اخبار مکه (ابن ساج): تفاوت میان نسخه‌ها
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - '</ref>' به '</ref> ') |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''اخبار مکه''' کهن‌ترین تاریخ محلی [[مکه]]، اثر [[عثمان بن ساج]] (درگذشت حدود۱۸۰ق). اهمیت کتاب بدین جهت است که مرجع نخستین تاریخ‌نگاران مکه همچون [[ازرقی]] و [[فاکهی]] بوده است. نسخه‌های آن از بین رفته و امروزه در دست نیست. گزارش‌های تاریخ‌نگاران از آن نشان می‌دهد که موضوع کتاب، تاریخ و جغرافیای مکه بوده و در آن از موضوعات فراوانی ازجمله وضعیت [[مکه]] در روزگار [[جاهلیت]]، عقاید جاهلی درباره [[مناسک حج]]، نخستین حکومت‌های مکه، فضایل [[کعبه]]، سوزاندن کعبه در مقاطع مختلف تاریخ، [[مسجد|مساجد]]، مکان‌ها و کوه‌های مکه و [[مناسک حج]] سخن به میان آمده است. ابن ساج نویسنده کتاب از [[محدثان|مُحَدِّثان]] بنام قرن دوم قمری است. | '''اخبار مکه''' کهن‌ترین تاریخ محلی [[مکه]]، اثر [[عثمان بن ساج]] (درگذشت حدود۱۸۰ق). اهمیت کتاب بدین جهت است که مرجع نخستین تاریخ‌نگاران مکه همچون [[ازرقی]] و [[فاکهی]] بوده است. نسخه‌های آن از بین رفته و امروزه در دست نیست. گزارش‌های تاریخ‌نگاران از آن نشان می‌دهد که موضوع کتاب، تاریخ و جغرافیای مکه بوده و در آن از موضوعات فراوانی ازجمله وضعیت [[مکه]] در روزگار [[جاهلیت]]، عقاید جاهلی درباره [[مناسک حج]]، نخستین حکومت‌های مکه، فضایل [[کعبه]]، سوزاندن کعبه در مقاطع مختلف تاریخ، [[مسجد|مساجد]]، مکان‌ها و کوه‌های مکه و [[مناسک حج]] سخن به میان آمده است. ابن ساج نویسنده کتاب از [[محدثان|مُحَدِّثان]] بنام قرن دوم قمری است. | ||
==نسخه کتاب== | ==نسخه کتاب== | ||
در منابع کهن، متنی مکتوب به [[عثمان بن ساج]] نسبت نیافته و وجود کتابی در تاریخ [[مکه]] از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگین از مجموعه روایت‌های گسترده‌ای است که [[ازرقی]] از عثمان بن ساج درباره مکه آورده است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.</ref> محقق کتاب [[اخبار مکه]] نوشته [[فاکهی]]، این نظر سزگین را به گونه‌ای تأییدآمیز گزارش کرده<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۶۴.</ref> و حتی به تصریح از کتاب عثمان بن ساج در مکه‌شناسی یاد کرده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.</ref> تنها راه آشنایی با محتوای این کتاب، مجموعه گزارش‌ها و گزیده‌هایی است که ازرقی و احیاناً فاکهی از عثمان بن ساج ضبط کرده‌اند. دامنه موضوعی این گزارش‌های گوناگون، شامل همه مباحث مکه‌شناسی اعم از [[مسجد|مساجد]]، مکان‌ها، کوه‌ها، حدود [[حرم]]، بنای [[کعبه]]، اقوام و حکومت‌های کهن مکه و اوضاع سیاسی و تاریخی این شهر است. | در منابع کهن، متنی مکتوب به [[عثمان بن ساج]] نسبت نیافته و وجود کتابی در تاریخ [[مکه]] از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگین از مجموعه روایت‌های گسترده‌ای است که [[ازرقی]] از عثمان بن ساج درباره مکه آورده است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.</ref> محقق کتاب [[اخبار مکه]] نوشته [[فاکهی]]، این نظر سزگین را به گونه‌ای تأییدآمیز گزارش کرده<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۶۴.</ref> و حتی به تصریح از کتاب عثمان بن ساج در مکه‌شناسی یاد کرده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.</ref> تنها راه آشنایی با محتوای این کتاب، مجموعه گزارش‌ها و گزیده‌هایی است که ازرقی و احیاناً فاکهی از عثمان بن ساج ضبط کرده‌اند. دامنه موضوعی این گزارش‌های گوناگون، شامل همه مباحث مکه‌شناسی اعم از [[مسجد|مساجد]]، مکان‌ها، کوه‌ها، حدود [[حرم]]، بنای [[کعبه]]، اقوام و حکومت‌های کهن مکه و اوضاع سیاسی و تاریخی این شهر است. | ||
