سفرنامه‌های فارسی حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
نگاشتن '''سفرنامه‌های فارسی حج'''، از سده پنجم قمری و با [[سفرنامه ناصرخسرو]] آغاز شد و پس از رکود در سده‌های پس از آن، در دوره [[قاجاریان|قاجار]] به دوران اوج خود رسید. 


[[حجازیه]]، [[بیان واقع]] و [[سفرنامه فرهادمیرزا]] برخی از مهمترین سفرنامه‌های منثور فارسی‌اند.  
== تعداد و مضامین اصلی ==
در يک بررسي، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»</ref> و بنابر گزارشي 500 سفرنامه<ref>. به سوي ام القري، ص14.</ref> از آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390)  به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه¬ها متعلق به سده¬هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است. ب<ref>. فهرستواره کتابهاي فارسي ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب في الحج و الزياره و المعالم المشرفه في الحجاز ص191-205</ref>


==پیشینه==
مضامين عمده اين سفرنامه ها را مي توان در موضوعاتي شامل توصيف راه¬ها و سختي¬هاي سفر، رخدادهاي سفر، وصف ابنيه، زيارت گاه¬ها و شهرها، بيان احوال حج¬گزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطقي مانند هند و آسياي ميانه بوده¬اند. حتي از وجود سفرنامه¬هايي به زبان فارسي در قلمرو مصرِ دوره  عثمانيان خبر داده اند.<ref>. تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلامي ص330؛ ميقات حج ش85، ص79-103«ارکان الحج و مسافه الطريق..»؛ پيام بهارستان ، ش3، ص642، «گزارش سفر حج بانوي هندي...».</ref>  
پیشینه [[سفرنامه‌نویسی]] به نثر فارسی به سده پنجم قمری و به [[سفرنامه ناصرخسرو]] بازمی‌گردد.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref> در سده‌های پس از آن، سفرنامه‌نویسی رونق چندانی نداشت و تنها دو سفرنامه منثور درباره [[حج]] ([[حجازیه (کتاب)|حجازیه]] و [[بیان واقع]]) نگاشته شد؛<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref> با این همه، گزارش‌های کوتاه و پرشماری از سفر حجِّ بزرگان در میانه کتاب‌ها نوشته می‌شد.<ref>نک: وقایع السنین، ص552-558؛ تذکره صفویه کرمان، ص469، 476؛ احیاء الملوک، ص477.</ref>


دوران اوج رونق سفرنامه‌نویسی فارسی، در سده‌های دوازدهم و سیزدهم قمری، همزمان با حکومت [[قاجاریان|قاجاریه]] بود. علت آن را افزایش سفرهای [[ایران|ایرانیان]] به دیگر نقاط جهان و تأثیرپذیری از شیوه مرسوم سفرنامه‌نویسی در غرب دانسته‌اند. از آن دوران، ده‌ها سفرنامه حج قاجاری در دست است.<ref>نک: پنجاه سفرنامه؛ نک: چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص173.</ref>
== از قرن چهارم تا آغاز قاجاريه ==
نخستين سفرنامه حج فارسي، سفرنامه ناصر خسرو نوشته شاعر و حکيم اسماعيلي مذهب است. اين سفرنامه گزارش سفرهاي ناصر خسرو طي هفت سال است که نخستين آنها  در 437ق.  به سمت حجاز آغاز شد.<ref>. تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص336-339.</ref> او را پيشگام سياحان ايراني و سفرنامه¬اش را بهترين اثر در نوع خود در زبان فارسي دانسته¬اند.<ref>. حج در ادب فارسي، ص122؛ مجله دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردي و سفرنامه نويسي در اسلام و ايران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفريقا شهر به شهر را ديد و جزييات خاطراتش را نوشت و در 444ق. به ايران بازگشت. مشاهده و ثبت جزييات مکان¬ها و مساجد مقدس مکه و مدينه مورد توجه ناصر خسرو است. <ref>. تاريخ اجتماعي ايران ج8، ص426؛ تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص333-335؛ سفرنامه ناصر خسرو، مقدمه، ص15-30.</ref> ( سفرنامه ناصر خسرو)


