آستان مقدس امامین عسکریین(ع)
 | |
| اطلاعات اولیه | |
|---|---|
| تأسیس | در سال 333 ه. ق |
| مکان | سامراء |
| نام‌های دیگر | سر من رآی |
| وقایع مرتبط | تخریب حرم عسکریین بر اثر انفجارهای تروریستی |
| بناهای وابسته به حرم | سرداب غیبت |
| اشخاص مدفون در حرم | امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع)، حکیمه خاتون، نرجس خاتون، جعفر کذاب |
| معماری | |
| دروازه‌های صحن | چهار دروازه |
| رواق‌های حرم | رواق‌ها 20* 20 متر |
| مشخصات گنبد | محیط گنبد، 68 متر است و 72 هزار کاشی طلا در آن، به‌کار رفته |
| مشخصات گلدسته‌ها | دو گلدسته، به ارتفاع 36 متر |
آستان مقدس امامین عسکریین(ع) در کشور عراق در شهر سامراء در استان صلاح‌الدين، در نيمه شمالى عراق و در شرق استان انبار و غرب استان‌هاى ديالى و سليمانيه، واقع است.
این آستان مقدس، از دیرباز تاکنون، یکی از زیارتگاههای مهم شیعیان در جهان بوده و وجود آن در شهر سامرا، این شهر را به یکی از چهار شهر زیارتی مهم شیعیان در عراق، تبدیل کرده است.
تاریخچه آستان سامرا
آستان مقدس سامرا، خاکجای دو امام دهم و یازدهم شیعه، حضرت امام علی نقی(ع) و امام حسن عسکری(ع) است که به آستان امامین عسکریین(ع) نیز شناخته می‌شود. این آستان مقدس، از دیرباز تاکنون، یکی از زیارتگاههای مهم شیعه در جهان بوده و وجود آن در شهر سامرا، این شهر را به یکی از چهار شهر زیارتی مهم شیعیان در عراق، تبدیل کرده است.
هسته اولیه آستان سامرا، خانه امام هادی(ع) است که پس از احضار شدن به سامرا به دستور متوکل عباسی، برای سکونت خود از «دلیل بن یعقوب نصرانی»، خریداری نمود.[۱] این خانه، در یکی از محلات سامرا، به نام عسکر المعتصم واقع بود و امام یازدهم شیعه(ع) نیز با انتساب به همین محله، به لقب «عسکری» شهرت یافت.[۲]
درباره تاریخچه و روند ساخت بارگاه امامین عسکریین(ع) در قرون اولیه اسلامی، اطلاعات موثق چندانی در منابع معتبر تاریخی، به چشم نمی‌خورد. اما مرحوم شیخ محمد سماوی تاریخچه احداث آستان سامرا را در منظومه‌ای به زبان عربی، سروده است. بر این اساس، در سال 333 ه. ق، ناصرالدوله حمدانی، گنبدی روی قبر دو امام، بنا کرد و برای شهر سامرا، حصاری بنیان نهاد.[۳]
بازسازی‌ها
در سال 337 ه. ق، معزالدوله دیلمی پس از پیروزی بر ناصرالدوله، وارد سامرا شد و اموالی برای آبادانی شهر، صرف نمود و اقدامات عمرانی ناصرالدوله را تکمیل کرد. به دستور وی، صندوقچه‌ای از چوب، بر قبر مطهر نهادند. پس از وی نیز برادرزاده‌اش، عضدالدوله دیلمی، در سال 368 ه. ق، گنبد و بارگاه سامرا را بازسازی کرد و صحن آن را توسعه داد و حصار پیرامون شهر را بازسازی کرد.[۴]
گفتنی است، این بازسازی‌ها، بیشتر در منابع جدید، ذکر شده و در منابع کهن، نیامده است. البته اقدام به احداث و بازسازی این آستان، از سوی شخصیت‌هایی همچون ناصرالدوله حمدانی و عضدالدوله دیلمی، با توجه به اقداماتی که برای احیای دیگر زیارتگاههای شیعه داشته‌اند، بعید نمی‌نماید. اما همان‌گونه که بیان شد، در منابع تاریخی معتبر، از این بازسازی‌ها، یاد نشده است. به هرحال، آنچه در این منابع، بدان تصریح شده، آن است که ارسلان بساسیری (متوفای 451 ه. ق)، از امرای شیعه مذهب که علیه خلفای عباسی خروج کرد، در حدود سال 450 ه. ق، به بنای بارگاهی بر قبر امامین عسکریین(ع) اقدام نمود..[۵]
دوره عباسیان
عبدالجلیل قزوینی رازی، بنای گنبد آستان سامرا را به امیر شرف‌الدوله مسلم ابن قریش عقیلی (متوفای 478 ه. ق)، حاکم شیعه مذهب موصل و حلب، نسبت داده است.[۶] شاید اقدام یاد شده مسلم بن قریش، شامل اصلاحات یا اضافاتی در حرم سامرا بوده است. از خلیفه عباسی، الناصرلدین الله، نیز درِ چوبی نفیسی برای سرداب غیبت امام زمان(عج)، باقی مانده است که نشان دهنده اهتمام وی، به این آستان مقدس است.
