محمد بن طباطبا

مشخصات فردی
نام کامل	ابوعبداللـه محمد بن ابراهیم
کنیه	ابوعبداللـه
لقب	ابن طباطبا
نسب	ابوعبداللـه محمد بن ابراهیم طباطبا بن اسماعیل الدیباج بن ابراهیم‌ الغمر بن حسن المثنی بن الامام الحسن بن علی بن ابی‌طالب(ع)
زادگاه	عربستان، مدینه
خویشان سرشناس	از نوادگان حسن مثنی
دین	اسلام
مذهب	شیعه
تاریخ درگذشت	199 هجری قمری
آرامگاه	نجف
مشخصات دینی
نقش‌های برجسته	رهبری قیام بر عیه عباسیان و فتح کوفه

ابوعبداللـه محمد بن ابراهیم (173-199 ق/789-815 م)، مشهور به ابن طباطبا، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و یکی از امامان زیدیه، فقیهی سخنور و ادیبی شاعر بود که در سال ١٩٩ه.ق، با شعار «الرِضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ص)» قیام نمود و با همکاری ابوالسرایا، کوفه را فتح و دولتی تاسیس کرد که حدود دو سال ادامه یافت.

در همین سال در حالی که قیام کوفه رو به گسترش بود، محمد به طرز مشکوکی درگذشت. اکثر تاریخ‌نگاران معتقدند که ابن طباطبا به دست ابوالسرایا مسموم و کشته شده است.

معرفی اجمالی

نسب کامل محمد چنین است: ابوعبداللـه محمد بن ابراهیم طباطبا (173-199 ق/789-815 م) بن اسماعیل الدیباج بن ابراهیم‌ الغمر بن حسن المثنی بن الامام الحسن بن علی بن ابی‌طالب(ع). تاریخ‌نگاران وی را ملقب به ابن طباطبا و فقیهی محدث، خطیبی ادیب و انقلابی دانسته‌اند.

محمد بن ابراهیم طباطبا، در مدینه زاده شد و تقریباً همه زندگی کوتاهش را در همان شهر گذراند و مانند دیگر سادات علوی در فعالیت‌های سیاسی ـ انقلابی روزگار خود دست داشت.

سرآغاز قیام

محمد در سال‌های پس از درگذشت هارون الرشید (148-193 ق/765-809 م) که میان دو پسر او امین (د 198 ق/814 م) و مأمون (170-218 ق/786-833 م) بر سر خلافت جنگ درگرفت، سر به شورش برداشت و مردم را به بیعت با «الرِضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ص)» فرا خواند.

فتح کوفه

قیامی که محمد در سال ١٩٩ه.ق به راه‌انداخت، در آغاز حکومت مامون، ضربه هولناکی بر پیکر عبّاسیان وارد کرد. محمد با کمک ابوالسرایا که با لشکرش به او پیوسته بود، به پیروزی‌های مهمی نایل شد.

محمد با هم‌پیمان شدن با ابوالسرایا، سپاهی سبز جامه فراهم آوردند و در سال ١٩٩ه.ق، در حمله‌ای سریع و غافلگیرانه بر کوفه مسلط شدند. مردم این شهر ضمن استقبال از اقدام آنان، با محمد به عنوان امیرالمؤمنین و خلیفه بیعت کردند و حکومت وی دو سال دوام آورد. گشایندگان شهر فضل بن عباس حاکم کوفه را به بیعت فرا خواندند، اما او تن در نداد و ناگزیر به بغداد گریخت.

گسترش قیام

قیام ابن طباطبا تا‌اندازه‌ای به ثمر رسید و بر بلاد عراق چیره شد؛ ارتش مامون را در هم شکست و دامنه فتوحات تا حجاز کشانده شد. حسین افطس، در مدینه مردم را به بیعت و پیوستن به محمد دعوت نمود و مردم به او دست یاری دادند. دامنه نهضت محمد چنان توسعه یافت؛ به‌طوری‌که موفق شدند به نام نهضت خود، سکه بزنند. هدف محمد از قیام، مانند هدف زید بن علی(ع)، دعوت مردم به رضای آل محمد(ص) بود.