==سفرنامه‌های مهم==
* تحفه العراقين (ختم الغرائب) نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستايي در شعر فارسي».</ref>
برخی از سفرنامه‌های مهم فارسی چنین‌اند:
* رساله حجازيه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسين يزدي(762ق.) از ثروتمندان يزد و از  نزديکان آل جلاير (حکومت بين 740 تا 835ق. در عراق و آذربايجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشي است از دشوارهاي راه حج و بدي وضع آب در مکه و مدينه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطي فارسي، دفتر اول،‌ص 30-45</ref>(حجازيه)
* سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتي از سفرهاي حج دوره صفوي».</ref>
* خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)<ref>. صفويه در عرصه دين و فرهنگ و سياست، ج3، ص1047-1052.</ref>
* سفرنامه منظوم حج بانويي اصفهاني(اواخر قرن دوازدهم) شامل بيش از هزار  بيت شعر در وصف راه  حج و ذکر عواطف شيعيان نسبت به زيارت¬گاه¬هاي حرمين است.<ref>. سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15</ref>
* بخشي از منظومه چهارتخت سروده حسين ابيوردي که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمين و چند شهر ديگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.<ref>. سفرنامه منظوم حج، ص 85</ref>
* منظومه فتوح الحرمين سروده محيي الدين لاري (م. 933 ق.) نيز با اينکه بيشتر شرحي از اماکن حرمين و مناسک حج است، گاهي در زمره سفرنامه¬هاي منظوم حج دسته بندي شده است.<ref>. کتابنامه حج، ص195</ref>
* بيان واقع نوشته عبدالکريم کشميري که بيشتر مطالب آن در گزارش جنگ¬ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نويسنده در سال1154ق. اختصاص دارد
* سفرنامه منظوم تحفه الحرمين، سروده محمد رحيم الدين قادري از دانشوران هندوستان <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري ج1، ص173-212</ref>
== سفرنامه¬هاي دوره قاجار ==
سفرنامه نويسي حج در زبان فارسي در دوره قاجاريه (حک: 1209-1324ق.) رونق يافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسي، ص122.</ref> بيشتر  اين آثار، متعلق به دوره ناصرالدين شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زماني 1260 تا 1338ق.  بيش از 45 سفرنامه حج شناسايي شده است.<ref>. ميقات حج، ش70، ص80«کاروان هاي حج عثماني به روايت سفرنامه هاي ايراني دوره قاجار».
</ref>بيشتر سفرنامه¬هاي اين دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتي، رجال سياسي و درباريان است.<ref>. تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...».</ref> برخي بر اين نظرند که سفرنامه¬نويسان اين دوره در شيوه خاطره نويسي و روايت متاثر از ادبيات اروپايي¬اند.<ref>. تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...»؛ سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعي، غير از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبي، توضيح مناسک حج، توصيف بناها، بيان سختي¬هاي راه حج و نيز دشواري¬هاي خاص شيعيان در سفر حج مضامين پر بسامد سفرنامه¬هاي اين دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج1، ص 9- 131؛ حديث قافله¬ها، ص 203، 214.</ref>
* تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق نویشته يکي از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسين کربلايي کرناتي که در بيان سفر پر خطرش از بيست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادي الاولي 1232ق نگاشته شده است.<ref>. تذکره الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق، مقدمه، ص14-16.</ref>
* بزم غریب محمدعلي بروجردي از خان هاي شيراز در سال1261ق.<ref>. به سوي ام القري، ص231-235.</ref>
* سفرنامه تبيين احوال مکه المعظمه و مدينه المنوره و مسجدالاقصي (نام ديگر آن: ارکان الحج و مسافه الطريق) نوشته عبدالرحمان قاري سمرقندي، عالمي حنفي مذهب از اهالي نواحي بلخ در دوره سلطنت امير نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پيش از 1277ق. نوشته<ref>. ميقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطريق..».</ref> 