به نوشته مورخان، ساختمان باقی‌مانده از سوی بساسیری، در سال 640 ه. ق، در آتش سوخت و نام وی که روی بنا ثبت شده بود، در این آتش‌سوزی از بین رفت. پس به دستور مستنصر عباسی، مطابق وضعیت قبل، بازسازی گردید.[۷] همچنین به دستور این خلیفه، صندوق‌هایی بر قبر دو امام(ع) نصب شد که گویا بعدها در جریان یک آتش‌سوزی در سال 1106 ه. ق، از بین رفت.[۸] با توجه به اینکه در دوره مستنصر، صندوق‌های چوبی مزین به نقوش اسلامی و کتیبه‌های عربی، روی قبور شریف امامان معصوم(ع) در عراق، نصب گردید که از این میان، صندوق قبر امام موسی کاظم(ع) نیز در کاظمین باقی مانده است، به‌نظر می‌رسد، صندوق‌های قبر امامین عسکریین نیز مشابه همان صندوق باشد.
دوره آل‌جلایر
به گفته مرحوم سماوی در منظومه خود، بازسازی دیگر حرم سامرا، در دوره آل‌جلایر به دست سلطان حسن جلایری، صورت گرفته است.[۹] در سال 1106 ه. ق، آتش‌سوزی بزرگی در آستان مقدس رخ داد که باعث از بین رفتن درها، فرش‌ها و صندوقچه‌های قبور و سایر اشیای نفیس موجود در حرم گردید. پس از این آتش‌سوزی، حرم مطهر سامرا، به دستور شاه سلطان حسین صفوی، بازسازی و تعمیر گردید و ضریح و صندوقچه‌های جدیدی در ایران، ساخته شد که شاه سلطان حسین، آنها را به دست چند تن از علما و مشاهیر، به سامرا ارسال کرد و در مراسم باشکوهی بر قبور شریف، نصب گردید.[۱۰]
دوره حکومت احمدخان دنبلی
حدود سال 1200 ه. ق، احمدخان دنبلی، حاکم آذربایجان، میرزا محمد رفیع بن میرزا محمد شفیع مستوفی الممالک را مامور بازسازی آستان مقدس کرد و دستور داد تا سرداب، حرم مطهر، رواق‌ها، ایوان‌ها و صحن شریف، مشابه حرم امیرمؤمنان(ع) در نجف، بازسازی و توسعه یابد.[۱۱] در کتیبه باقی‌مانده از این تعمیرات، نام میرزا محمد رفیع، دیده می‌شود. این تعمیرات، به سبب کشته شدن احمدخان دنبلی، ناتمام ماند و فرزندش، حسینقلی‌خان دنبلی، 25 سال بعد، آن را دنبال کرد. او کاشی‌های گنبد را بازسازی نمود و برای زائران، حمام، کاروانسرا و مسجد ساخت. حسینقلی‌خان بر مزار نرگس خاتون و حکیمه خاتون نیز ضریحی قرار داد.[۱۲]
دوره قاجار
در دوره قاجار، شیخ عبدالحسین تهرانی، معروف به شیخ‌العراقین، براساس وصیت امیرکبیر، از ثلث اموال وی، بازسازی کامل و همه‌جانبه‌ای را در حرم انجام داد که عبارت بود از: طلاکاری گنبد، تعمیر صحن و ایوان، تعبیه سنگ‌های مرمر سبز در دیوارهای رواق‌ها و حرم، ترمیم بخش‌هایی از دیوارهای صحن و کاشی‌کاری آنها. این اقدامات در 1285 ه. ق، پایان یافت.[۱۳]
سایر بازسازی‌ها
در دوره حضور میرزای شیرازی (متوفای 1312 ه. ق) در سامرا، در اوایل قرن چهاردهم هجری، حرم و رواق‌ها، آینه‌کاری و سنگ‌های کف صحن شریف، ترمیم شد و ساعت بزرگی بر درِ قبله، نصب گردید.[۱۴] در سال 1355 ه. ق، عده‌ای شبانه به آستان مقدس حمله‌ور شدند و مقداری از طلاهای گنبد را سرقت کردند. در ماه صفر سال 1356 ه. ق، نیز قفل درِ آستانه را شکستند و شمعدان‌های حرم را که از نقره خالص بود و هریک، هشتاد کیلو وزن داشت، ربودند.