==نویسنده== | ==نویسنده== | ||
{{اصلی|ابن ساج}} | {{اصلی|ابن ساج}} | ||
ابوساج عثمان بن عمرو بن ساج قُرَشی جزری<ref>التاریخ الکبیر، ج۶، ص۲۲۷؛ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۳۱.</ref> از دانشوران بزرگ و [[حدیث|راویان]] اخبار است. مهم‌ترین استادان وی [[ابن جریح|ابن جُرَیح]]، محمد بن سائب کلبی، موسی بن عُقبه و [[محمد بن اسحاق]] بوده‌اند. گفته‌اند وی از ا[[مام جعفر صادق(ع)]]، [[حدیث]] روایت کرده است؛<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref> اما این مطلب در متون رجالی و حدیثی شیعه نیامده است. گرچه راویان و شاگردان گوناگون برای او نام برده‌اند، تنها گزارش‌های مکی او از طریق [[سعید بن سالم قداح|سعید بن سالم قَداح]] بر جای مانده است. | ابوساج عثمان بن عمرو بن ساج قُرَشی جزری<ref>التاریخ الکبیر، ج۶، ص۲۲۷؛ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۳۱.</ref> از دانشوران بزرگ و [[حدیث|راویان]] اخبار است. مهم‌ترین استادان وی [[ابن جریح|ابن جُرَیح]]، محمد بن سائب کلبی، موسی بن عُقبه و [[محمد بن اسحاق]] بوده‌اند. گفته‌اند وی از ا[[مام جعفر صادق(ع)]]، [[حدیث]] روایت کرده است؛<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref> اما این مطلب در متون رجالی و حدیثی شیعه نیامده است. گرچه راویان و شاگردان گوناگون برای او نام برده‌اند، تنها گزارش‌های مکی او از طریق [[سعید بن سالم قداح|سعید بن سالم قَداح]] بر جای مانده است. | ||
قضاوت عثمان بن ساج ریشه تاریخی ندارد و از بدخوانی عبارت «کان قاصّاً<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref>» (قصه‌گو بود) و تبدیل آن به «کان قاضیا» حاصل شده است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.</ref> | قضاوت عثمان بن ساج ریشه تاریخی ندارد و از بدخوانی عبارت «کان قاصّاً<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref> » (قصه‌گو بود) و تبدیل آن به «کان قاضیا» حاصل شده است.<ref>تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.</ref> | ||
معتمر بن سلیمان با عبارت «حَدَّثَنی» از عثمان بن ساج نقل حدیث می‌کند.<ref>الثقات، ج۸، ص۴۴۹.</ref> در منابع [[رجال|رجالی]]، گاه عثمان بن ساج از عثمان بن عمرو بن ساج جدا شده است؛<ref>الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۵۳، ۱۶۲.</ref> اما برخی شرح حال هر دو را مربوط به عثمان بن ساج، از راویان مکه دانسته‌اند.<ref>لسان المیزان، ج۴، ص۱۶۶.</ref> بر پایه منابع رجالی و [[حدیث|حدیثی]]، روایت عثمان بن ساج و برادرش ولید ثبت و ضبط می‌شده، اما مبنای عمل و اعتبار نبوده است. نسایی روایت‌هایی در باب صوم ([[روزه]]) و دیگر مسائل [[فقه|فقهی]] از عثمان بن ساج برگرفته است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref> | معتمر بن سلیمان با عبارت «حَدَّثَنی» از عثمان بن ساج نقل حدیث می‌کند.