* سفرنامه حج بانويي هندي به نام شاه جهان بيگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاريخ بهوپال درج شده است.<ref>. پيام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوي هندي...».</ref> سفرنامه سيف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. <ref>. سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسي، ص131.</ref> 
* سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گويي در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه يک فصل، حاوي خاطره اي قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج2، ص 199.</ref> 
* سفرنامه معتمد الدوله فرهاد ميرزا در 1392ق. با نام هدايه السبيل و کفايه الدليل، 
* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادي الاولي1297ق.) 
* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهيم طوسي خراساني معروف به حسام الشعرا مشتري(م.1305ق.) بين شعبان 1297 تا محرم1298ق. 
* سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا در 1297ق.<ref>.آينه آثار، ص118.</ref>
* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
* منظومه اي سروده محمد ابراهيم مشتري خراساني 1297
* سفرنامه مکه عبدالحسين خان افشار ارومي در سال 1299ق.
* سفرنامه محمد حسين فراهاني در سال 1302-1303ق 
* سفرنامه نايب الصدر شيرازي در همين سال
* سفرنامه مکه ظهير الملک کرمانشاهي در 1306ق. 
* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علويه کرماني 1309ق. است.
* حج نامه نوشته سليم خان تکابي از مردمان کرد شافعي مذهب ياد کردني است که در سال 1310ق مشاهداتش از بيماري وبا، قرنطينه و مشکلات سفر دريايي را گزارش کرده است.<ref>. سفرنامه حج تکابي، ص115-122.</ref> 
* سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف در سال1322ق. نوشته شده است.<ref>. سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف، پيشگفتار، ص15-17.</ref> 
* سفرنامه مکه محمدتقي جورابچي از تجار دوره مشروطه که در يادداشتهاي سفرهاي او بين سال هاي1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوي اطلاعاتي از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.<ref>. ميقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ي مکه حاج محمدتقي جورابچي».</ref> 
* از سفرنامه¬هاي دوره مظفرالدين شاه (حک:1314-1324ق.) نيز چند مورد دست است. 
* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهيم کارزوني شيرازي(1334ق.) از عالمان شيعه که در سال1315ق. به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج6، ص 208.</ref> 
* سفرنامه ميرزاعلي خان امين الدوله صدر اعظم مظفرالدين شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref> 
* سفرنامه عبدالسلام تربتي از عالمان خراسان در 1317 
* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدين شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref> 
* سفرنامه مديرالدوله در 1321ق. نوشته ميرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص370-375.</ref> 
* شماري از سفرنامه¬هاي حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقي مانده¬اند. 
* سفرنامه مکه نوشته ميرزا علي هسته اي اصفهاني در 1291ش./1331ق. <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref> 
* سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني از شاگرادن سيدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.<ref>. به سوي ام القري، ص153-155.</ref> 
* سفرنامه مرجاني نوشته يک روحاني به نام ابوالقاسم مرجاني که آن را در 1332ق. تحرير کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref> 
* سفرنامه حج ايازخان قشقايي در ارديبهشت تا دي ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکي پس از کودتاي سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref> 
* سفرنامه مکه فخرالدين حجازي در سال 1341ق.که ويژگي آن داشتن بياني طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>
== دوره معاصر ==
در بيشتر سفرنامه¬هاي دوره پهلوي (حک:1304-1357ش.) مضامين انتقادي غلبه دارد و هر آسيب و خطايي در موسم حج، به وهابيت، استعمار و غرب، سياستمداران و يا متوليان حج کشورها نسبت داده مي¬شود.<ref>. حج در ادب فارسي، ص178-179.</ref>