در سال 1380 ه. ق، تعمیرات و اقدامات وسیعی به دست حاج علی اصفهانی کهربایی از تجار معروف کربلا، در آستانه عسکریین آغاز شد که از آن جمله، می‌توان به نصب ضریح نقره و طلاکوب بر قبور شریف، اشاره کرد. همچنین ایشان در سال 1387 ه. ق، هر دو گلدسته آستانه را به هزینه شخصی خود، طلاکاری نمود و خانه‌های قسمت شمال و شرق صحن شریف را خریداری کرد و بر مساحت صحن شریف افزود.[۱۵]
مدفونان در آستان
حضرت امام هادی(ع) پس از وفات، در خانه خود به خاک سپرده شد. سپس امام حسن عسکری(ع) را نیز پس از درگذشت، کنار قبر شریف ایشان، به خاک سپردند. افزون‌بر این دو امام، شخصیت‌های دیگری از خاندان ایشان، از جمله حکیمه، دختر امام محمد جواد(ع)، نرجس، همسر امام حسن عسکری(ع) و مادر امام زمان(عج)، جعفر کذاب، فرزند امام هادی(ع) نیز در همین خانه، به خاک سپرده شدند.
تخریب حرم توسط سلفی‌ها
با آغاز درگیری‌های فرقه‌ای در عراق که مدتی پس از سقوط رژیم بعثی این کشور آغاز شد، در ساعت 45: 6 یا 7 صبح روز چهارشنبه، 23 محرم 1427 ه. ق، (مصادف با 22 فوریه 2006 م و 3/ 12/ 1384 ه. ش)، عده‌ای از نیروهای سلفی وابسته به سازمان تروریستی القاعده، با پوشیدن لباس پلیس عراق، وارد حرم مطهر امامین عسکریین(ع) شدند و اسلحه نگهبانان را گرفتند و حرم شریف را با مواد منفجره به وزن حدود 200 کیلوگرم، بمب‌گذاری کردند.[۱۶] در نتیجه انفجار هولناک ناشی از این بمب‌گذاری، گنبد و بخش‌هایی از ساختمان حرم مطهر ویران گردید.
به فاصله یک سال و اندی از این بمب‌گذاری، آستان مقدس سامرا در ساعت 9 صبح روز 27 جمادی الاولی 1428 ه. ق (مصادف با 13 ژوئن 2007 م و 23/ 3/ 1386 ه. ش)، هدف دو انفجار تروریستی دیگر قرار گرفت که در نتیجه آن، دو گلدسته طلایی این آستان مقدس و بخش‌های دیگری از حرم مطهر ویران گردید و سقف سرداب غیبت فرو ریخت.[۱۷]
این دو انفجار، از سوی شیعیان به شدت محکوم گردید و برای چند روز، عزای عمومی اعلام گردید و حوزه‌های علمیه و دروس مراجع تقلید شیعه، تعطیل شد. پس از این ویرانی‌ها، شیعیان جهان بلافاصله با بخشش هدایای نفیس و کمک‌های نقدی، آمادگی خود را برای بازسازی آستان مقدس سامرا اعلام کردند و کار بازسازی با اجرای ستاد بازسازی عتبات عالیات و همکاری مهندسان و معماران و هنرمندان ایرانی، آغاز شد و اکنون عملیات بازسازی، آخرین مراحل خود را سپری می‌کند.
معماری آستان مقدس
آستان مقدس در سابق، سه صحن داشته است که گرداگرد حرم را فراگرفته بود. صحن اول یا صحن امامین (عسکریین(ع)، مقابل ایوان بزرگ حرم قرار داشت و به طول و عرض 78* 77 متر، بزرگ‌ترین صحن بود. صحن دوم به نام صحن مصلی و به طول و عرض 50* 40 متر بود. صحن سوم نیز به نام صحن غیبت و متصل به ساختمان سرداب غیبت، دارای ابعاد 64* 5/ 61 متر بود. در دوران اخیر، دیوارهای صحن‌ها را برداشتند و صحن‌ها به‌صورت یکپارچه، به یکدیگر متصل شدند.[۱۸]
اطراف صحن را حصاری از 62 ایوان کوچک، فراگرفته است. میان هر ضلع حصار بیرونی، یک دروازه اصلی وجود دارد و در مجموع، آستان مقدس دارای چهار دروازه است. بالای دروازه مقابل ایوان اصلی، یک برج ساعت، به چشم می‌خورد.
حرم مطهر، میان آستان قرار دارد و گرداگرد آن را چهار رواق فراگرفته است. ابعاد حرم، 12* 12 متر و رواق‌ها 20* 20 متر است. رواق‌ها از طریق پنج ورودی، به داخل حرم، متصل می‌شود. دو ورودی در سمت جنوب، دو ورودی در سمت شمال و یک ورودی در سمت شرق قرار دارد. از میان آنها، چهار ورودی، دارای درهای نقره‌کوب و یک ورودی، دارای در طلا و نقره است. سقف و دیوار رواق‌ها، یکسان است و همه به دست هنرمندان ایرانی و با هزینه حاج علی‌نقی کاشانی، آینه‌کاری شده است. رواق جنوبی نیز در زمان مرحوم میرزای شیرازی، آینه‌کاری شده است. کف رواق‌ها و ایوان‌ها از سنگ مرمر است که در سال 1381 ه. ق، با سنگ‌های مرغوب ایتالیایی، تعویض گشته است.
مقابل درِ جنوبی آستان و در قسمت جنوبی صحن، ایوان مستطیل شکلی قرار دارد که از سمت شمال، به رواق جنوبی حرم متصل است. این ایوان، 33 متر طول و ده متر عرض دارد و دیوارهای آن، به دست هنرمندان ایرانی کاشی‌کاری شده است. کف ایوان و نیز ازاره‌های آن تا ارتفاع یک متری، با سنگ مرمر پوشیده شده است.
دو طرف ایوان جنوبی، دو گلدسته بزرگ و زیبای آستان قرار دارد. این دو گلدسته، به ارتفاع 36 متر، در دوره ناصرالدین‌شاه، به دست شیخ عبدالحسین مجتهد تهرانی (شیخ العراقین) بازسازی شده و بخش فوقانی آن را حاج علی اصفهانی کهربایی در سال 1387 ه. ق، طلاکاری کرده است.
گنبدی که بر فراز حرم مطهر قرار دارد، از گنبد سایر عتبات عالیات، بزرگ‌تر و محکم‌تر است. گنبد کنونی ساخته دست میرزا احمدخان دنبلی و فرزند اوست که با آجر ساخته شد و با کاشی‌های خاکستری، تزیین گشت. سپس در دوره ناصرالدین‌شاه، با نظارت شیخ عبدالحسین تهرانی و از ثلث ثروت امیرکبیر، طلاکاری گردید. محیط گنبد، 68 متر است و 72 هزار کاشی طلا در آن، به‌کار رفته است. داخل گنبد، آینه‌کاری و مزین به آیه‌های قرآنی و اسامی ائمه اطهار با کاشی‌های هفت‌رنگ است.
سرداب غیبت
در ضلع غربی صحن مطهر آستان سامرا، حجره‌ای در زیرزمین وجود دارد که امروزه نزد شیعیان، به سرداب غیبت امام زمان(عج) شهرت دارد.
بسیاری از تاریخ‌نگاران و نویسندگان اهل سنت، به شیعیان نسبت داده‌اند که آنها معتقدند غیبت امام مهدی(ع) از این نقطه آغاز شده است.[۱۹] عالمان شیعه، این نسبت را نپذیرفته و به این ادعا پاسخ گفته‌اند.[۲۰]
به گفته شیخ عباس قمی برای اشتهار این مکان به سرداب غیبت، دلیلی یافت نشده و سبب نامیدن آنها به این اسم، معلوم نشده است و تمام آنچه اهل‌سنت در این‌باره به شیعیان نسبت می‌دهند، افترا می‌باشد و در کتب شیعه، اثری از چنین ادعاهایی نیست.[۲۱] برخی دیگر از عالمان شیعه نیز این مکان را محل عبادت سه امام معصوم(ع) دانسته و نسبت‌های برخی از عالمان اهل سنت به شیعه را رد کرده اند.[۲۲][۲۳]
چاه غیبت
در گذشته، نزد مردم عوام، باورهایی وجود داشت که حضرت مهدی(عج) پس از ورود به چاهِ داخل سرداب، ناپدید شده است. براساس این باور، زائران شیعه، داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امام هادی و عسکری(ع) بود، برای تبرک، خاک برمی‌داشتند و کم‌کم این مکان، به چاه غیبت معروف شد.
در هیچ‌یک از منابع معتبر شیعه، از این مکان، به چاه غیبت یا محل غیبت امام مهدی(ع)، یاد نشده و مورد تأیید عالمان شیعه نبوده است. این باور، امروزه میان مردم نیز منسوخ و فراموش شده است.
