محراب

واژه‌شناسی

محراب از حرب، بر وزن مِفعال، اسم آلت برای مبالغه است. این واژه، به معانی جای ایستادن امام جماعت در مسجد، اتاق، صدر مجلس، بهترین بخش از اتاق، محل نشستن پادشاه، قصر، پناهگاه شیر و گردن حیوان آمده است. فراهیدی لغت‌شناس، محاریبِ بنی‌اسرائیل را مسجدهای آن‌ها دانسته که برای نماز در آن‌ها گرد می‌آمدند. برخی نیز، محراب را در آیه فَخَرَجَ عَلى‏ قَوْمِهِ مِنَ‏ الْمِحْرابِ‏، مسجد معنا کرده‌اند. واژه محراب، به عنوان صفت برای «رجل»، به معنای مرد شجاع و جنگاور نیز به کار رفته است. برخی، محراب را مکان رفیع و مجلس شریف معرفی کرده و علت نامگذاری آن را این دانسته‌اند که از مکان شریف دفاع شده و برای به دست آوردنش جنگ می‌شود. برخی نیز، یکی از معانی محراب را بالاترین اتاق در خانه و بالاترین مکان در مسجد دانسته‌اند.

علت نامگذاری

به باور برخی واژه‌شناسان، محراب را به این نام خوانده‌اند، زیرا محل ستيز امام جماعت با شيطان و هواى نفس است. به باور برخی دیگر، انسان در محراب، بايد «حريب» باشد. حریب، کسی است که مالی را که با آن زندگی می‌گذراند، از او گرفته باشند؛ از این رو، انسان باید در محراب، بدون اشتغالات دنیایی و بدون پريشانىِ انديشه بایستد. شماری بر این باورند كه محراب در اصل به معناى صدر مجلس در خانه است؛ سپس صدر مسجد را هم محراب گفته‌اند. گروهی برعکس بر آنند که محراب در اصل درباره صدر مسجد به کار رفته، سپس صدر اتاق را هم محراب نامیده‌اند.

سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، در تحلیلی، محراب را از حرب و به معنای سنگر برای اسلام دانسته‌ است. گفته شده محراب، محلی است که پادشاه در آن تنها شده و خلوت می‌کند؛ از این رو، به محرابِ مسجد، که امام جماعت در آن خلوت کرده و از مردم دور می‌شود محراب گفته‌اند.

چیستی

محراب، جايى در مسجدها و معبدها است كه براى نماز و عبادت ساخته شده و در مسجدها، امام جماعت در آن مکان، به نماز مى‌ايستد. محراب، حالت فرورفتگى در ديوار داشته و داراى قوس و طاق است. این سازه، با كاشى‌كارى، نقش و نگار، تذهيب، آیه‌های قرآن و نام‌های خدا تزیین شده و در عبادت‌هاى گروهی، مركز توجه نمازگزاران است.

ویژگی‌ها

طرح اصلی سازه محراب، طاقی نوک‌تیز است که روی ستون‌های کوچک قرار گرفته و دارای فضای فرورفته‌ای بوده و از سه سمت گرداگرد آن، دو بند یا بیشتر تزئینات و کتیبه‌های مختلف قرار دارد. این طرح اصلی، که از سده سوم قمری رایج شد، تقریباً در همه دوره‌ها یکسان بوده و تحول آن، در عوامل تزئیینی آن رخ داده است. در هنر اسلامی، اهميت ويژه اى به معمارى محراب در مساجد داده شده و صنعت‌كاران، شاهكار صنعت خود را در محراب نشان داده و گاهى سنگ‌هاى قيمتى در آن به كار مى‌رود كه سراسر محراب را مى‌پوشاند. محراب را، مجموعه‌اى از خلاقيت‌ هنرهای بسیار مانند گچ‌برى، خطاطی، كاشى‌كارى و ديگر رشته‌هاى هنر تزئينى دانسته‌اند. به باور برخی، علت تلاش هنرمندان مسلمان برای زیباسازی محراب، این بوده که محراب را مانند درى گشوده شده به سوی بهشت، در پيش چشم نمازگزاران بر پا کنند.

کاربری زیارتی

در برخى زيارتگاه‌ها، محراب‌هاى خاصى كه پيشينه‌اى مقدس دارد، مورد توجه زائران قرار گرفته و براى تبرك یا نماز خواندن در آن‌ها علاقه نشان مى‌دهند؛ برخی از آن‌ها عبارتند از:

• محراب حضرت محمد(ص) در مسجد النبى(ص)؛
• محراب تهجد در مسجد النبى(ص) كه محل نماز شب حضرت محمد(ص) بوده است؛
• محراب مسجد كوفه، كه محل عبادت و ضربت خوردن امام علی(ع) بوده است.

محرابى كه كنار منبر پيامبر و معروف به «محراب سليمانى» است، در سال ٩٧۴ قمرى ساخته شده است.

معروف‌ترين محراب‌ها توسط پادشاهان عثمانى در مدينه و در مسجدالنبی(ص) ايجاد شدند.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله فرهنگ نامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره هجدهم، بهار ۱۳۹۳، ص۳۹ است.

قبله‌نمای مسجد، محراب، عباسعلی تفضلی، فصلنامه مطالعات اسلامی، بهار و تابستان ۱۳۷۶، شماره ۳۵ و ۳۶ (۳۵).

مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۷۸ش.

وفاءالوفاء، نورالدین علی بن احمد سمهودی، دارالکتب العلمیه، بیروت.

مفردات ألفاظ القرآن،‏ راغب اصفهانى، دار القلم‏، بيروت، 1412ق.

فقه اللغة، عبدالملك بن محمد ثعالبى، تصحیح و تحقیق جمال‏ طلبه، دار الكتب العلمية، بيروت‏، 1414ق.

اولين دانشگاه و آخرين پيامبر(ص)، رضا پاك نژاد، كتابفروشي اسلاميه، تهران، ۱۳۶۰ش.

محراب جلوه‌گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی، فصلنامه هنر، شماره ۳، بهار ۱۳۶۳ش.

سیری در اما‌کن‌ سرزمین‌ وحی‌، علی‌‌اکبر حسنی‌، معا‌ونت‌ آموزش‌ و تحقیقا‌ت‌ بعثه‌ مقا‌م‌ معظم‌ رهبری، ۱۳۷۱ش.