*[[سفرنامه ناصرخسرو]]، که در سده پنجم قمری نگاشته شده و کهن‌ترین سفرنامه [[حج]] در زبان فارسی است. [[ناصر خسرو]] در این سفرنامه، گزارشی از سفر خود به حج در سال‌های ۴۳۷ تا ۴۴۴ق. ارائه کرده و آگاهی‌هایی از جغرافیای [[مکه]] و [[مدینه]] و راه‌های حج در اختیار خواننده قرار داده است.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref>
از سفرنامه هايي که عالمان شيعه در اين دوره نوشته اند، سفرنامه حج آيت الله محمود طالقاني به سوي خدا مي رويم در سال1331ش. و سفرنامه آيت الله صافي گلپايگاني شايان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامي<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.
*[[حجازیه (کتاب)|حجازیه]]، که در سده هشتم قمری توسط سید ابوالاشرف یزدی (زاده ۷۶۲ق)، از نزدیکان پادشاهان آل جلایر (حک: ۷۴۰–۸۳۵ق) نوشته شده است.<ref>معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref> این سفرنامه، پس از سفرنامه ناصرخسرو یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های فارسی حج شمرده شده و از ویژگی‌های آن پرداختن به منابع آب و امنیت راه حج است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول (حجازیه)، ص۳۵.</ref>
*[[بیان واقع]]، که توسط عبدالکریم کشمیری (درگذشت ۱۱۹۸ق) نگاشته شده است. این کتاب هر چند قرار بوده سفرنامه حج باشد، بیشتر آن، تاریخ رویدادهای دوران سلطنت نادرشاه [[افشاریه|افشار]] است.<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref>
*[[سفرنامه فرهادمیرزا]]، که گزارش سفر حج فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳–۱۳۰۵ق)،<ref>چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص۲۶۳.</ref> برادر محمدشاه [[قاجاریان|قاجار]] در سال ۱۲۹۲ق. است.<ref>سفرنامه فرهادمیرزا، پیشگفتار، ص۷.</ref> بازدید و گزارش از امامزاده‌ها و مرقدهای بزرگان در مسیر راه، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.<ref>سفرنامه فرهادمیرزا، ص231 ـ 242 و 257 و 309.</ref>
*[[سفرنامه امین الدوله]]، که نوشته میرزاعلی‌خان امین‌الدوله (زاده ۱۲۵۹)، صدر اعظم مظفرالدین‌شاه است. وی هشت ماه پس از استعفا از صدر اعظمی، در سال ۱۲۷۷ش./۱۳۱۶ق. سفر حج خود را آغاز کرده است.<ref>سفرنامه امین‌الدوله، پیشگفتار، ص۸ و ۹؛ کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله، مزدک‌نامه (۳)، ص۳۲۵–۳۴۲.</ref> گزارش سفر حج از رشت آغاز شده، از کانال سوئز به [[جده]] رفته و [[مدینه]] و [[مکه]] را زیارت کرده است. روایت دقیق جزئیاتی که نویسنده می‌بیند، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.<ref>کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله، مزدک‌نامه (۳)، ص۳۲۵–۳۴۲.</ref>
*[[سفرنامه اعتماد السلطنه|سفرنامه اعتمادالسلطنه]]، که گزارش سفر حج علی‌خان اعتمادالسلطنه از درباریان دولت قاجار،<ref>سفرنامه حاج علیخان اعتمادالسلطنه، ص ۱۶ و ۱۷.</ref> در سال ۱۲۶۳ق. است.<ref>سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه، ص۳۰.</ref> نویسنده که برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفته،<ref>سفرنامه حاج‌علی‌خان اعتمادالسلطنه، مقدمه مؤلف، ص۳۲.</ref> گزارش سفر خود را از بغداد آغاز کرده، به [[موصل]]، حلب، حمص، مدینه و مکه ادامه داده و با بازگشت به خوی و تبریز پایان داده است.<ref>سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه، فهرست.</ref>
*[[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق]]، که نوشته محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی (زنده در ۱۲۴۲ق) است. او گزارش سفر حج خود را از [[کربلا]] در سال ۱۲۳۰ق. آغاز کرده و به همان‌جا پایان داده است.<ref>تذکرة الطریق، ص15-16.</ref>
*[[سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]]، که نویسنده آن، میرزا داود حسینی، معروف به«وزیر وظایف آستان قدس رضوی» است. او در سال ۱۳۲۲ق. سفر حج را آغاز کرده است. وی از مسیر مشهد، عشق‌آباد، باکو، اسلامبول و کانال سوئز به [[جده]] رفته و پس از انجام [[مناسک حج]] و زیارت مدینه به عتبات عالیات رفته و از راه خانقین به [[ایران]] بازگشته است.<ref>سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص۱۶.</ref>
*[[سفرنامه حسام‌السلطنه]]، که گزارش سفر حج حسام‌السلطنه (۱۲۳۳–۱۳۰۰ق)، از چهره‌های قاجاری در سال ۱۲۹۷ق. است.<ref>سفرنامه مکه حسام‌السلطنه، درآمد، ص۱۱.</ref> گفته شده، اگر چه نویسنده به مسائل شخصی خود فراوان پرداخته؛ ولی آگاهی‌های درخوری از آنچه دیده به دست داده است.<ref>سفرنامه مکه حسام‌السلطنه، درباره سفرنامه، ص۱۶.</ref> این سفرنامه از «حرکت از ایران» آغاز شده و با اسلامبول، مکه، مدینه، [[دمشق]]، [[بیت‌المقدس]] و [[مصر]] ادامه یافته و با «بازگشت به اسلامبول» و «بازگشت به ایران» پایان یافته است.<ref>سفرنامه مکه حسام‌السلطنه، فهرست.</ref>
*[[سفرنامه محمدحسین فراهانی]]، که توسط محمدحسین حسینی فراهانی (۱۲۶۴-۱۳۳۱ق)، میان سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ق. به دستور ناصرالدین شاه نوشته شده است.<ref>سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانیه، مقدمه، ص۳ و ۵.</ref> مسیر گزارش او چنین است: تهران، قزوین، رشت، بادکوبه، استانبول، جده، مکه و مدینه.<ref>سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانیه، مقدمه، ص۷ و فهرست.</ref> زبان ساده و روان، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.<ref>سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانیه، مقدمه، ص۷.</ref>
*[[تحفةالحرمین و سعادةالدارین (کتاب)|تحفة الحرمین و سعادة الدارین]]، که گزارش سفر حج محمد معصوم نایب‌الصدر شیرزای (۱۲۷۰–۱۳۴۴ق)، از عالمان و صوفیان [[شیعه]] در دوره [[قاجاریان|قاجار]] است.<ref>طرائق الحقایق، ج3، ص475، 495، 503-511؛ بستان السیاحه، ص358؛ سفرنامه‌های خطی فارسی، ج2، ص19-21.</ref>