<ref>الثقات، ج۸، ص۴۴۹.</ref> در منابع [[رجال|رجالی]]، گاه عثمان بن ساج از عثمان بن عمرو بن ساج جدا شده است؛<ref>الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۵۳، ۱۶۲.</ref> اما برخی شرح حال هر دو را مربوط به عثمان بن ساج، از راویان مکه دانسته‌اند.<ref>لسان المیزان، ج۴، ص۱۶۶.</ref> بر پایه منابع رجالی و [[حدیث|حدیثی]]، روایت عثمان بن ساج و برادرش ولید ثبت و ضبط می‌شده، اما مبنای عمل و اعتبار نبوده است. نسایی روایت‌هایی در باب صوم ([[روزه]]) و دیگر مسائل [[فقه|فقهی]] از عثمان بن ساج برگرفته است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.</ref> | ||
==اهمیت کتاب== | ==اهمیت کتاب== | ||
گزارش‌های [[ازرقی]] از [[عثمان بن ساج]]، گوناگون و شامل همه مباحث و موضوعات [[مکه|مکه‌شناسی]] است. برپایه این گزارش‌ها، می‌توان حدس زد که اخبار مکه ابن ساج یکی از مراجع و مصادر ازرقی، صاحب کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ مکه، بوده است. وی از طریق [[سعید بن سالم قداح|سعید بن سالم قَداح]]، آگاهی‌های مکی ابن ساج را گزارش نموده است؛ گرچه در بسیاری از موارد به این اسناد تصریح نکرده است.<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> بعد از ازرقی، [[فاکهی]] بیشترین روایت‌های مربوط به مکه را از عثمان بن ساج گرفته است. طریق روایت فاکهی معمولاً از عبدالله بن عمران از سعید بن سالم و او از عثمان بن ساج است.<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> [[ابواسحاق حربی]] هم در گزارش‌های مربوط به وضعیت و جابه‌جایی حجرالاسود، به واسطه سعید بن سالم، گزارشی از عثمان بن ساج درباره تعیین جای رکن آورده است.<ref>المناسک، ص۴۹۳- ۴۹۴.</ref><br /> | گزارش‌های [[ازرقی]] از [[عثمان بن ساج]]، گوناگون و شامل همه مباحث و موضوعات [[مکه|مکه‌شناسی]] است. برپایه این گزارش‌ها، می‌توان حدس زد که اخبار مکه ابن ساج یکی از مراجع و مصادر ازرقی، صاحب کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ مکه، بوده است. وی از طریق [[سعید بن سالم قداح|سعید بن سالم قَداح]]، آگاهی‌های مکی ابن ساج را گزارش نموده است؛ گرچه در بسیاری از موارد به این اسناد تصریح نکرده است.<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> بعد از ازرقی، [[فاکهی]] بیشترین روایت‌های مربوط به مکه را از عثمان بن ساج گرفته است. طریق روایت فاکهی معمولاً از عبدالله بن عمران از سعید بن سالم و او از عثمان بن ساج است.<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> [[ابواسحاق حربی]] هم در گزارش‌های مربوط به وضعیت و جابه‌جایی حجرالاسود، به واسطه سعید بن سالم، گزارشی از عثمان بن ساج درباره تعیین جای رکن آورده است.<ref>المناسک، ص۴۹۳- ۴۹۴.</ref> <br /> | ||
