تاریخ مستند سفر حج (کتاب)

کتاب تاریخ مستند سفر حج (Records of the Hajj) و به نام عربی سجلات الحج در ده جلد به نگارش درآمد و در لندن به چاپ رسیده است. این کتاب یکی از آثار ماندگار مستشرقان، درباره حج است که توسط انتشارات Archive Editions در سال 1993میلادی در لندن به دو زبان انگلیسی و عربی به چاپ رسیده و هر جلد آن به موضوعات مختلفی پرداخته است. نکته قابل توجه آن‌که از آثار مستشرقان غیر انگلیسی زبان، همچون فرانسوی و آلمانی و اسپانیایی نیز استفاده شده است.

جلد اول کلیاتی درباره ادعیه و زیارت خانه خدا و آداب و مناسک آن، آیات قرآن مرتبط با مباحث حج، آمادگی برای سفر حج، بنیان‌گذاری و توسعه حج اسلامی، تفکر و تعمّق درباره کعبه و اهمیت و پیشینه حج، به عنوان یک نهاد اسلامی را بررسی کرده است. جلد دوم، درباره تاریخ حج در دوره‌های مملوکی و عثمانی (630-1814) است. هر چند در مقدمه این جلد، تاریخ حج در دوران صدر اسلام، اموی و عباسی نیز به اختصار، توضیح داده شده است. جلد سوم و چهارم، به حج در دوران عثمانی 1814ـ1887 پرداخته و به عمده سفرنامه‌های مستشرقان در این دوران به حرمین شریفین، پرداخته است. جلد پنجم دوره سلطنت خاندان اشراف هاشمی (1916 ـ 1925) را بررسی کرده است. جلد ششم و هفتم، حاوی اطلاعات بسیار مهمی از دوره سعودی (1926ـ1935) و چگونگی روی کار آمدن آنهاست. در این فصل، به تخریب‌های اماکن تاریخی نیز پرداخته شده است. جلد هشتم درباره توسعه حرمین شریفین در دوران سعودی و جلد نهم درباره بهداشت و سلامت در حج، تنظیم شده است. وجلد دهم این کتاب، شامل نقشه‌ها، نگاره‌ها و عکس‌هایی از حرمین شریفین و حجاز است

محتوای مجلدات

جلد اول: جلد اول این کتاب، به ادعیه و اذکار زیارت خانة خدا وآداب و مناسک آن می‌پردازد و در پنج فصل تنظیم شده است:فصل نخست، به نمازها، دعاها و آیات قرآن کریم که مرتبط با مباحث حج است، اختصاص دارد. فصل دوم با عنوان «معنای تجربه حج»، سفر مقدس حج و آمادگی برای این سفر را توضیح می‌دهد. فصل سوم با عنوان «حضرت محمد9 و بنیان‌گذاری و توسعه حج اسلامی» است و فصل چهارم به مشاهدات، تفکر و تعمّق درباره کعبه و توصیف آن پرداخته است. فصل پنجم، اهمیت و پیشینه حج، به عنوان یک نهاد اسلامی، را بررسی کرده است.

جلد دوم: جلد دوم از کتاب سجلات الحج، در هفده فصل به نخستین خلفای دوره‌های مملوکی و عثمانی (630-1814) می‌پردازد. فصل اول، مطلبی درباره شجره‌نامه خلفا، شجره‌نامه خلفای راشدین، اموی و عباسی و نمایشی شماتیک (طرح‌واره) از کعبه است. فصل دوم، نگاهی اجمالی به حج در دوره اولین خلفای اموی و عباسی و اولین امیران مکه است. فصل سوم با عنوان «بحران‌های حج: طرح خلیفه برای جایگزینی اورشلیم با مکه در سال 70ق.» و چکیده‌هایی از کتاب رنسانس اسلام نوشته آدام مز است، فصل چهارم، با عنوان «زیارت‌ها و کارهای نیک‌ هارون و زبیده، فصل پنجم از جلد دوم، به زیارت‌های حلاج و فلسفه او از حج و به دار آویخته شدن او اشاره دارد. فصل ششم به سفر و زیارت ناصرخسرو در سال‌های 424ـ439 قمری می‌پردازد. فصل هفتم به زیارت ابن جبیر از حرمین شریفین می‌پردازد. فصل هشتم به حج و شریف‌های بزرگ مکه در سال‌های 1187ـ1476میلادی اشاره می‌کند. فصل نهم درباره حج و سلاطین مملوکی است.فصل دهم با عنوان زیارت مانسا موسی ماندینگو، پادشاه مالی در سال 1324قمری. در فصل یازدهم، خواننده با مطالبی در مورد سفر ابن بطوطه در اثری به نام رحله ابن بطوطه، صفحات 7ـ104 و 3ـ151 (قاهره: المکتبه التجاریه الکبری، 1938م.) آشنا می‌شود. فصل دوازدهم به سفر لودوویکو دی ورتهما (Ludovico di Varthema) و سایر مسافران مکه در قرن شانزدهم اشاره می‌کند. فصل سیزدهم با عنوان تلاش برای کنترل مکه، حمله به زائران در مسجدالحرام هنگام زیارت اولیا چلبی اشاره دارد. فصل چهاردهم به موضوع زیارت جوزف پیتس (Joseoh Pitts) از مکه در سال 1687 می‌پردازد. فصل پانزدهم، به توصیف سلاطین عثمانی به عنوان خادمین و متولیان شهرهای مقدس، اماکن زیارتی، مناسک حج و کاروان‌های زیارتی در سال‌های 1551ـ1789 می‌پردازد. در فصل شانزدهم از جلد دوم، خواننده با موضوع حج و دیدار علی‌بیگ از اماکن مقدس. خرین فصل جلد دوم (فصل هفدهم)، درباره حج و جنبش وهابیت و حمله به اماکن مقدس و دخالت مصریان در سال‌های 1783ـ1814 می‌پردازد.