==جستارهای وابسته==
برخي روشنفکران مسلمان نيز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از اين ميان نقدهاي تند و تيز جلال آل احمد در خسي در ميقات از  سياست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>


*[[حج در ادبیات]]
در سفرنامه¬هايي مانند سفرنامه حج و راهنماي حجاج حسين ذوالقدر شجاعي(1334ش.) به جنبه آموزشي سفرنامه براي ديگر زائران اهميت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنماي حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هايي مانند با من به خانه خدا بياييد نوشته محمدرضا خليلي در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بياييد، ص79-88،134-138</ref> و اي قوم به حج رفته نوشته جواد مجابي در سال1351؛<ref>. اي قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علي نقي منزوي(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بيان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.


کثرت سفرنامه نويسي در چهار دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي،<ref>. نک. کتابشناسي حج و زيارت، ص155-245.</ref> تابعي از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومي و توجه نهادهاي دولتي به رواج مسائل ديني است. در اين دوره سفرنامه‌هاي متعدد از منظرهاي مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بيان احساسات معنوي زائر است و گاهي شامل گزارش وقايع و تجربيات سفر يا اشارات سياسي و اجتماعي يا بيان اسرار عرفاني حج است.
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/8027
  | آدرس = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1725814/%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C?q=%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%20%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B3%D9%8A&score=39.685127&rownumber=2
  | عنوان = ایران
  | عنوان = سفرنامه نویسی
  | نویسنده = کامران محمدحسینی
  | نویسنده =  
}}
}}
* '''بستان السیاحه،''' حاجی زین العابدین شیروانی، کتابخانه سنایی، ۱۳۱۵ق.
* '''تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق'''، عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی، تصحیح رسول جعفریان، و اسراء دوغان قم، نشر مورخ قم، ۱۳۸۶ش.
* '''چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه: المآثر و الآثار'''، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش.
* '''سفرنامه امین‌الدوله حاج‌میرزاعلی‌خان صدراعظم'''، مقدمه علی امینی، به کوشش اسلام کاظمیه، توس، ۱۳۹۰ش.
* '''[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/570 سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه]'''، علی بن حسین حاجب الدوله، تحقیق علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
* '''سفرنامه فرهادمیرزا'''، فرهامیرزا قاجار، تصحیح غلامرضا طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۶۶ش.
* '''[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/774 سفرنامه مکه حسام السلطنه: دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الحرام]'''، مرادمیرزا حسام السلطنه، به کوشش رسول جعفریان، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/634 '''سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف''']، داود بن علینقی وزیر وظایف، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی'''، محمدحسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، تهران، فردوس، ۱۳۶۲ش.
* '''سفرنامه‌های خطی فارسی،''' گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ش.
* '''طرائق الحقائق،''' محمد معصوم شیرازی، به کوشش محجوب، تهران، کتابخانه سنایی.
* '''[http://www.mazdaknameh.ir/Publish/PublishID/ArticleId/70 کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله]'''، مزدک‌نامه (۳):یادبود سومین سالگرد درگذشت مزدک‌کیان‌فر، رسول جعفریان، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۵–۳۴۲.
* '''مجموعه رسائل خطی فارسی'''، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
{{پایان}}
[[رده:سفرنامه‌های فارسی حج]]