در [[مثیر العزم|مُثیر العَزم]]<ref>نک: مثیر العزم الساکن، ج۱، ص۵۹، ۴۰۹.</ref> نوشته [[ابن جوزی]] که حاوی مجموعه [[روایت|روایت‌هایی]] در [[مناسک]] و مسائل [[حج]] و فضیلت‌های [[کعبه]] است، در سه مورد از گزارش‌های عثمان بن ساج یاد شده است: فضیلت حج پیاده، داستان بنای کعبه و تکرار حدیث اول در باب «من یکثُرُ الحج» (کسی که زیاد حج می‌رود). در [[عرف الطیب|عُرَف الطیب]]<ref>عرف الطیب، ص۲۳۴.</ref> نیز دو حدیث در فضیلت روزه [[ماه رمضان]] در مکه، از عثمان بن ساج روایت شده است. [[عبدالله غازی]] از نویسندگان سده چهاردهم قمری در کتاب پُربرگ [[افادة الانام|اِفادة الاَنام]] از ازرقی و فاکهی بهره جسته و مجموعه‌ای از گزارش‌های تاریخی عثمان بن ساج را از آن‌ها برگرفته است.<ref>افادة الانام، ج۱، ص۲۰۶، ۲۱۶، ۲۳۳، ۲۸۸، ۶۴۲.</ref> | در [[مثیر العزم|مُثیر العَزم]]<ref>نک: مثیر العزم الساکن، ج۱، ص۵۹، ۴۰۹.</ref> نوشته [[ابن جوزی]] که حاوی مجموعه [[روایت|روایت‌هایی]] در [[مناسک]] و مسائل [[حج]] و فضیلت‌های [[کعبه]] است، در سه مورد از گزارش‌های عثمان بن ساج یاد شده است: فضیلت حج پیاده، داستان بنای کعبه و تکرار حدیث اول در باب «من یکثُرُ الحج» (کسی که زیاد حج می‌رود). در [[عرف الطیب|عُرَف الطیب]]<ref>عرف الطیب، ص۲۳۴.</ref> نیز دو حدیث در فضیلت روزه [[ماه رمضان]] در مکه، از عثمان بن ساج روایت شده است. [[عبدالله غازی]] از نویسندگان سده چهاردهم قمری در کتاب پُربرگ [[افادة الانام|اِفادة الاَنام]] از ازرقی و فاکهی بهره جسته و مجموعه‌ای از گزارش‌های تاریخی عثمان بن ساج را از آن‌ها برگرفته است.<ref>افادة الانام، ج۱، ص۲۰۶، ۲۱۶، ۲۳۳، ۲۸۸، ۶۴۲.</ref> | ||
==محتوا== | ==محتوا== | ||
گزارش‌های [[ازرقی]] از کتاب [[ابن ساج]] درباره این موضوعات است: [[فرشته|فرشتگان]] و زیارت [[کعبه]]، [[حج]] حضرت آدم(ع)، سال تشریع [[طواف]]، وحشت آدم هنگام هبوط به زمین، فضیلت [[حرم]]، [[بیت المعمور]]، بنای کعبه به دست فرزندان آدم، کعبه در دوران [[حضرت ابراهیم|ابراهیم(ع)]] و [[حضرت نوح|نوح(ع)]]، گزارش‌هایی درباره چگونگی سکونت ابراهیم در [[مکه]]، نزول [[جرهم|جُرْهُم]] در حرم، ابراهیم و بنای کعبه، حج ابراهیم و [[پیامبران]] پس از او، تفسیر آیه «اَوَّلُ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاس»، امنیت مکه و عظمت حرم در دوران ابراهیم، ولایت بنی‌اسماعیل بر کعبه، حکومت [[بنی‌خزاعه]] بر مکه و کعبه پس از حکومت [[قصی بن کلاب|قُصی بن کلاب]]، آگاهی‌هایی درباره تغییر دین حنیف ابراهیم و بت‌پرستی فرزندان اسماعیل، نخستین فردی که در کعبه [[بت]] آویخت، نصب و شکستن بت‌ها، بت‌های موجود در [[صفا]] و [[مروه]]، آمدن [[تبع|تُبَّع]] به مکه، داستان [[اصحاب فیل]]، حج [[جاهلییت|جاهلی]] و اِنساء ماه‌ها از سوی عرب، اکرام و اطعام [[حاجی|حج‌گزاران]] از جانب مردم روزگار [[جاهلیت]]، سوزاندن کعبه با مَنجنیق به دست [[ابوقبیس|ابوقُبیس]]، [[ابن زبیر]] و بنای کعبه و اوصاف و حدود و ویژگی‌های این بنا، پوشش کعبه در روزگار جاهلیت، دعای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و تفسیر [[آیه حج]]، معنا و تفسیر تطهیر کعبه به دست ابراهیم و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل(ع)]]، فضیلت رکن [[حجرالاسود]] و بوسیدنش و سجده بر آن، اِزدحام هنگام [[استلام|اِستلام]] حجرالاسود و [[رکن یمانی]]، بوسیدن رُکن یمانی، ترک اِستلام ارکان، فضیلت‌های [[طواف]]، [[طواف نساء]]، فضیلت اقامت در مکه در [[ماه رمضان]]، [[موضع حطیم]]، احکام آب [[زمزم]]، پیامبر و یاد و اندوه دوری از مکه، و [[رمی جمرات|رَمی جَمَرات]].<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref><br /> | گزارش‌های [[ازرقی]] از کتاب [[ابن ساج]] درباره این موضوعات است: [[فرشته|فرشتگان]] و زیارت [[کعبه]]، [[حج]] حضرت آدم(ع)، سال تشریع [[طواف]]، وحشت آدم هنگام هبوط به زمین، فضیلت [[حرم]]، [[بیت المعمور]]، بنای کعبه به دست فرزندان آدم، کعبه در دوران [[حضرت ابراهیم|ابراهیم(ع)]] و [[حضرت نوح|نوح(ع)]]، گزارش‌هایی درباره چگونگی سکونت ابراهیم در [[مکه]]، نزول [[جرهم|جُرْهُم]] در حرم، ابراهیم و بنای کعبه، حج ابراهیم و [[پیامبران]] پس از او، تفسیر آیه «اَوَّلُ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاس»، امنیت مکه و عظمت حرم در دوران ابراهیم، ولایت بنی‌اسماعیل بر کعبه، حکومت [[بنی‌خزاعه]] بر مکه و کعبه پس از حکومت [[قصی بن کلاب|قُصی بن کلاب]]، آگاهی‌هایی درباره تغییر دین حنیف ابراهیم و بت‌پرستی فرزندان اسماعیل، نخستین فردی که در کعبه [[بت]] آویخت، نصب و شکستن بت‌ها، بت‌های موجود در [[صفا]] و [[مروه]]، آمدن [[تبع|تُبَّع]] به مکه، داستان [[اصحاب فیل]]، حج [[جاهلییت|جاهلی]] و اِنساء ماه‌ها از سوی عرب، اکرام و اطعام [[حاجی|حج‌گزاران]] از جانب مردم روزگار [[جاهلیت]]، سوزاندن کعبه با مَنجنیق به دست [[ابوقبیس|ابوقُبیس]]، [[ابن زبیر]] و بنای کعبه و اوصاف و حدود و ویژگی‌های این بنا، پوشش کعبه در روزگار جاهلیت، دعای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و تفسیر [[آیه حج]]، معنا و تفسیر تطهیر کعبه به دست ابراهیم و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل(ع)]]، فضیلت رکن [[حجرالاسود]] و بوسیدنش و سجده بر آن، اِزدحام هنگام [[استلام|اِستلام]] حجرالاسود و [[رکن یمانی]]، بوسیدن رُکن یمانی، ترک اِستلام ارکان، فضیلت‌های [[طواف]]، [[طواف نساء]]، فضیلت اقامت در مکه در [[ماه رمضان]]، [[موضع حطیم]]، احکام آب [[زمزم]]، پیامبر و یاد و اندوه دوری از مکه، و [[رمی جمرات|رَمی جَمَرات]].<ref>برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.</ref> <br /> | ||
نقل‌های [[فاکهی]] از اخبار مکه ابن ساج نیز موضوعات زیر را شامل می‌شود: [[وجوب]] حج، تفسیر [[آیه اکمال|آیه اِکمال]]، تفسیر آیه حج، سختگیری در تخلف از انجام [[حج]]، حج پیاده، ثبت نام و اکرام حج‌گزاران در آسمان، حج‌گزاری با چهارپایان. در مبحثی دیگر، بدیل‌های حج یعنی اعمالی که از دیدگاه معنوی، جایگزین حج می‌شوند، آمده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۰۵-۴۳۵.</ref> نیز فاکهی گزارش‌هایی کوتاه از وی درباره تاریخ زمزم، [[مقبره منا|مقبره مِنا]] و نصب [[بت]] در [[منا|مِنا]] آورده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۰۸-۱۰۹، ۲۶۸، ۳۰۶.</ref><br /> | نقل‌های [[فاکهی]] از اخبار مکه ابن ساج نیز موضوعات زیر را شامل می‌شود: [[وجوب]] حج، تفسیر [[آیه اکمال|آیه اِکمال]]، تفسیر آیه حج، سختگیری در تخلف از انجام [[حج]]، حج پیاده، ثبت نام و اکرام حج‌گزاران در آسمان، حج‌گزاری با چهارپایان. در مبحثی دیگر، بدیل‌های حج یعنی اعمالی که از دیدگاه معنوی، جایگزین حج می‌شوند، آمده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۰۵-۴۳۵.</ref> نیز فاکهی گزارش‌هایی کوتاه از وی درباره تاریخ زمزم، [[مقبره منا|مقبره مِنا]] و نصب [[بت]] در [[منا|مِنا]] آورده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۰۸-۱۰۹، ۲۶۸، ۳۰۶.</ref> <br /> | ||