جلد سوم: جلد سوم از کتاب سجلات حج، با عنوان دوره عثمانی 1814ـ1887 در نوزده فصل تنظیم شده است.فصل یک به سفر جی. ال بورکهارت(J. L. Burckhardt) و جیووانی فیناتی (Giovanni Finati) به مکه و مدینه در سال‌های 1814ـ1815 با توجه به کتاب سفرهایی در عربستان (هنری کولبرن، لندن، 1829) می‌پردازد. در فصل دوم، خواننده با مشاهدات خانم میرحسن‌علی در سال‌های 1816ـ1828 با توجه به کتابش، مشاهداتی در مورد مسلمانان هند، (انتشارات دانشگاه آکسفورد، 1917) آشنا می‌شود.فصل سوم به موضوع حج و اماکن مقدس از دیدگاه ریچارد بورتون (Richard Burton)، سفر به مکه در سپتامبر 1853، بنابر اثر وی با عنوان روایت شخصی از زیارت مدینه و مکه (لندن، 1855) اشاره می‌کند. در فصل چهارم به بررسی و توصیف کاروان‌های حج از مبدأ دمشق، و حضور سلطان در عزیمت کاروان از مصر در سال 1863 پرداخته شده است.فصل پنجم از جلد سوم کتاب حاضر به شکوائیه علیه رفتار سبعانه ترکیه نسبت به زائران در سال 1866 می‌پردازد. در فصل ششم به موضوع ورود و نمایش پرده مقدس کعبه در قاهره (1867) می‌پردازد و گزارش‌هایی از توماس رید Thomas Reade)) در پایان موسم‌های زیارت سال‌های 1869، 1870 و 1871 ارائه می‌دهد.فصل هفتم این جلد پیرامون کشتی‌های زیارتی پرجمعیت خارجی. در فصل هشتم به زیارت جی. اف کین (Jhon F. Keane) (حاج‌محمد امین) از شهر مکه در سال‌های 78 ـ 1877، و چکیده‌ای از کتابش، با نام شش ماه در مکه: موضوع زیارت مکه محمدی (انتشارات برادران تیسنلی، 1881) اشاره می‌شود. فصل نهم اطلاعاتی آماری در مورد تعداد زائرانی که در سال‌های 1876 ـ 1878 از مسیر دریا وارد مکه ‌شدند، در اختیار خواننده قرار می‌دهد. حملات به زائران در جاده‌های بین مکه، مدینه و طائف در ماه‌های اگوست ـ اکتبر1880 موضوع فصل دهم از جلد سوم است. قتل تبعه هندی در مسجدالحرام، بدنامی شریف بزرگ مکه، کشور نابسامان حجاز در دسامبر 1880 در فصل یازدهم بررسی می‌شود. در فصل دوازدهم به موضوع حج به عنوان منبع اشتغال و درآمد مردم مکه. گزارش موسم حج سال 1884 در فصل سیزدهم از جلد سوم کتاب آمده است. فصل چهاردهم به موضوع تلاش‌های بریتانیا برای بهبودی شرائط سفر زائران میپردازد. فصل پانزدهم گزارشی از موسم حج سال 1885 در اختیار خواننده می‌گذارد. تأثیر شرائط اقتصادی محلی بر حج سال 1885 و گزارش جاگو، کنسول بریتانیا در جده با عنوان «درآمدها و مالیات در ولایت حجاز» سال 1886 موضوع فصل شانزدهم از جلد سوم کتاب است. فصل هفدهم به گزارش حج در سال 1303 قمری (1886) اشاره می‌کند. فصل هجدهم گزارشی در مورد ممنوعیت زیارت مکه از سوی سودان در سال 1887 ارائه می‌دهد. فصل پایانی جلد سوم کتاب به گزارش موسم حج در سال 1304 قمری می‌پردازد.

جلد چهارم:

جلد پنجم:

جلد ششم و هفتم:

جلد هشتم:

جلد نهم:

جلد دهم: