جنبش خلافت: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[رده:مقاله‌های در حال ویرایش]] | [[رده:مقاله‌های در حال ویرایش]] | ||
'''جنبش خلافت''' پس از جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸میلادی به پشتیبانی از خلافت عثمانی در هندوستان پدید آمد. این جنبش پس از سقوط عثمانی تلاش کرد تا برای حفظ حرمت | '''جنبش خلافت''' پس از جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸میلادی به پشتیبانی از [[عثمانی|خلافت عثمانی]] در هندوستان پدید آمد. این جنبش پس از سقوط عثمانی تلاش کرد تا برای حفظ حرمت [[بقیع]]، حرمین شریفین و حج، نقش میانجی را ایفا کند، چرا که در پی انحلال خلافــت عثمانی در 1920میلادی بین پادشاه سعودی نجد و شرفای مکه، جنــگ درگرفته بود و نیاز شدیدی برای حفظ مقامات مقدسه جهان اسلام از سوی این جنبش احساس میشد که در این راستا، اقدامات متعددی که در این مقاله اشاره شده را ساماندهی کرد. جنبش خلافت از 1926میلادی در پی ناکامی‌ها و اختلافات داخلی، به سمت یک فروپاشی تدریجی قدم نهاد. | ||
== معرفی جنبش == | == معرفی جنبش == | ||
[[پرونده:مولانا محمد علی جوهر.jpg|بندانگشتی|مولانا محمدعلی جوهر (1878-1931م)]] | |||
'''جنبش خلافـت''' پــس از جنــگ جهانــی اول در سال ۱۹۱۸میلادی به پشتیبانی از [[خلافت عثمانی]] در [[هندوستان]] پدید آمد.<ref>واکنش مسلمانان هندوستان به تخریب بقیع، ج1.</ref> در سال 1919میلادی به علت اعتراض مسلمانان هند به شرایط صلح سیور (که قلمرو عثمانی را از سلطنت او خارج میکرد)، اجلاسی با حضور همه رهبران برجسته آنان در شهر لکنو برگزار و منجر به صدور چندین قطعنامه شد. قطعنامه‌ها عموما درباره بازگشت خلافت عثمانی، رفع تسلط غیرمسلمانان بر جزیرة العرب و تاکید بر گسترش فعالیتهای کمیته جنبش خلافت صادر شده بودند.<ref>نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع (سال های 1344-1345 ق)، پژوهشنامه حج و زیارت، زمستان1402، شماره23، ص85.</ref> | '''جنبش خلافـت''' پــس از جنــگ جهانــی اول در سال ۱۹۱۸میلادی به پشتیبانی از [[خلافت عثمانی]] در [[هندوستان]] پدید آمد.<ref>واکنش مسلمانان هندوستان به تخریب بقیع، ج1.</ref> در سال 1919میلادی به علت اعتراض مسلمانان هند به شرایط صلح سیور (که قلمرو عثمانی را از سلطنت او خارج میکرد)، اجلاسی با حضور همه رهبران برجسته آنان در شهر لکنو برگزار و منجر به صدور چندین قطعنامه شد. قطعنامه‌ها عموما درباره بازگشت خلافت عثمانی، رفع تسلط غیرمسلمانان بر جزیرة العرب و تاکید بر گسترش فعالیتهای کمیته جنبش خلافت صادر شده بودند.<ref>نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع (سال های 1344-1345 ق)، پژوهشنامه حج و زیارت، زمستان1402، شماره23، ص85.</ref> | ||
پس از این اجتماع، جنبش خلافت بر اساس جایگاه سلطان عثمانی نزد مسلمانان هندوستان<ref>یــاد رفتــگان، سلیمان ندوی؛ ص100-137 </ref> - که خلیفةالمسلمین لقب داشت- تشکیل شد و رهبری اصلی آن محمدعلی | پس از این اجتماع، جنبش خلافت بر اساس جایگاه سلطان عثمانی نزد مسلمانان هندوستان<ref>یــاد رفتــگان، سلیمان ندوی؛ ص100-137 </ref> - که خلیفةالمسلمین لقب داشت- تشکیل شد و رهبری اصلی آن محمدعلی جوهر(1878-1931م) بود.<ref>نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص85 و 87.</ref> | ||
== سقوط عثمانی == | == سقوط عثمانی == | ||
پس از پایان جنگ جهانی اول (مارس1920م) و پس سقوط [[خلافت عثمانی]]، سران جنبش خلافت ضمن اظهار تاثر بسیار<ref>1 ســخنرانی محمدعلــی جوهــر )1931-1878(، رهبــر اصلــی جنبــش خفــت، در روز جمعــه در َ ر )س َ رور، ،1962 ص 13(؛ )هادی، ،1978 ص121(؛ دیدار آغاخان و امیرعلی َ لیگ مسجدجامع شهر ع ُرکیــه بــا عصمــت پاشــا- نخســتوزیر وقــت ترکیــه- در 14 دســامبر 1923 و خواهــش از او بــرای در ت برگرداندن منصب خفت )291 p ,1989:Muhammad)</ref> | پس از پایان جنگ جهانی اول (مارس1920م) و پس سقوط [[خلافت عثمانی]]، سران جنبش خلافت ضمن اظهار تاثر بسیار.<ref>1 ســخنرانی محمدعلــی جوهــر )1931-1878(، رهبــر اصلــی جنبــش خفــت، در روز جمعــه در َ ر )س َ رور، ،1962 ص 13(؛ )هادی، ،1978 ص121(؛ دیدار آغاخان و امیرعلی َ لیگ مسجدجامع شهر ع ُرکیــه بــا عصمــت پاشــا- نخســتوزیر وقــت ترکیــه- در 14 دســامبر 1923 و خواهــش از او بــرای در ت برگرداندن منصب خفت )291 p ,1989:Muhammad)</ref> مصطفی کمال آتاتورک (1881-1938) را به خاطر این اقدام محکوم کردند؛ زیــرا بــه عقیــده آنــان انحلال خلافت، باعــث زیان جهان اسلام شــد.<ref>سـرور، ،1962 ص13،</ref> | ||
== تغییر فعالیت ها == | == تغییر فعالیت ها == | ||
در پی انحلال خلافــت عثمانی در 1920میلادی، حکومتهای محلــی از جمله ســعودیان نجــد به فکر گســترش قلمــرو افتادند و میــان عبدالعزیز آل | در پی انحلال خلافــت عثمانی در 1920میلادی، حکومتهای محلــی از جمله ســعودیان نجــد به فکر گســترش قلمــرو افتادند و میــان [[عبدالعزیز آل سعود]] پادشاه نجد و [[شریف حسین بن علی الهاشمی]] در حجــاز جنــگ درگرفت که حدود یک سال از 1924 تا 1925میلادی طول کشید. درگیری دو مسلمان در [[حجاز|بلد امین]]، برای جنبش خلافت ناگوار بود. ازاینرو آنها سمت و سوی فعالیتهای خود را به جزیرةالعرب و حفظ اماکن مقدس پیش بردند.<ref>نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص87.</ref>این جنبش در جریان درگیری شرفای مکه و آل سعود نجد، تلاش کرد تا برای حفظ حرمت [[بقیع]]، حرمین شریفین و [[حج]]، نقش میانجی را ایفا کند.<ref>نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص85.</ref> | ||
== جنبش خلافت و مسئله حجاز == | == جنبش خلافت و مسئله حجاز == | ||
مسلمانان هندوستان موضع یکسانی درباره طرفین درگیر در حجاز نداشتند، گروهی [[شریف حسین]] را از خاندان هاشمی و محترم و گروهی او را یک شورش کننده علیه خلیفه عثمانی میدانستند.<ref>)مهر، ،1963 ص217(</ref> گروهی عبدالعزیز را سلطان اسلام و بدعت‌شکن می‌دانســت که رســوم مشرکانه را از بین برده اســت. گروهی او را وهابی، ضال و دجالی می‌دانست که به قبور اصحاب، اهل‌بیت و بزرگان دین بی‌حرمتی کرده و آلت دسـت انگلیس اســت. گروهی هم هیچکدام را قبول نداشتند.<ref>نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص87 تا 89.</ref> | |||
