سفرنامه‌های فارسی حج

در يک بررسي، حدود 400 و بنابر گزارشي 500 سفرنامه از آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390) به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه¬ها متعلق به سده¬هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است. ب

مضامين عمده اين سفرنامه ها را مي توان در موضوعاتي شامل توصيف راه¬ها و سختي¬هاي سفر، رخدادهاي سفر، وصف ابنيه، زيارت گاه¬ها و شهرها، بيان احوال حج¬گزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطقي مانند هند و آسياي ميانه بوده¬اند. حتي از وجود سفرنامه¬هايي به زبان فارسي در قلمرو مصرِ دوره عثمانيان خبر داده اند.

از سده چهارم تا سده دوازدهم

نخستين سفرنامه حج فارسي، سفرنامه ناصر خسرو نوشته شاعر و حکيم اسماعيلي مذهب است. اين سفرنامه گزارش سفرهاي ناصر خسرو طي هفت سال است که نخستين آنها در 437ق. به سمت حجاز آغاز شد. او را پيشگام سياحان ايراني و سفرنامه¬اش را بهترين اثر در نوع خود در زبان فارسي دانسته¬اند. او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفريقا شهر به شهر را ديد و جزييات خاطراتش را نوشت و در 444ق. به ايران بازگشت. مشاهده و ثبت جزييات مکان¬ها و مساجد مقدس مکه و مدينه مورد توجه ناصر خسرو است. ( سفرنامه ناصر خسرو)

• تحفه العراقين (ختم الغرائب) نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.
• رساله حجازيه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسين يزدي(762ق.) از ثروتمندان يزد و از نزديکان آل جلاير (حکومت بين 740 تا 835ق. در عراق و آذربايجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشي است از دشوارهاي راه حج و بدي وضع آب در مکه و مدينه است.(حجازيه)
• سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.
• خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)
• سفرنامه منظوم حج بانويي اصفهاني(اواخر قرن دوازدهم) شامل بيش از هزار بيت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شيعيان نسبت به زيارت¬گاه¬هاي حرمين است.
• بخشي از منظومه چهارتخت سروده حسين ابيوردي که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمين و چند شهر ديگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.
• منظومه فتوح الحرمين سروده محيي الدين لاري (م. 933 ق.) نيز با اينکه بيشتر شرحي از اماکن حرمين و مناسک حج است، گاهي در زمره سفرنامه¬هاي منظوم حج دسته بندي شده است.
• بيان واقع نوشته عبدالکريم کشميري که بيشتر مطالب آن در گزارش جنگ¬ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نويسنده در سال1154ق. اختصاص دارد
• سفرنامه منظوم تحفه الحرمين، سروده محمد رحيم الدين قادري از دانشوران هندوستان

سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم

سفرنامه نويسي حج در زبان فارسي در دوره قاجاريه (حک: 1209-1324ق.) رونق يافت. بيشتر اين آثار، متعلق به دوره ناصرالدين شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زماني 1260 تا 1338ق. بيش از 45 سفرنامه حج شناسايي شده است.بيشتر سفرنامه¬هاي اين دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتي، رجال سياسي و درباريان است. برخي بر اين نظرند که سفرنامه¬نويسان اين دوره در شيوه خاطره نويسي و روايت متاثر از ادبيات اروپايي¬اند. از لحاظ موضوعي، غير از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبي، توضيح مناسک حج، توصيف بناها، بيان سختي¬هاي راه حج و نيز دشواري¬هاي خاص شيعيان در سفر حج مضامين پر بسامد سفرنامه¬هاي اين دوره است.

• تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق نویشته يکي از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسين کربلايي کرناتي که در بيان سفر پر خطرش از بيست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادي الاولي 1232ق نگاشته شده است.
• بزم غریب محمدعلي بروجردي از خان هاي شيراز در سال1261ق.
• سفرنامه تبيين احوال مکه المعظمه و مدينه المنوره و مسجدالاقصي (نام ديگر آن: ارکان الحج و مسافه الطريق) نوشته عبدالرحمان قاري سمرقندي، عالمي حنفي مذهب از اهالي نواحي بلخ در دوره سلطنت امير نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پيش از 1277ق. نوشته
• سفرنامه حج بانويي هندي به نام شاه جهان بيگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاريخ بهوپال درج شده است. سفرنامه سيف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق.
• سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گويي در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه يک فصل، حاوي خاطره اي قصه وار از سفر است.
• سفرنامه معتمد الدوله فرهاد ميرزا در 1392ق. با نام هدايه السبيل و کفايه الدليل،
• سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادي الاولي1297ق.)
• سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهيم طوسي خراساني معروف به حسام الشعرا مشتري(م.1305ق.) بين شعبان 1297 تا محرم1298ق.
• سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا در 1297ق.
• سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
• منظومه اي سروده محمد ابراهيم مشتري خراساني 1297
• سفرنامه مکه عبدالحسين خان افشار ارومي در سال 1299ق.
• سفرنامه محمد حسين فراهاني در سال 1302-1303ق
• سفرنامه نايب الصدر شيرازي در همين سال
• سفرنامه مکه ظهير الملک کرمانشاهي در 1306ق.
• روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علويه کرماني 1309ق. است.
• حج نامه نوشته سليم خان تکابي از مردمان کرد شافعي مذهب ياد کردني است که در سال 1310ق مشاهداتش از بيماري وبا، قرنطينه و مشکلات سفر دريايي را گزارش کرده است.
• سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف در سال1322ق. نوشته شده است.
• سفرنامه مکه محمدتقي جورابچي از تجار دوره مشروطه که در يادداشتهاي سفرهاي او بين سال هاي1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوي اطلاعاتي از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.
• از سفرنامه¬هاي دوره مظفرالدين شاه (حک:1314-1324ق.) نيز چند مورد دست است.
• سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهيم کارزوني شيرازي(1334ق.) از عالمان شيعه که در سال1315ق. به حج رفته
• سفرنامه ميرزاعلي خان امين الدوله صدر اعظم مظفرالدين شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.
• سفرنامه عبدالسلام تربتي از عالمان خراسان در 1317
• سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدين شاه در 1317
• سفرنامه مديرالدوله در 1321ق. نوشته ميرزا محمودخان
• شماري از سفرنامه¬هاي حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقي مانده¬اند.
• سفرنامه مکه نوشته ميرزا علي هسته اي اصفهاني در 1291ش./1331ق.
• سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني از شاگرادن سيدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.
• سفرنامه مرجاني نوشته يک روحاني به نام ابوالقاسم مرجاني که آن را در 1332ق. تحرير کرده،
• سفرنامه حج ايازخان قشقايي در ارديبهشت تا دي ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکي پس از کودتاي سوم اسفند
• سفرنامه مکه فخرالدين حجازي در سال 1341ق.که ويژگي آن داشتن بياني طنزگونه است.

دوره معاصر

در بيشتر سفرنامه¬هاي دوره پهلوي (حک:1304-1357ش.) مضامين انتقادي غلبه دارد و هر آسيب و خطايي در موسم حج، به وهابيت، استعمار و غرب، سياستمداران و يا متوليان حج کشورها نسبت داده مي¬شود.

از سفرنامه هايي که عالمان شيعه در اين دوره نوشته اند، سفرنامه حج آيت الله محمود طالقاني به سوي خدا مي رويم در سال1331ش. و سفرنامه آيت الله صافي گلپايگاني شايان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامي تاکید شده است.

برخي روشنفکران مسلمان نيز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از اين ميان نقدهاي تند و تيز جلال آل احمد در خسي در ميقات از سياست و استعمار، قابل توجه اند.

در سفرنامه¬هايي مانند سفرنامه حج و راهنماي حجاج حسين ذوالقدر شجاعي(1334ش.) به جنبه آموزشي سفرنامه براي ديگر زائران اهميت داده اند.در نمونه هايي مانند با من به خانه خدا بياييد نوشته محمدرضا خليلي در سال 1340ش. و اي قوم به حج رفته نوشته جواد مجابي در سال1351؛ حج نامه علي نقي منزوي(1352ش.) و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی لحن و بيان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.

کثرت سفرنامه نويسي در چهار دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، تابعي از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومي و توجه نهادهاي دولتي به رواج مسائل ديني است. در اين دوره سفرنامه‌هاي متعدد از منظرهاي مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بيان احساسات معنوي زائر است و گاهي شامل گزارش وقايع و تجربيات سفر يا اشارات سياسي و اجتماعي يا بيان اسرار عرفاني حج است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.

اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش. ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش. آينه آثار- فهرست آثار و معرفى كتابهاى منتشر شده حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت‏: مركز تحقيقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش. آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش. آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش. با کاروان صفا در سال 1382: رسول‌ جعفریا‌ن‌، تهران، ‌مشعر، ۱۳۸۳ش. با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش. بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش. به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش. پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005 پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش. پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش. پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش. تاريخ اجتماعى ايران‏: مرتضى راوندى‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش. تاريخ ادبيات ايران از فردوسى تا سعدى‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائى و غلام حسين صدرى افشار، تهران‏، مرواريد، 1367ش. تاريخ ادبيات در ايران‏: ذبيح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش. تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش. تاريخ مشروطه ايران‏: احمد كسروى‏، تهران، امير كبير، 1383ش. تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتى يوليانوويچ‏ كراچكوفسكى، ترجمه ابوالقاسم پاينده‏، تهران‏، شركت انتشارات علمي فرهنگي‏،1379ش‏. تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتي يوليانوويچ کراچکوفکسي (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي فرهنگي، 1379ش. تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش. تذکره‌ الطریق‌ فی‌ مصا‌ئب‌ حجا‌ج‌ بیت‌الله‌ العتیق‌: الحا‌فظ محمد عبدالحسین‌ الکربلائی‌ الکرنا‌تکی‌ الهندی، تحقیق سید حسن‌ علی‌ مطر الها‌شمی‌، بیروت‌، دار المحجه‌ البیضا‌ء‌، ۱۴۳۵ق‌. تذکره بالاخبار: محمد بن‌ جبیر الاندلسی‌، تحقیق علی‌ احمد کنعا‌ن‌، ابوظبی‌، دارالسویدی،۲۰۰۱م‌. جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق. حج در ادب فارسی: خلیل‌الله‌ یزدانی‌، تهران‌، مشعر، ۱۳۷۹ش. الحجاز في أدب الرحلة العربي: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م. حديث قافله‏ ها: على قاضى عسكر، مشعر، تهران، 1382 ش‏. خسی در میقات: جلال‌ آل‌احمد، تهران‌، جا‌مه‌دران‌،۱۳۸۶ش. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش. دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش. دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش. راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش. رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م. سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش. سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس. سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش. سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. سفرنامه حج نامه تکابي: سلیم‌ خا‌ن‌ تکا‌بی، تحقیق‌ رسول‌ جعفریا‌ن‌، قم‌، نشر مورخ‌، ۱۳۸۸ش. سفرنامه حج و راهنماي حجاج: حسين ذوالقدر شجاعي، تهران، نشر خرم، 1334ش. سفرنامه حج: لطف‌ الله‌ صا‌فی‌ گلپا‌یگا‌نی‌، قم‌، جا‌معه‌ مدرسین‌ حوزه‌ علمیه‌ قم‌، دفتر انتشا‌رات‌ اسلامی‌، ۱۳۶۴ش. سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م. سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش. سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. سفرنامه منظوم حج‏: بانوى اصفهانى‏، رسول‏ جعفريان، تهران، مشعر، 1374ش. سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش. سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: محمد حسين بن مهدى‏ فراهاني، تحقيق مسعود گلزارى، ‏تهران‏، فردوسي،1362ش. سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش. فهرست واره کتاب‌هاي فارسي: احمد منزوي، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامي، 1382ش. قرائه فی ادب الرحله: كاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش. کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش. کتابشناسي حج و زيارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390 کتابنامه حج: محمدحسن‌ بکا‌ئی‌، تهران‌، مشعر،۱۳۷۴ش. کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش. ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا. مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش. مدينه شناسى‏: محمد باقر نجفى، تهران‏، شركت قلم‏، 1364ش‏. معجم ما كتب في الحج و الزيارة و المعالم المشرفة في الحجاز: عبد الجبار رفاعى، تهران، مشعر، 1427ق‏. میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش. ميقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمايندگي ولي فقيه در حج امور حج و زيارت. ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر. ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر.