بازسازی مسجدالنبی (عبدالمجید اول)

بازسازی مسجدالنبی (عبدالمجید اول)، بزرگترین معماری مسجدالنبی در دوره عثمانی است که 10 سال به‌طول انجامید.

در این دوره به سبب فرسودگی بنا، مسجد به تناوب تخریب و بازسازی شد تا مانع نمازگزاری مسلمانان نباشد.

در بازسازی این دوره، سنگ مورد نیاز از منطقه آبارعلی در وادی عقیق تأمین شد.

در قسمت شمالی، مسجد توسعه یافت و در این بخش توسعه یافته، باب مجیدی (باب توسل) ایجاد شد. همچنین دو ایوان نیز در این بخش ساخته شد.

از مواردی که در این دوره مشاهده‌می‌شود، ایجاد رواقی در جناح شرقی برای زنان بود که نرده‌ای در اطراف آن کشیده شده بود.

در این زمان، مناره شمال غربی تخریب و پس از بازسازی مناره مجیدیه نام گرفت.

محراب‌های سه‌گانه(محراب پیامبر، محراب سلیمانی و محراب عثمانی) طلاکاری شدند و آیات قرآن بر آن‌ها نگاشته شد.

در این دوره، از پرچینی نامبرده شده‌است که در صحن قرار داشت، تحت عنوان حدیقه السیده فاطمه، که حاوی درختان نخل بود.

تخریب و بازسازی

در این دوره، به‌سبب کهولت بنا و پیدایش ترک در گنبد و دیوارها، ضرورت بازسازی مسجد را ایجاد کرد.

در این تخریب، قبر نبوی، دیوارشمالی و غربی (بجز منطقه مأذنه)، مصون ماندند.

شیوه تخریب و بازسازی به‌گونه‌ای بود که مانع نمازگزاری نباشد، چراکه مدت زمان این معماری 10 سال زمان برد.

در این بازسازی ابتدا سایبان شمالی تخریب و نوسازی شد.

پس از پایان بنای سایبان شمالی، کار سایبان شرقی آغاز شد. دیواری که از مناره اصلی تا باب جبرئیل کشیده شده بود، خراب شد و به قصد توسعه آن را 3/25متر، عقب‌تر بردند.

مصالح

سنگ‌های مورد نیاز از منطقه آبار علی در ذوالحلیفه در وادی عقیق تأمین شد.

سنگ‌های سرخ رنگ برای ستون‌ها و طاق‌ها و سنگ‌های سیاه و مقاومتر برای دیوارها استفاده شد.

همچنین به نقل از منابع، مصالح و کارگزاران و مخارج معماری مسجد، توسط حکومت مصر تحت سلطه عثمانی قرارداشت، تأمین می‌شد.

ستون‌ها

ستون‌ها با سنگ سرخ ساخته شد. این ستون‌ها با طبقه‌ای از مرمرهای مزین به نقوش آب طلا، پوشیده شد.

در جناح شرقی سه ردیف ستون

در جناح غربی چهار ردیف ستون

در جناح جنوبی 10 ردیف ستون

قسمت پایین ستون‌های روضه شریفه نیز به ارتفاع 1/5 متر، با کاشی سبز رنگ با نقوش گیاهی پوشانده شد.

رواق

صحن در وسط مسجد قرار داشت و تعداد رواق‌ها در صحن بدین ترتیب بود:

در جهت جنوبی 12 رواق

در جهت غربی 3 رواق

در جهت شرقی 2 رواق

در جهت شمالی 2 رواق

رواق‌های شرق صحن مختص زنان بود. در اطراف این رواق‌ها نرده چوبی کشیده شده‌بود.

دیوار

دیوارهای قبله‌ای دارای پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی بود.

همچنین نیمه پایین دیوار جنوبی(دیوار قبله) با مرمر پوشانده‌شده بود.

مأذنه‌ها

مناره‌ها پس از بازسازی بدین ترتیب بود:

مأذنه شمال غربی(خشبیه)، تخریب و مأذنه جدید با عنوان مأذنه مجیدیه جای آن ساخته شد.

مأذنه باب الرحمه، در این زمان از دو جزء تشکیل شده بود که به مخروط طلایی منتهی می‌شد.

مناره شمال شرقی، موسوم به سنجاریه و سلیمانیه

مناره جنوب شرقی، موسوم به رئیسیه در جوار گنبد بالای قبر

مناره جنوب غربی مشهور به مناره باب السلام که مخروطی از طلا بر آن قرار دارد.

محراب

در این دوره محراب‌‌های سه‌گانه(محراب پیامبر، محراب عثمانی و محراب سلیمانی)، و نیز منبر، طلاکاری شد.

عبدالله زهدی،خطاط ترک، ظرف مدت سه سال، آیات قرآن، نصوص و قصایدی را بر محراب‌ها و منبر نگاشت.

گنبد

گنبدهای این دوره بر طاق‌‌های متکی بر ستو‌‌ن‌ها ساخته می‌شد. بدین نحو ستون‌های جدید از یک قطعه تشکیل شده بود که طاق‌هایی بر آن‌ها متکی بود و بالای این طاق‌ها گنبد قرار می‌گرفت.

بعضی از گنبدها دارای طوق‌هایی بود که در آن منافذی وجود داشت.

گنبدها دارای گوشواره‌های کروی و طوق‌ها نیز دارای گوشواره‌هایی در ارکان بودند.

در این دوره، سطوح داخلی گنبدها با نقوش رنگارنگ تزیین شد.

درها

در این دوره علاوه بر درهای اصلی و چهارگانه(باب السلام، باب الرحمه، باب النسا و باب جبرئیل)، در جدیدی در بخش شمالی، که در این دوره، به مسجد اضافه شد، ایجادشد.

این در با نام باب مجیدی(باب التوسل) شناخته می‌شد.

ایوان‌ها

در بخش شمالی که در این دوره اضافه شد، دو ایوان قرار داشت که چهار حجره به هر کدام آن‌ها باز می‌شد. مابین این این ایوان‌ها پلکان قرار داشت.

ایوان غربی بدون سقف نداشت. این ایوان انبار مخازن روغن، فانوس‌ها و حصیرها بود.

ایوان دیگر، مدرسه‌ای برای تعلیم کودکان بود که از دو طبقه تشکیل شده‌بود.

وضوخانه

در طبقه اول ایوان، وضوخانه‌ای قرار داشت.

در زیر مسجد نیز دو وضوخانه وجود داشت.

سطح زمین مسجد

سطح مسجد تماما یکسان شد بطوریکه تا قبل از آن سطح جناح جنوبی پایینتر از بقیه سطوح بود.

پس از بازسازی زمین مسجد با مرمر مفروش شد.

صحن

مخازن روغنی که در صحن قرار داشت، منهدم شد.

در صحن مسجد، پرچینی مربع شکل وجو داشت که به آن«حدیقه السیده فاطمه» گفته می‌شد.

در این پرچین درختان خرمای کهنسالی وجود داشت که خرمای آن به بهای بالایی به فروش می‌رسید.

نرده جناح جنوبی

در حد جنوبی مسجد، نرده‌ای از جنس مس قرارگرفت که در‌هایی در آن تعبیه شد.

جستارهای وابسته

مسجدالنبی، بازسازی مسجدالنبی (دوره عثمانی)، بازسازی مسجدالنبی

منابع

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372