حج آنطور که من رفتم (کتاب)

حج آن‌طور که من رفتم گزارش سفرنامه حج علی اصغر فقهی در سال۱۳۸۶ قمری/ ۱۳۴۵شمسی است. نویسنده که از تاریخ‌نگاران و پژوهشگران معاصر اهل قم بود، در این سفرنامه دیده‌هایش از مراحل سفر را شرح کرده و از امکانات حج‌گزاری در آن روزگار گزارش داده است. او همچنین برخی از اماکن مذهبی را در کتابش توصیف کرده است.

معرفی نویسنده

علی اصغر فقیهی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ، در ۱۳۳۶ق. /۱۲۹۶ش.، در قم متولد شد. پدر او ابوالحسن فقیهی (م,۱۳۵۹ق.) در سلک روحانیت بود. فقیهی، دروس دینی را در قم پی گرفت و نزد پدرش و عالمان بزرگ حوزه علمیه قم، از جمله آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، آیت‌الله العظمی گلپایگانی و امام خمینی به تحصیل پرداخت.

در سال ۱۳۱۵ شمسی در دانشکده معقول و منقول تهران، به تحصیل در رشته ادبیات عرب پرداخت. در ۱۳۱۹ش. فارغ التحصیل شد و به قم بازگشت. او در شهر قم، به تدریس و پرورش طلاب و دانش‌آموزان دبیرستان‌های آموزش و پرورش پرداخت و آموزگار دبیرستان حکیم‌نظامی، و مدتی مدیر آن بود و در برخی مدارس مذهبی قم، مانند مدرسه دین و دانش تدریس می‌کرد. در ۱۳۵۰ شمسی پس از بازنشستگی، به تهران رفت و در دبیرستان‌های مذهبی این شهر مشغول به تدریس شد. درسال ۱۳۵۸ش. به قم بازگشت و در ۱۳۸۲شمسی در همین شهر درگذشت.

آثار فقیهی

از علی اصغر فقیهی آثاری در ادبیات و تاریخ بر جای مانده است؛ برای او ۱۲ کتاب و ۶۶ مقاله برشمرده‌اند. از جمله کتاب تاریخ و عقاید وهابیان که با مقدمه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی به چاپ رسیده است. به گفته او انگیزه‌اش از تألیف این کتاب، حادثه اعدام ابوطالب یزدی به سال ۱۳۶۳ق./ ۱۳۲۲ش. در مکه بود که به اتهام اثبات نشده آلوده کردن کعبه رخ داد. کتاب دیگر او، تاریخ آل بویه، از منابع مهم پژوهشی خاندان بویه است و چند بار چاپ شده است. [۲]

محتوای سفرنامه

گزارش سفرنامه، از ۲۱ ذی‌قعده ۱۳۸۶ق/ ۱۲ اسفند ۱۳۴۵ش. آغاز شده است. در این سفر، کسانی مانند آیت‌الله شریعتمداری و آیت‌الله احمد زنجانی نیز حضور داشته‌اند. او به شرح دیده‌هایش در سفر که شامل شرایط و مراحل سفر است.

گزارش بقیع

بخشی از سفرنامه، به انتقادهای فقیهی از تخریب‌های وهابیان در اماکن مذهبی و تاریخی حرمین اختصاص یافته است. او از وضعیت بقیع گلایه کرده و گفته است که از نظر وهابیان، حضور زنان نیز در قبرستان حرام است. او همچنین از مساجد معروف صدر اسلام، مانند مسجد قبا در جنوب غربی مدینه، مسجد قبلتین در شمال غربی مدینه و مسجد فتح که یادگار جنگ خندق و در مرتفعات کوه سلع است، دیدن کرده است و اطلاعات دقیقی از وضع معماری در آن زمان ارائه می‌دهد. به گفته فقیهی، چون کتب شیعه در عربستان یافت نمی‌شود، مردم این کشور از شیعیان اطلاعات بسیار کمی دارند و آنان را فاقد فقه و حدیث می‌دانند.

توصیف منا

صفحات بسیاری از سفرنامه درباره مناسک حج در مکه است. به گفته فقیهی، در برخی اماکن مکه، تابلوهایی به زبان فارسی برای راهنمایی حج‌گزاران فارسی‌زبان نصب شده است. در منا، برای چادرها، برق‌کشی شده است و فقیهی، فراوانی آب را یکی از امتیازات منا، نسبت به عرفات، دانسته است. او از پیشاهنگانی در منا خبر داده که به مأموران دولتی در امور مختلف، همچون راهنمایی مسافران، امور گمشدگان، و رسیدگی به احوال بیماران کمک می‌کرده‌اند.

اطلاعاتی از حج سال ۱۳۴۵شمسی

فقیهی گزارشی از آمار مرتبط به حج را از یکی از شماره‌های روزنامه البلاد نقل کرده است. بنا بر آمار روزنامه عکاظ، تعداد افراد شرکت‌کننده در حج آن سال،۲۲۶/۳۱۶ نفر بوده که به گفته فقیهی، این رقم به اضافه شمار حج‌گزاران بومی عربستان، به بیش از ۲۰۰/۰۰۰/۱ نفر می‌رسیده است. حج‌گزاران ایرانی آن سال، ۳۳۴/۳۵ نفر بوده‌اند

اطلاعات نشر

این سفرنامه، در انتشارات مطبوعاتی حکمت قم، به سال ۱۳۴۶ش.، در ۱۳۶ صفحه چاپ شده است. ۴۴ تصویر از قبور متبرکه و اماکن مذهبی و تاریخی کشور عربستان و حرمین شریفین ضمیمه این سفرنامه است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله حج آن طور که من رفتم در دانشنامه حج و حرمین شریفین است.

• دیروز و امروز قم: علی اصغر فقیهی معلّم، مورخ و قم پژوه، به کوشش مهدی سلیمانی آشتیانی، قم، انتشارات نور مطاف،
• نگاهی به آثار و مقاله‌شناسی استاد علی اصغر فقیهی، محمدرضا رهبریان، مجله آینه پژوهش، شماره ۱۳۷