریحی، تحقیق سیداحمد حسینی‏، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
• مناسک جامع حج، ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسة الإمام علي بن أبی‌طالب(ع)، ۱۴۲۶ق.
• مناسک حج (محشی)، محمدرضا‌ محمودی، تهران، نشر مشعر‌، ۱۴۲۹ق.
• مناسک حج، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام‌، ۱۴۲۸ق.
• مناسک حج ویژه بانوان، محمدحسين‌ فلاح‌زاده، قم، مشعر، ۱۴۲۸ق.

• یک دوره فقه کامل فارسی، مجلسی، محمد تقی، یک دوره فقه کامل فارسی، تهران، مؤسسه و انتشارات فراهانی، ۱۴۰۰ق.

مقاله‌های مرتبط

• مسعی