جنبش خلافت در آغاز درگیری‌های حجاز، در چند تلگراف از شریف حسین و سلطان عبدالعزیز خواست کــه حرمــت بلــدالامیــن را حفــظ، و از جنــگ و خونریزی اجتنــاب کننــد. از طرفی جنبــش خلافت بر تأســیس حکومت جمهوری شــرعی و اداره امور حجاز با شــرکت نمایندگان مســلمانان جهان بســیار تأکید میکرد و در همین راستا در قالب اجلاس خلافت (برگزار شده در 1924میلادی در هند) بیانیه ای جهت تاسیس حکومت جمهوری صادر کرد و محتوای آن را برای سلطان عبدالعزیز فرستادند و او نیز جواب داد که خود او هم همین را میخواهد و هدفش فقط این است که شــریف و خاندانش را از حجــاز بیرون کند و مسئله حجاز را به نمایندگان جهان اسلام بسپارد.<ref>)مسئله حجاز، ،1926 ص13-9(</ref> | |||
== فعالیت های جنبش در قبال اماکن مقدس == | == فعالیت های جنبش در قبال اماکن مقدس == | ||
جنبــش خفــت در فاصلــه ســالهای 1345-1344 قمــرى، یعنــی پــش و پــس از تخریــب دوم بقیــع، ضمن برگــزاری اجس، ایراد ســخنرانیها، نوشــتن مقــاالت، چهار هیئــت تحقیقاتــی به حجاز فرســتاد که گزارش کامل آنها پس از برگشــت به هندوســتان ً چاپ شد | |||
=== اعزام هیئت های مذاکره === | === اعزام هیئت های مذاکره === | ||
این جنبش در بازه زمانی 1924تا 1926میلادی گروه های متعددی را برای دیدار با صاحب نفوذان مختلف از جمله سلطان عبدالعزیز و استاندار مکه برگزار کرد<ref>حجاز کی تیسری وفد کی رپورت، ص34.</ref> و به ارائه پیشنهاد جهت بهبود اوضاع اقتصادی، استدلال کلامی جهت منع تخریب بقاع، استناد به سنت پیامبر(ص) و مسلمانان در حفظ و زیارت بقاع، پرداخت.<ref>مقالات محمدعلی، حصه اول، ص96-94.</ref> | این جنبش در بازه زمانی 1924تا 1926میلادی گروه های متعددی را برای دیدار با صاحب نفوذان مختلف از جمله سلطان عبدالعزیز و استاندار مکه برگزار کرد<ref>حجاز کی تیسری وفد کی رپورت، ص34.</ref> و به ارائه پیشنهاد جهت بهبود اوضاع اقتصادی، استدلال کلامی جهت منع تخریب بقاع، استناد به سنت پیامبر(ص) و مسلمانان در حفظ و زیارت بقاع، پرداخت.<ref>مقالات محمدعلی، حصه اول، ص96-94.</ref> | ||
=== اعزام حجاج به حج === | === اعزام حجاج به حج === | ||
در میانه جنگ بین | در میانه جنگ بین شرفای مکه و آل‌سعود که با ایام حج همزمان شــده بــود، به خاطر ناامن بــودن بنادر حجاز، انگلیس از مردم خواســت که از رفتــن بــه حج صرفنظر کنند، اما جنبش خلافت که انگلیس اجنبی غیر مســلمان را صاحبنظر در به‌جاآوردن فریضۀ مســلمانان نمیدید و با نیت اینکه حج یکی از ارکان واجب مسلمانان است با مقامات انگلیس نامه‌نگاری کرد و با تکیه و اعتماد به تضمین امنیــت راه‌هــای حجاز از ســوی ســلطان عبدالعزیز، جنبــش خلافت با مســئولیت خود حجاج را از هندوستان اعزام کرد.<ref>مقالات محمد علی، ص34 تا 41.</ref> | ||
=== شرکت در همایش مؤتمر اسلامی در پی تخریب دوم بقیع === | === شرکت در همایش مؤتمر اسلامی در پی تخریب دوم بقیع === | ||
این همایش در مکه به دعوت سلطان عبد العزیز، یک ماه پس از تخریب دوم بقیع (که در ماه آوریل1926میلادی رخ داده بود) برگزار شد، هیئت اعزامی جنبش خلافت، اموری را | این همایش در مکه به دعوت سلطان عبد العزیز، یک ماه پس از تخریب دوم بقیع (که در ماه آوریل1926میلادی رخ داده بود) برگزار شد، هیئت اعزامی جنبش خلافت، اموری را مطالبه نمود که از جمله میتوان به این موارد اشاره نمود «پیگیری بازسازی بقاع تخریب شده»، «حفاظت از قبرهایی که هنوز تخریب نشده است»، «تشکیل کمیته ای از علمای شیعه و سنی برای بررسی بازسازی ها» و «تلاش برای آزادی مذاهب در حجاز در مسئله زیارت قبور».<ref>مسئله حجاز، ص64.</ref> | ||