از جمله دلایلی که برای قیام محمد ذکر کرده‌اند؛ جایگزین ساختن حسن بن سهل، به جای طاهر بن حسین به فرمانروایی عراق از سوی مأمون بوده است.

حسن بن سهل (د 203 ق/818 م)، فرمان‌روای عراق از سوی مأمون، زهیر بن مسیب را با 000‘10 مرد جنگی برای سرکوب کردن شورش کوفه گسیل داشت، اما شکست خورد و واپس نشست.

درگذشت ابن طباطبا

در همین اوان که قیام کوفه رو به گسترش بود و دولت نوبنیاد ابن طباطبا آغاز می‌شد، ناگهان محمد درگذشت. اکثر تاریخ‌نگاران آورده‌اند که او به دست ابوالسرایا مسموم گشت.

انگیزه این اقدام، چنین آورده شده که محمد از ابوالسرایا گله کرد که چرا قبل از آنکه طبق سنت اسلامی، مردم کوفه را به تسلیم بخواند، با شبیخون و هجوم ناگهانی وارد کوفه شده است، و این گفته بر ابوالسرایا گران آمد. همچنین گفته‌اند او از ابوالسرایا خواست تا تمام اموال غارت شده کوفیان را برگرداند، اما ابوالسرایا مخالفت کرد. همچنین گفته‌اند که ابوالسرایا از نفوذ و محبوبیت ابن طباطبا هراسان بود و او را مانع سلطه‌جویی خویش می‌دید.

سرانجام قیام

این قیام با مرگ مشکوک ابن طباطبا و پس از آن با کشته شدن ابوالسرایا، از هم پاشید. مامون که دید مناطق بسیاری از قلمرو حکومتش، مانند کوفه، بصره، واسط، اهواز، یمن، مکه، مدینه و بخش‌هایی از شام، به دست سادات علوی افتاده است، برای مقابله با آنان، لشکر عظیمی به فرماندهی هرثمة بن اعین ترتیب داد و بسیاری از سادات و هواخواهان آنان را در جنگ‌های پی‌درپی دستگیر کرد و به قتل رساند.

در سال 200 ق/816 م جنگ سختی میان ابوالسرایا و سپاهیان مامون به فرماندهی هرثمة رخ داد. ابوالسرایا شکست خورد و همراه محمد بن محمد دستگیر شد. هرثمه آن دو را نزد حسن بن سهل به بغداد فرستاد. حسن، ابوالسرایا را کشت و محمد را نزد مأمون به خراسان فرستاد و پس از چندی محمد نیز درگذشت.

پس از آن، سپاه مامون عازم بصره و یمن شد و عاقبت پس از چند نبرد، زید بن موسی(ع) و ابراهیم بن موسی(ع) تسلیم شدند و آنان را به مرو نزد مامون فرستادند. مامون در اثنای قیام سادات علوی، به فکر ولایت‌عهدی امام رضا(ع) افتاد و توانست تا حدودی مردم را فریب دهد و قیام سادات علوی را خاموش نماید.

مدفن

پس از وفات محمد بن ابراهیم، ابوالسرایا مرگ وی را مخفی نگه داشت، سپس شبانه با گروهی از زیدیه او را به نجف برده و در آنجا دفن نمود. گفته‌اند این پنهان‌کاری و دفن شبانه، مصلحت سیاسی بوده‌است.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب ابراهیم غمر نواده امام حسن مجتبی علیه السلام و جد سادات طباطبایی، محمود سامانی. بخش «فرزندان ابراهيم بن اسماعيل ملقب به طباطبا»، ص54-57. است.

• مقالات الاسلامیین، اشعری، ابوالحسن، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق.
• مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق.
• الکامل فی التاریخ، ابن اثیر جزری، عزالدین، تصحیح: محمد یوسف دقاقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ١4١5ه. ق١٩٩5/م.
• دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
• العیون و الحدائق، به کوشش دخویه، لیدن، بریل، ۱۸۶۹ م.
• تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دارالتراث، ١٩6٧م.
• البدایة والنهایة، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی (ابن کثیر)، تحقیق: علی شیری، ط ١، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ١4٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.
• تاریخ خلیفه، شيبانی عصفری،خلیفه بن خیاط.