بر پایه مجموعه این نقل شده‌ها از عثمان بن ساج، می‌توان اخبار مکه وی را مشتمل بر گزارش‌ها و مباحثی دانست که بیشتر مربوط به تاریخ کهن [[کعبه]] و بناهای نخستین آن و نیز وضعیت [[مکه]] در روزگار [[جاهلیت]] و عقاید جاهلی درباره [[مناسک حج|مناسک]] و احکام حج و نخستین حکومت‌های مکه است. وی کمتر درباره دوره‌های بعد و اوضاع مکه و کعبه پس از [[اسلام]] یا پس از [[پیامبر(ص)]] سخن است. البته در گزارش‌های وی گفتارهایی درباره [[تفسیر]] آیات [[حج]] و مباحث مربوط به کعبه و [[حج]] پس از اسلام هم آمده؛ اما این مباحث بیشتر به شکل حاشیه‌ای در میان گزارش‌های وی از کعبه پیش از اسلام گنجانده شده‌اند. | بر پایه مجموعه این نقل شده‌ها از عثمان بن ساج، می‌توان اخبار مکه وی را مشتمل بر گزارش‌ها و مباحثی دانست که بیشتر مربوط به تاریخ کهن [[کعبه]] و بناهای نخستین آن و نیز وضعیت [[مکه]] در روزگار [[جاهلیت]] و عقاید جاهلی درباره [[مناسک حج|مناسک]] و احکام حج و نخستین حکومت‌های مکه است. وی کمتر درباره دوره‌های بعد و اوضاع مکه و کعبه پس از [[اسلام]] یا پس از [[پیامبر(ص)]] سخن است. البته در گزارش‌های وی گفتارهایی درباره [[تفسیر]] آیات [[حج]] و مباحث مربوط به کعبه و [[حج]] پس از اسلام هم آمده؛ اما این مباحث بیشتر به شکل حاشیه‌ای در میان گزارش‌های وی از کعبه پیش از اسلام گنجانده شده‌اند. | ||
نسخهٔ ۱۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۶:۳۱
اخبار مکه کهن‌ترین تاریخ محلی مکه، اثر عثمان بن ساج (درگذشت حدود۱۸۰ق). اهمیت کتاب بدین جهت است که مرجع نخستین تاریخ‌نگاران مکه همچون ازرقی و فاکهی بوده است. نسخه‌های آن از بین رفته و امروزه در دست نیست. گزارش‌های تاریخ‌نگاران از آن نشان می‌دهد که موضوع کتاب، تاریخ و جغرافیای مکه بوده و در آن از موضوعات فراوانی ازجمله وضعیت مکه در روزگار جاهلیت، عقاید جاهلی درباره مناسک حج، نخستین حکومت‌های مکه، فضایل کعبه، سوزاندن کعبه در مقاطع مختلف تاریخ، مساجد، مکان‌ها و کوه‌های مکه و مناسک حج سخن به میان آمده است. ابن ساج نویسنده کتاب از مُحَدِّثان بنام قرن دوم قمری است.
نسخه کتاب
در منابع کهن، متنی مکتوب به عثمان بن ساج نسبت نیافته و وجود کتابی در تاریخ مکه از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگین از مجموعه روایت‌های گسترده‌ای است که ازرقی از عثمان بن ساج درباره مکه آورده است.[۱] محقق کتاب اخبار مکه نوشته فاکهی، این نظر سزگین را به گونه‌ای تأییدآمیز گزارش کرده[۲] و حتی به تصریح از کتاب عثمان بن ساج در مکه‌شناسی یاد کرده است.[۳] تنها راه آشنایی با محتوای این کتاب، مجموعه گزارش‌ها و گزیده‌هایی است که ازرقی و احیاناً فاکهی از عثمان بن ساج ضبط کرده‌اند. دامنه موضوعی این گزارش‌های گوناگون، شامل همه مباحث مکه‌شناسی اعم از مساجد، مکان‌ها، کوه‌ها، حدود حرم، بنای کعبه، اقوام و حکومت‌های کهن مکه و اوضاع سیاسی و تاریخی این شهر است.
نویسنده
ابوساج عثمان بن عمرو بن ساج قُرَشی جزری[۴] از دانشوران بزرگ و راویان اخبار است. مهم‌ترین استادان وی ابن جُرَیح، محمد بن سائب کلبی، موسی بن عُقبه و محمد بن اسحاق بوده‌اند. گفته‌اند وی از امام جعفر صادق(ع)، حدیث روایت کرده است؛[۵] اما این مطلب در متون رجالی و حدیثی شیعه نیامده است. گرچه راویان و شاگردان گوناگون برای او نام برده‌اند، تنها گزارش‌های مکی او از طریق سعید بن سالم قَداح بر جای مانده است.