== فروپاشی تدریجی جنبش خلافت == | == فروپاشی تدریجی جنبش خلافت == | ||
نسخهٔ ۲۵ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۲۰:۳۲
جنبش خلافت پس از جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸میلادی به پشتیبانی از خلافت عثمانی در هندوستان پدید آمد. این جنبش پس از سقوط عثمانی تلاش کرد تا برای حفظ حرمت بقیع، حرمین شریفین و حج، نقش میانجی را ایفا کند، چرا که در پی انحلال خلافــت عثمانی در 1920میلادی بین پادشاه سعودی نجد و شرفای مکه، جنــگ درگرفته بود و نیاز شدیدی برای حفظ مقامات مقدسه جهان اسلام از سوی این جنبش احساس میشد که در این راستا، اقدامات متعددی که در این مقاله اشاره شده را ساماندهی کرد. جنبش خلافت از 1926میلادی در پی ناکامی‌ها و اختلافات داخلی، به سمت یک فروپاشی تدریجی قدم نهاد.
معرفی جنبش
جنبش خلافـت پــس از جنــگ جهانــی اول در سال ۱۹۱۸میلادی به پشتیبانی از خلافت عثمانی در هندوستان پدید آمد.[۱] در سال 1919میلادی به علت اعتراض مسلمانان هند به شرایط صلح سیور (که قلمرو عثمانی را از سلطنت او خارج میکرد)، اجلاسی با حضور همه رهبران برجسته آنان در شهر لکنو برگزار و منجر به صدور چندین قطعنامه شد. قطعنامه‌ها عموما درباره بازگشت خلافت عثمانی، رفع تسلط غیرمسلمانان بر جزیرة العرب و تاکید بر گسترش فعالیتهای کمیته جنبش خلافت صادر شده بودند.[۲]
پس از این اجتماع، جنبش خلافت بر اساس جایگاه سلطان عثمانی نزد مسلمانان هندوستان[۳] - که خلیفةالمسلمین لقب داشت- تشکیل شد و رهبری اصلی آن محمدعلی جوهر(1878-1931م) بود.[۴]
سقوط عثمانی
پس از پایان جنگ جهانی اول (مارس1920م) و پس سقوط خلافت عثمانی، سران جنبش خلافت ضمن اظهار تاثر بسیار.[۵] مصطفی کمال آتاتورک (1881-1938) را به خاطر این اقدام محکوم کردند؛ زیــرا بــه عقیــده آنــان انحلال خلافت، باعــث زیان جهان اسلام شــد.[۶]
تغییر فعالیت ها
در پی انحلال خلافــت عثمانی در 1920میلادی، حکومتهای محلــی از جمله ســعودیان نجــد به فکر گســترش قلمــرو افتادند و میــان عبدالعزیز آل سعود پادشاه نجد و شریف حسین بن علی الهاشمی در حجــاز جنــگ درگرفت که حدود یک سال از 1924 تا 1925میلادی طول کشید. درگیری دو مسلمان در بلد امین، برای جنبش خلافت ناگوار بود. ازاینرو آنها سمت و سوی فعالیتهای خود را به جزیرةالعرب و حفظ اماکن مقدس پیش بردند.[۷]این جنبش در جریان درگیری شرفای مکه و آل سعود نجد، تلاش کرد تا برای حفظ حرمت بقیع، حرمین شریفین و حج، نقش میانجی را ایفا کند.[۸]
جنبش خلافت و مسئله حجاز
مسلمانان هندوستان موضع یکسانی درباره طرفین درگیر در حجاز نداشتند، گروهی شریف حسین را از خاندان هاشمی و محترم و گروهی او را یک شورش کننده علیه خلیفه عثمانی میدانستند.[۹] گروهی عبدالعزیز را سلطان اسلام و بدعت‌شکن می‌دانســت که رســوم مشرکانه را از بین برده اســت. گروهی او را وهابی، ضال و دجالی می‌دانست که به قبور اصحاب، اهل‌بیت و بزرگان دین بی‌حرمتی کرده و آلت دسـت انگلیس اســت. گروهی هم هیچکدام را قبول نداشتند.[۱۰]