نسخهٔ ‏۱۴ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۲۵

تعداد و مضامین اصلی

در يک بررسي، حدود 400[۱] و بنابر گزارشي 500 سفرنامه[۲] از آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390) به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه¬ها متعلق به سده¬هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است. ب[۳]

مضامين عمده اين سفرنامه ها را مي توان در موضوعاتي شامل توصيف راه¬ها و سختي¬هاي سفر، رخدادهاي سفر، وصف ابنيه، زيارت گاه¬ها و شهرها، بيان احوال حج¬گزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطقي مانند هند و آسياي ميانه بوده¬اند. حتي از وجود سفرنامه¬هايي به زبان فارسي در قلمرو مصرِ دوره عثمانيان خبر داده اند.[۴]

از قرن چهارم تا آغاز قاجاريه

نخستين سفرنامه حج فارسي، سفرنامه ناصر خسرو نوشته شاعر و حکيم اسماعيلي مذهب است. اين سفرنامه گزارش سفرهاي ناصر خسرو طي هفت سال است که نخستين آنها در 437ق. به سمت حجاز آغاز شد.[۵] او را پيشگام سياحان ايراني و سفرنامه¬اش را بهترين اثر در نوع خود در زبان فارسي دانسته¬اند.[۶] او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفريقا شهر به شهر را ديد و جزييات خاطراتش را نوشت و در 444ق. به ايران بازگشت. مشاهده و ثبت جزييات مکان¬ها و مساجد مقدس مکه و مدينه مورد توجه ناصر خسرو است. [۷] ( سفرنامه ناصر خسرو)

  • تحفه العراقين (ختم الغرائب) نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.[۸]
  • رساله حجازيه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسين يزدي(762ق.) از ثروتمندان يزد و از نزديکان آل جلاير (حکومت بين 740 تا 835ق. در عراق و آذربايجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشي است از دشوارهاي راه حج و بدي وضع آب در مکه و مدينه است.[۹](حجازيه)
  • سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.[۱۰]
  • خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)[۱۱]
  • سفرنامه منظوم حج بانويي اصفهاني(اواخر قرن دوازدهم) شامل بيش از هزار بيت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شيعيان نسبت به زيارت¬گاه¬هاي حرمين است.[۱۲]
  • بخشي از منظومه چهارتخت سروده حسين ابيوردي که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمين و چند شهر ديگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.[۱۳]
  • منظومه فتوح الحرمين سروده محيي الدين لاري (م. 933 ق.) نيز با اينکه بيشتر شرحي از اماکن حرمين و مناسک حج است، گاهي در زمره سفرنامه¬هاي منظوم حج دسته بندي شده است.[۱۴]
  • بيان واقع نوشته عبدالکريم کشميري که بيشتر مطالب آن در گزارش جنگ¬ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نويسنده در سال1154ق. اختصاص دارد
  • سفرنامه منظوم تحفه الحرمين، سروده محمد رحيم الدين قادري از دانشوران هندوستان [۱۵]

سفرنامه¬هاي دوره قاجار

سفرنامه نويسي حج در زبان فارسي در دوره قاجاريه (حک: 1209-1324ق.) رونق يافت.[۱۶] بيشتر اين آثار، متعلق به دوره ناصرالدين شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زماني 1260 تا 1338ق. بيش از 45 سفرنامه حج شناسايي شده است.[۱۷]بيشتر سفرنامه¬هاي اين دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتي، رجال سياسي و درباريان است.[۱۸] برخي بر اين نظرند که سفرنامه¬نويسان اين دوره در شيوه خاطره نويسي و روايت متاثر از ادبيات اروپايي¬اند.[۱۹] از لحاظ موضوعي، غير از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبي، توضيح مناسک حج، توصيف بناها، بيان سختي¬هاي راه حج و نيز دشواري¬هاي خاص شيعيان در سفر حج مضامين پر بسامد سفرنامه¬هاي اين دوره است.[۲۰]

  • تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق نویشته يکي از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسين کربلايي کرناتي که در بيان سفر پر خطرش از بيست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادي الاولي 1232ق نگاشته شده است.[۲۱]
  • بزم غریب محمدعلي بروجردي از خان هاي شيراز در سال1261ق.[۲۲]
  • سفرنامه تبيين احوال مکه المعظمه و مدينه المنوره و مسجدالاقصي (نام ديگر آن: ارکان الحج و مسافه الطريق) نوشته عبدالرحمان قاري سمرقندي، عالمي حنفي مذهب از اهالي نواحي بلخ در دوره سلطنت امير نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پيش از 1277ق. نوشته[۲۳]
  • سفرنامه حج بانويي هندي به نام شاه جهان بيگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاريخ بهوپال درج شده است.[۲۴] سفرنامه سيف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. [۲۵]
  • سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گويي در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه يک فصل، حاوي خاطره اي قصه وار از سفر است.[۲۶]
  • سفرنامه معتمد الدوله فرهاد ميرزا در 1392ق. با نام هدايه السبيل و کفايه الدليل،
  • سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادي الاولي1297ق.)
  • سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهيم طوسي خراساني معروف به حسام الشعرا مشتري(م.1305ق.) بين شعبان 1297 تا محرم1298ق.
  • سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا در 1297ق.[۲۷]
  • سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
  • منظومه اي سروده محمد ابراهيم مشتري خراساني 1297
  • سفرنامه مکه عبدالحسين خان افشار ارومي در سال 1299ق.
  • سفرنامه محمد حسين فراهاني در سال 1302-1303ق
  • سفرنامه نايب الصدر شيرازي در همين سال
  • سفرنامه مکه ظهير الملک کرمانشاهي در 1306ق.
  • روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علويه کرماني 1309ق. است.
  • حج نامه نوشته سليم خان تکابي از مردمان کرد شافعي مذهب ياد کردني است که در سال 1310ق مشاهداتش از بيماري وبا، قرنطينه و مشکلات سفر دريايي را گزارش کرده است.[۲۸]
  • سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف در سال1322ق. نوشته شده است.[۲۹]
  • سفرنامه مکه محمدتقي جورابچي از تجار دوره مشروطه که در يادداشتهاي سفرهاي او بين سال هاي1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوي اطلاعاتي از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.[۳۰]
  • از سفرنامه¬هاي دوره مظفرالدين شاه (حک:1314-1324ق.) نيز چند مورد دست است.
  • سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهيم کارزوني شيرازي(1334ق.) از عالمان شيعه که در سال1315ق. به حج رفته [۳۱]
  • سفرنامه ميرزاعلي خان امين الدوله صدر اعظم مظفرالدين شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.[۳۲]
  • سفرنامه عبدالسلام تربتي از عالمان خراسان در 1317
  • سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدين شاه در 1317 [۳۳]
  • سفرنامه مديرالدوله در 1321ق. نوشته ميرزا محمودخان [۳۴]
  • شماري از سفرنامه¬هاي حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقي مانده¬اند.
  • سفرنامه مکه نوشته ميرزا علي هسته اي اصفهاني در 1291ش./1331ق. [۳۵]
  • سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني از شاگرادن سيدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.[۳۶]
  • سفرنامه مرجاني نوشته يک روحاني به نام ابوالقاسم مرجاني که آن را در 1332ق. تحرير کرده،[۳۷]
  • سفرنامه حج ايازخان قشقايي در ارديبهشت تا دي ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکي پس از کودتاي سوم اسفند [۳۸]
  • سفرنامه مکه فخرالدين حجازي در سال 1341ق.که ويژگي آن داشتن بياني طنزگونه است.[۳۹]

دوره معاصر

در بيشتر سفرنامه¬هاي دوره پهلوي (حک:1304-1357ش.) مضامين انتقادي غلبه دارد و هر آسيب و خطايي در موسم حج، به وهابيت، استعمار و غرب، سياستمداران و يا متوليان حج کشورها نسبت داده مي¬شود.[۴۰]

از سفرنامه هايي که عالمان شيعه در اين دوره نوشته اند، سفرنامه حج آيت الله محمود طالقاني به سوي خدا مي رويم در سال1331ش. و سفرنامه آيت الله صافي گلپايگاني شايان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامي[۴۱] تاکید شده است.