قضاوت عثمان بن ساج ریشه تاریخی ندارد و از بدخوانی عبارت «کان قاصّاً[۶] » (قصه‌گو بود) و تبدیل آن به «کان قاضیا» حاصل شده است.[۷]
معتمر بن سلیمان با عبارت «حَدَّثَنی» از عثمان بن ساج نقل حدیث می‌کند.[۸] در منابع رجالی، گاه عثمان بن ساج از عثمان بن عمرو بن ساج جدا شده است؛[۹] اما برخی شرح حال هر دو را مربوط به عثمان بن ساج، از راویان مکه دانسته‌اند.[۱۰] بر پایه منابع رجالی و حدیثی، روایت عثمان بن ساج و برادرش ولید ثبت و ضبط می‌شده، اما مبنای عمل و اعتبار نبوده است. نسایی روایت‌هایی در باب صوم (روزه) و دیگر مسائل فقهی از عثمان بن ساج برگرفته است.[۱۱]
اهمیت کتاب
گزارش‌های ازرقی از عثمان بن ساج، گوناگون و شامل همه مباحث و موضوعات مکه‌شناسی است. برپایه این گزارش‌ها، می‌توان حدس زد که اخبار مکه ابن ساج یکی از مراجع و مصادر ازرقی، صاحب کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ مکه، بوده است. وی از طریق سعید بن سالم قَداح، آگاهی‌های مکی ابن ساج را گزارش نموده است؛ گرچه در بسیاری از موارد به این اسناد تصریح نکرده است.[۱۲] بعد از ازرقی، فاکهی بیشترین روایت‌های مربوط به مکه را از عثمان بن ساج گرفته است. طریق روایت فاکهی معمولاً از عبدالله بن عمران از سعید بن سالم و او از عثمان بن ساج است.[۱۳] ابواسحاق حربی هم در گزارش‌های مربوط به وضعیت و جابه‌جایی حجرالاسود، به واسطه سعید بن سالم، گزارشی از عثمان بن ساج درباره تعیین جای رکن آورده است.[۱۴]
در مُثیر العَزم[۱۵] نوشته ابن جوزی که حاوی مجموعه روایت‌هایی در مناسک و مسائل حج و فضیلت‌های کعبه است، در سه مورد از گزارش‌های عثمان بن ساج یاد شده است: فضیلت حج پیاده، داستان بنای کعبه و تکرار حدیث اول در باب «من یکثُرُ الحج» (کسی که زیاد حج می‌رود). در عُرَف الطیب[۱۶] نیز دو حدیث در فضیلت روزه ماه رمضان در مکه، از عثمان بن ساج روایت شده است. عبدالله غازی از نویسندگان سده چهاردهم قمری در کتاب پُربرگ اِفادة الاَنام از ازرقی و فاکهی بهره جسته و مجموعه‌ای از گزارش‌های تاریخی عثمان بن ساج را از آن‌ها برگرفته است.[۱۷]
محتوا
گزارش‌های ازرقی از کتاب ابن ساج درباره این موضوعات است: فرشتگان و زیارت کعبه، حج حضرت آدم(ع)، سال تشریع طواف، وحشت آدم هنگام هبوط به زمین، فضیلت حرم، بیت المعمور، بنای کعبه به دست فرزندان آدم، کعبه در دوران ابراهیم(ع) و نوح(ع)، گزارش‌هایی درباره چگونگی سکونت ابراهیم در مکه، نزول جُرْهُم در حرم، ابراهیم و بنای کعبه، حج ابراهیم و پیامبران پس از او، تفسیر آیه «اَوَّلُ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاس»، امنیت مکه و عظمت حرم در دوران ابراهیم، ولایت بنی‌اسماعیل بر کعبه، حکومت بنی‌خزاعه بر مکه و کعبه پس از حکومت قُصی بن کلاب، آگاهی‌هایی درباره تغییر دین حنیف ابراهیم و بت‌پرستی فرزندان اسماعیل، نخستین فردی که در کعبه بت آویخت، نصب و شکستن بت‌ها، بت‌های موجود در صفا و مروه، آمدن تُبَّع به مکه، داستان اصحاب فیل، حج جاهلی و اِنساء ماه‌ها از سوی عرب، اکرام و اطعام حج‌گزاران از جانب مردم روزگار جاهلیت، سوزاندن کعبه با مَنجنیق به دست ابوقُبیس، ابن زبیر و بنای کعبه و اوصاف و حدود و ویژگی‌های این بنا، پوشش کعبه در روزگار جاهلیت، دعای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و تفسیر آیه حج، معنا و تفسیر تطهیر کعبه به دست ابراهیم و اسماعیل(ع)، فضیلت رکن حجرالاسود و بوسیدنش و سجده بر آن، اِزدحام هنگام اِستلام حجرالاسود و رکن یمانی، بوسیدن رُکن یمانی، ترک اِستلام ارکان، فضیلت‌های طواف، طواف نساء، فضیلت اقامت در مکه در ماه رمضان، موضع حطیم، احکام آب زمزم، پیامبر و یاد و اندوه دوری از مکه، و رَمی جَمَرات.[۱۸]