جنبش خلافت در آغاز درگیری‌های حجاز، در چند تلگراف از شریف حسین و سلطان عبدالعزیز خواست کــه حرمــت بلــدالامیــن را حفــظ، و از جنــگ و خونریزی اجتنــاب کننــد. از طرفی جنبــش خلافت بر تأســیس حکومت جمهوری شــرعی و اداره امور حجاز با شــرکت نمایندگان مســلمانان جهان بســیار تأکید میکرد و در همین راستا در قالب اجلاس خلافت (برگزار شده در 1924میلادی در هند) بیانیه ای جهت تاسیس حکومت جمهوری صادر کرد و محتوای آن را برای سلطان عبدالعزیز فرستادند و او نیز جواب داد که خود او هم همین را میخواهد و هدفش فقط این است که شــریف و خاندانش را از حجــاز بیرون کند و مسئله حجاز را به نمایندگان جهان اسلام بسپارد.[۱۱]
فعالیت های جنبش در قبال اماکن مقدس
جنبــش خفــت در فاصلــه ســالهای 1345-1344 قمــرى، یعنــی پــش و پــس از تخریــب دوم بقیــع، ضمن برگــزاری اجس، ایراد ســخنرانیها، نوشــتن مقــاالت، چهار هیئــت تحقیقاتــی به حجاز فرســتاد که گزارش کامل آنها پس از برگشــت به هندوســتان ً چاپ شد
اعزام هیئت های مذاکره
این جنبش در بازه زمانی 1924تا 1926میلادی گروه های متعددی را برای دیدار با صاحب نفوذان مختلف از جمله سلطان عبدالعزیز و استاندار مکه برگزار کرد[۱۲] و به ارائه پیشنهاد جهت بهبود اوضاع اقتصادی، استدلال کلامی جهت منع تخریب بقاع، استناد به سنت پیامبر(ص) و مسلمانان در حفظ و زیارت بقاع، پرداخت.[۱۳]
اعزام حجاج به حج
در میانه جنگ بین شرفای مکه و آل‌سعود که با ایام حج همزمان شــده بــود، به خاطر ناامن بــودن بنادر حجاز، انگلیس از مردم خواســت که از رفتــن بــه حج صرفنظر کنند، اما جنبش خلافت که انگلیس اجنبی غیر مســلمان را صاحبنظر در به‌جاآوردن فریضۀ مســلمانان نمیدید و با نیت اینکه حج یکی از ارکان واجب مسلمانان است با مقامات انگلیس نامه‌نگاری کرد و با تکیه و اعتماد به تضمین امنیــت راه‌هــای حجاز از ســوی ســلطان عبدالعزیز، جنبــش خلافت با مســئولیت خود حجاج را از هندوستان اعزام کرد.[۱۴]
شرکت در همایش مؤتمر اسلامی در پی تخریب دوم بقیع
این همایش در مکه به دعوت سلطان عبد العزیز، یک ماه پس از تخریب دوم بقیع (که در ماه آوریل1926میلادی رخ داده بود) برگزار شد، هیئت اعزامی جنبش خلافت، اموری را مطالبه نمود که از جمله میتوان به این موارد اشاره نمود «پیگیری بازسازی بقاع تخریب شده»، «حفاظت از قبرهایی که هنوز تخریب نشده است»، «تشکیل کمیته ای از علمای شیعه و سنی برای بررسی بازسازی ها» و «تلاش برای آزادی مذاهب در حجاز در مسئله زیارت قبور».[۱۵]
فروپاشی تدریجی جنبش خلافت
به مرور زمان بین اعضای جنبش درباره حکومت پادشاهی و دیگر امروز حجاز اختلاف افتاد و تلاش های آنها در حفظ اماکن مقدسه کاهش پیدا کرد[۱۶] چون برخی، تخریب ها را مشروع دانستند و از فعالیت های سلطان عبدالعزیز پشتیبانی کردند.[۱۷]
جنبش خلافت در مکاتبات و اعزام نمایندگانش همیشه خود را نمایندۀ مسلمانان هنــد معرفــی میکــرد. از سال 1926 میلادی، گروههای مخالفی پیدا شدند که این جایــگاه رســمی را رد کرده و در قالب جلسات و بیانیه‌هایی به چالش کشیدند.[۱۸]
از جهت مالی نیز با توجه به بی‌نتیجه بودن فعالیت هیئت های اعزامی، زمینه شبهه افکنی مخالفان، بدبینی مردم و کاهش حمایت های مردمی محیا شد. به این دلایل، محبوبیت و اعتبار داخلی جنبش خلافت کاهش یافت و باعث شد تا سلطان عبدالعزیز، نجدیها و دیگران با جرأت بیشتری با پیشنهادات جنبش مخالفت کنند.[۱۹]
پانویس
- ↑ واکنش مسلمانان هندوستان به تخریب بقیع، ج1.