برخي روشنفکران مسلمان نيز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از اين ميان نقدهاي تند و تيز جلال آل احمد در خسي در ميقات از سياست و استعمار، قابل توجه اند.[۴۲]

در سفرنامه¬هايي مانند سفرنامه حج و راهنماي حجاج حسين ذوالقدر شجاعي(1334ش.) به جنبه آموزشي سفرنامه براي ديگر زائران اهميت داده اند.[۴۳]در نمونه هايي مانند با من به خانه خدا بياييد نوشته محمدرضا خليلي در سال 1340ش.[۴۴] و اي قوم به حج رفته نوشته جواد مجابي در سال1351؛[۴۵] حج نامه علي نقي منزوي(1352ش.)[۴۶] و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی[۴۷] لحن و بيان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.

کثرت سفرنامه نويسي در چهار دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي،[۴۸] تابعي از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومي و توجه نهادهاي دولتي به رواج مسائل ديني است. در اين دوره سفرنامه‌هاي متعدد از منظرهاي مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بيان احساسات معنوي زائر است و گاهي شامل گزارش وقايع و تجربيات سفر يا اشارات سياسي و اجتماعي يا بيان اسرار عرفاني حج است.

پانویس

  1. ↑ . تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»
  2. ↑ . به سوي ام القري، ص14.
  3. ↑ . فهرستواره کتابهاي فارسي ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب في الحج و الزياره و المعالم المشرفه في الحجاز ص191-205
  4. ↑ . تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلامي ص330؛ ميقات حج ش85، ص79-103«ارکان الحج و مسافه الطريق..»؛ پيام بهارستان ، ش3، ص642، «گزارش سفر حج بانوي هندي...».
  5. ↑ . تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص336-339.
  6. ↑ . حج در ادب فارسي، ص122؛ مجله دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردي و سفرنامه نويسي در اسلام و ايران».
  7. ↑ . تاريخ اجتماعي ايران ج8، ص426؛ تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص333-335؛ سفرنامه ناصر خسرو، مقدمه، ص15-30.
  8. ↑ . سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستايي در شعر فارسي».
  9. ↑ . نک: مجموعه رسائل خطي فارسي، دفتر اول،‌ص 30-45
  10. ↑ . کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتي از سفرهاي حج دوره صفوي».
  11. ↑ . صفويه در عرصه دين و فرهنگ و سياست، ج3، ص1047-1052.
  12. ↑ . سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15
  13. ↑ . سفرنامه منظوم حج، ص 85
  14. ↑ . کتابنامه حج، ص195
  15. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري ج1، ص173-212
  16. ↑ . با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسي، ص122.
  17. ↑ . ميقات حج، ش70، ص80«کاروان هاي حج عثماني به روايت سفرنامه هاي ايراني دوره قاجار».
  18. ↑ . تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...».
  19. ↑ . تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...»؛ سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-10.
  20. ↑ . نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج1، ص 9- 131؛ حديث قافله¬ها، ص 203، 214.
  21. ↑ . تذکره الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق، مقدمه، ص14-16.
  22. ↑ . به سوي ام القري، ص231-235.
  23. ↑ . ميقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطريق..».
  24. ↑ . پيام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوي هندي...».
  25. ↑ . سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسي، ص131.
  26. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج2، ص 199.
  27. ↑ .آينه آثار، ص118.
  28. ↑ . سفرنامه حج تکابي، ص115-122.
  29. ↑ . سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف، پيشگفتار، ص15-17.
  30. ↑ . ميقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ي مکه حاج محمدتقي جورابچي».
  31. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج6، ص 208.
  32. ↑ . سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.
  33. ↑ . نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.
  34. ↑ . دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص370-375.
  35. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».
  36. ↑ . به سوي ام القري، ص153-155.
  37. ↑ . دو سفرنامه حج، ص9-11.
  38. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».
  39. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».
  40. ↑ . حج در ادب فارسي، ص178-179.
  41. ↑ . بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171
  42. ↑ . خسی در میقات، ص91، 100، 126.
  43. ↑ . سفرنامه حج و راهنماي حجاج، ص1-2، 13.
  44. ↑ . با من به خانه خدا بياييد، ص79-88،134-138
  45. ↑ . اي قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.
  46. ↑ . نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».
  47. ↑ . سعی هاجر ، ص 82-83
  48. ↑ . نک. کتابشناسي حج و زيارت، ص155-245.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=سفرنامه‌های_فارسی_حج&oldid=59868»