نقل‌های فاکهی از اخبار مکه ابن ساج نیز موضوعات زیر را شامل می‌شود: وجوب حج، تفسیر آیه اِکمال، تفسیر آیه حج، سختگیری در تخلف از انجام حج، حج پیاده، ثبت نام و اکرام حج‌گزاران در آسمان، حج‌گزاری با چهارپایان. در مبحثی دیگر، بدیل‌های حج یعنی اعمالی که از دیدگاه معنوی، جایگزین حج می‌شوند، آمده است.[۱۹] نیز فاکهی گزارش‌هایی کوتاه از وی درباره تاریخ زمزم، مقبره مِنا و نصب بت در مِنا آورده است.[۲۰]
بر پایه مجموعه این نقل شده‌ها از عثمان بن ساج، می‌توان اخبار مکه وی را مشتمل بر گزارش‌ها و مباحثی دانست که بیشتر مربوط به تاریخ کهن کعبه و بناهای نخستین آن و نیز وضعیت مکه در روزگار جاهلیت و عقاید جاهلی درباره مناسک و احکام حج و نخستین حکومت‌های مکه است. وی کمتر درباره دوره‌های بعد و اوضاع مکه و کعبه پس از اسلام یا پس از پیامبر(ص) سخن است. البته در گزارش‌های وی گفتارهایی درباره تفسیر آیات حج و مباحث مربوط به کعبه و حج پس از اسلام هم آمده؛ اما این مباحث بیشتر به شکل حاشیه‌ای در میان گزارش‌های وی از کعبه پیش از اسلام گنجانده شده‌اند.
پانویس
- ↑ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۶۴.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.
- ↑ التاریخ الکبیر، ج۶، ص۲۲۷؛ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۳۱.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.
- ↑ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ الثقات، ج۸، ص۴۴۹.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۵۳، ۱۶۲.
- ↑ لسان المیزان، ج۴، ص۱۶۶.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.
- ↑ برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.
- ↑ برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.
- ↑ المناسک، ص۴۹۳- ۴۹۴.
- ↑ نک: مثیر العزم الساکن، ج۱، ص۵۹، ۴۰۹.
- ↑ عرف الطیب، ص۲۳۴.
- ↑ افادة الانام، ج۱، ص۲۰۶، ۲۱۶، ۲۳۳، ۲۸۸، ۶۴۲.
- ↑ برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۰۵-۴۳۵.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۰۸-۱۰۹، ۲۶۸، ۳۰۶.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار مکه ابن ساج.
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق.
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
- افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت ۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
- تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین (درگذشت ۱۹۲۴م)، ترجمه: فهیمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ق.
- التاریخ الکبیر: البخاری (درگذشت ۲۵۶ق)، به کوشش عبید بن فیروز و عمیر بن عبدالرحمن.
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
- تهذیب الکمال: المزی (درگذشت ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- الثقات: ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
- الجرح و التعدیل: ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت ۳۲۷ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ش.
- عرف الطیب من اخبار مکة و مدینة الحبیب: محمد بن محمد عاقولی (درگذشت ۷۹۷ق)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۸ق.
- لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- مثیر العزم الساکن: ابن الجوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، به کوشش مرزوق علی، مکه، دار الرایه، ۱۴۱۵ق.
- المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (درگذشت ۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، وزارة الحج و الاوقاف، ۱۴۰۱ق.