- ↑ نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع (سال های 1344-1345 ق)، پژوهشنامه حج و زیارت، زمستان1402، شماره23، ص85.
- ↑ یــاد رفتــگان، سلیمان ندوی؛ ص100-137
- ↑ نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص85 و 87.
- ↑ 1 ســخنرانی محمدعلــی جوهــر )1931-1878(، رهبــر اصلــی جنبــش خفــت، در روز جمعــه در َ ر )س َ رور، ،1962 ص 13(؛ )هادی، ،1978 ص121(؛ دیدار آغاخان و امیرعلی َ لیگ مسجدجامع شهر ع ُرکیــه بــا عصمــت پاشــا- نخســتوزیر وقــت ترکیــه- در 14 دســامبر 1923 و خواهــش از او بــرای در ت برگرداندن منصب خفت )291 p ,1989:Muhammad)
- ↑ سـرور، ،1962 ص13،
- ↑ نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص87.
- ↑ نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص85.
- ↑ )مهر، ،1963 ص217(
- ↑ نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع، ص87 تا 89.
- ↑ )مسئله حجاز، ،1926 ص13-9(
- ↑ حجاز کی تیسری وفد کی رپورت، ص34.
- ↑ مقالات محمدعلی، حصه اول، ص96-94.
- ↑ مقالات محمد علی، ص34 تا 41.
- ↑ مسئله حجاز، ص64.
- ↑ یــاد رفتــگان، سلیمان ندوی، ص137.
- ↑ بهارستان، ص353.
- ↑ تاریخ جماعت رضائی مصطفی، ص196-190.
- ↑ تاریخچه جامع و مفصل از حرم ها و مقابر معروف مکه و مدینه، ص12.
منابع
- یــاد رفتــگان، سلیمان ندوی، کراچی، دارالمصنفین، 2003م.
- بهارستان، محمد علی خان، لاهور، آکادمی پنجاب، 1937م.
- واکنش مسلمانان هندوستان به تخریب بقیع، لیلا عبدی خجسته.
- مسئله حجاز؛ رپورت وفد خلافت، مولانا محمد علی جوهر و دیگران، بمبئی، درج نهیس، 1926م.
- حجاز کی تیسری وفد کی رپورت، مولانا محمد عرفان و دیگران، دهلی، پیش بوئی، 1926م.
- مقالات محمد علی، مولانا محمد علی جوهر، حیدرآباددکن، اداره اشاعت اردو، 1943م.
- تاریخ جماعت رضائی مصطفی، مولانا محمد شهاب‌الدین رضوی، لاهور، فرید بک ستال، 2000م.
- مزارات حرمین یعنی مکه معظمه و مدینه منوره کی مشهور مزارات و مقابر کی جامع و مفصل تاریخ، مولوی علی شبّیر، حیدرآباددکن، مطبع انورالاسلام، 1347ق.این مقاله برگرفته از بخش هایی از کتاب نقش جنبش «خلافت» هندوستان در تحولات حجاز و تخریب دوم بقیع (سال های 1344-1345ق) محمدسعید نجاتی و لیلا عبدی خجسته، قم، پژوهشنامه حج و زیارت، شماره23، 1402ش. است.