پیوند به بیرون
- حسینی، سیدجواد، مجله مبلغان، حرم عسکریین(ع) در بستر تاریخ، فروردین و اردیبهشت 1385 - شماره 77 (9 صفحه - از 11 تا 19).
- واثقی، حسین، مجله میراث شهاب، ماده تاریخ دو تعمیر حرم عسکریین در سال 1109 ه ق و در حدود سال 1200 ه ق، پاییز و زمستان 1394 - شماره 81 و 82 (8 صفحه - از 187 تا 194).
- مرندی، ف، مجله درسهایی از مکتب اسلام، مظلومان همیشه تاریخ (تکرار تاریخ با انفجار و تخریب حرمین عسکریین(ع)، مرداد 1386، سال چهل و هفتم - شماره 5 (2 صفحه - از 50 تا 51).
پانویس
- ↑ تاریخ بغداد، ج12، ص57.
- ↑ دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج13، ص138.
- ↑ مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ذبیح الله المحلاتی، ج1، ص318.
- ↑ همان، ص321 و 324.
- ↑ الحوادث الجامعة، ص79؛ البدایة والنهایة، ج13، ص186.
- ↑ النقض، عبدالجلیل رازی قزوینی، ص238.
- ↑ الحوادث الجامعة، ص79؛ البدایة والنهایة، ج13، ص186.
- ↑ مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص374.
- ↑ مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص377.
- ↑ همان، ص374 و 380.
- ↑ همان، ص386 و 387. (به نقل از تحفة العالم، ص142)
- ↑ عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، ص202 (به نقل از تاریخچه شهر سامرا، مصلح‌الدین مهدوی، ص38 و 40).
- ↑ عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، ص202.
- ↑ دائرةالمعارف تشیع، ج1، ص94.
- ↑ همان، ص94.
- ↑ تقویم شیعه، عبدالحسین نیشابوری، ص40.
- ↑ تقویم شیعه، ص155 و 156.
- ↑ عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، ص207 و 209.
- ↑ معجم البلدان، ج3، ص173.
- ↑ ر. ک: سفینه، پژوهشی درباره مساله سرداب، سید محمد مهدی خرسان، ترجمه: ماندنی مواساتیان، ص89 و 102.
- ↑ هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، شیخ عباس قمی، ص83.
- ↑ مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص350.
- ↑ اعیان الشیعة، ج1، ص107.
منابع
- تاريخ بغداد (تاريخ مدينة السلام)، احمد بن علي بن ثابت (الخطيب البغدادي)، تحقيق: بشّار عوّاد معروف، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.
- دائرة المعارف الاسلامية الشيعية، حسن الامين، بيروت، دار التعارف، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.
- النقض (بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض)، عبدالجليل رازى قزوينى، تصحيح: مير جلال‌الدين محدث ارموى، چاپ ١، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، با همكارى كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، ١٣٩١ه. ش.
- البداية والنهاية، ابوالفداء اسماعيل بن كثير الدمشقي (ابن كثير)، تحقيق: علي شيري، ط ١، بيروت، دار احياء التراث العربي، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.
- الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المائة السابعة، عبدالرزاق بن احمد (ابن الفوطي البغدادي)، بيروت، دار الفكر الحديث، ١۴٠٧ ه. ق - ١٩٨٧ م.
- دايرةالمعارف تشيع، زير نظر: احمد صدر حاج سيد جوادى، بهاءالدين خرمشاهى و كامران فانى. تهران، نشر شهيد محبى.
- تقويم شيعه، عبدالحسين نيشابورى، چاپ ٩، قم، دليل ما، ١٣٨٨ه. ش.
- معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.
- سفینه، پژوهشی درباره مساله سرداب، سید محمد مهدی خرسان، ترجمه: ماندنی مواساتیان.
- اعيان الشيعه، السيد محسن الامين، بيروت، دار التعارف، ١۴٠۶ه. ق - ١٩٨۶م.
- وقف ميراث جاويدان، «باب غيبت در سامرا»، ترجمه: مسلم صاحبى، ش ۵، بهار ١٣٧٣ه. ش.
- عتبات عاليات عراق، اصغر قائدان، تهران, مشعر، ١٣٨۶ه. ش.
- هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، شیخ عباس قمی، قم، ایران، موسسه سبطین، 1383ش.
- مآثر الكبراء في تاريخ سامرا، ذبيح الله المحلاتي، ط ١، المكتبة الحيدرية، ١۴٢۶ه. ق - ١٣٨۴ه. ش.