ابوالمعالی جوینی
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عبدالملک بن عبدالله |
| لقب | ابوالمعالی، ضیاءالدین |
| تاریخ تولد | ۴۱۷ق یا ۴۱۹ق |
| زادگاه | جُوین سبزوار |
| محل زندگی | بغداد، نیشابور، مکه، مدینه |
| تاریخ وفات | ۴۷۸ق |
| محل دفن | قبرستان حسین نیشابور |
| شهر وفات | نیشابور |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | پدرش ابومحمد جوینی، قاضی حسین، ابوالقاسم اسکافی |
| اجازه روایت از | پدر، نیز ابونعیم اصفهانی |
| سایر | مذهب شافعی |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | تدریس در مکه، امامت جمعه نیشابور، ریاست مدرسه نظامیه نیشابور، ریاست اوقاف، زعامت مذهب شافعی، تشکیل مجالس خطابه و وعظ |
ابوالمعالی جوینی معروف به امام الحرمین از پیشوایان و دانشوران بزرگ شافعی که حدود چهار سال به تدریس در مکه و مدینه مشغول بود. ابوالمعالی تحصیلات خویش را نزد پدرش آغاز کرد و پس از ادامه تحصیل در این شهر و سپس مهاجرت به بغداد، به نیشابور بازگشت و صاحب کرسی تدریس شد. با اعلان لعن شیعیان، اشعریان و شافعیان توسط سلطان طغرل سلجوقی، ابوالمعالی به نشانه اعتراض به حجاز رفت و به مدت چهار سال در مکه و مدینه به تدریس پرداخت. پس از وفات طغرل و در زمان حکومت آلب ارسلان به نیشابور بازگشت و در سال ۴۷۸ق در این شهر درگذشت.
شخصیت‌شناسی
عبدالملک بن عبدالله ابوالمعالی ملقب به ضیاء الدین، از پیشوایان و دانشوران بزرگ شافعی با مسلک اعتقادی اشعری بود.[۱] سال ولادت او را ۴۱۷ق.[۲] یا ۴۱۹ق.[۳] در جُوین سبزوار دانسته‌اند.[۴] پدرش ابومحمد جوینی نیز از دانشوران بزرگ مذهب شافعی و در تفسیر، اصول و ادب چیره‌دست بود.[۵] پدرش در تربیت او بسیار دقت داشت و به مادر او که کنیز بود، سفارش کرد که جز خودش کسی او را شیر ندهد.[۶]
تحصیلات
ابوالمعالی علوم حدیث و فقه را از پدرش فراگرفت و سپس نزد قاضی حسین و ابوالقاسم اسکافی[۷] دانش آموخت و پیش از رسیدن به ۲۰ سالگی، صاحب کرسی تدریس پدر شد.[۸] او هنگام درگذشت پدرش ۲۰ ساله بود.[۹] از آن پس به بغداد عزیمت کرد و دیگر بار به خراسان و شهر نیشابور بازگشت.
اقامت در حجاز
پس از اجرای فرمان سلطان طُغْرل سلجوقی برای لعن شیعیان و اشعریان و شافعیان بر منابر شهرها که به تحریک وزیرش عمید الملک کُنُدری حنفی مذهب صورت گرفت، ابوالمعالی همراه دانشمندان شهرهای مختلف از جمله ابوالقاسم قُشَیری، خراسان را معترضانه ترک کرد و به مکه و مدینه رفت و آن‌گاه کنار خانه خدا ساکن شد. او به مدت چهار سال در مکه کرسی تدریس و فتوا برپا کرد. در این مدت به مدینه نیز رفت و آمد داشت و از همین رو امام الحرمین خوانده شد[۱۰].
بازگشت به خراسان
با روی کار آمدن آلب ارسلان و وزیرش نظام الملک شافعی مذهب، در سال ۴۵۶ق لعن اشعریان و شافعیان ممنوع شد و دانشمندان معترض با احترام به خراسان بازگشتند[۱۱] که از جمله آنان ابوالمعالی جوینی بود. نظام الملک مدرسه نظامیه نیشابور را برای تدریس او بنا نهاد و اموری چون امامت جمعه و ریاست اوقاف و زعامت مذهب شافعی و خطابه و وعظ را به وی سپرد. او به مدت ۳۰ سال بدون رقیب عهده‌دار آن امور بود.[۱۲]
شخصیت علمی
ابوالمعالی در نقل حدیث، از پدر و نیز استادش ابونعیم اصفهانی (درگذشت ۴۶۰ق) اجازه داشت.[۱۳] برخی او را به ضعف در حدیث متهم کرده‌اند.[۱۴] در مجلس درس او حدود ۳۰۰ فقیه شرکت داشتند.[۱۵] از شاگردان نام‌آور او ابوحامد غزالی (درگذشت ۵۰۵ق)، کیا الهراسی شافعی (درگذشت ۵۰۴ق) صاحب کتاب احکام القرآن و حاکم عمر النوقانی (درگذشت ۵۴۸ق) را می‌توان نام برد.[۱۶]
ابوالمعالی در علوم مختلف از جمله اصول، فقه، کلام و ادب تبحر داشت و مناظره‌هایی معروف از او نقل شده است.[۱۷] در علم کلام، آرای مخالف اجماع مسلمانان از او نقل شده است.[۱۸] ابن جوزی که خود از فرقه اهل حدیث و مخالف کلام است، سخنانی را با محتوای پشیمانی از پرداختن به علم کلام از او نقل کرده است.[۱۹] ابوالمعالی افزون بر توانایی در خطابه و وعظ و ادب[۲۰]، در فنون مختلف تألیفاتی داشته است، از جمله: اصول الدین، البرهان فی اصول الفقه، تلخیص التقریب، الارشاد، العقیدة النظامیه، غیاث الامم، مدارک العقول و النهایه.[۲۱]
درگذشت
ابوالمعالی به سال ۴۷۸ق در ۵۷ سالگی در شهر نیشابور درگذشت.[۲۲] او را در منزلش به خاک سپردند و پس از دو سال پیکرش را به قبرستان حسین، قبرستان خاندان طاهری، در نیشابور، کنار مقبره پدرش انتقال دادند. در روز مرگ او نیشابور غرق عزا شد و بازار و کلاس‌های درس تعطیل گشت. شاگردانش که حدود ۴۰۰ نفر بودند، پس از مرگ او، قلم و دوات و منبر وی را در مسجد جامع شهر به نشانه بی‌همتایی او شکستند و تا یک سال برایش عزاداری کردند.[۲۳] در رثای وی، او را به «خورشید مشرق» تشبیه کردند.[۲۴]
برای مطالعه بیشتر
- لمع الادله فی قواعد عقائد اهل السنه والجماعه، نوشته عبدالملک الجوینی (امام الحرمین ابوالمعالی)، تقدیم وتحقیق فوقیه حسین محمود، قاهره، الموسسه المصریه العامه للتالیف و الانباء و النشر، ۱۳۴۳ق.
- الإمام الجوینی امام الحرمین، نوشته محمد الزحیلی، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- إمام الحرمين أبوالمعالي عبدالملك بن عبدالله الجويني ، حياته وعصره - آثاره وفكره، نوشته عبدالعظیم الدیب، دار القلم.
- الفکر السیاسی عند الامام الجوینی؛ دراسة فقهیة تحلیلیة مقارنة تنزیل، نوشته رائف محمد النعیم، جهینة للنشر والتوزیع، ۲۰۱۵م.
- إمام الحرمین أبو المعالی الجوینی وأثره فی علم الکلام، نوشته محمد بن علی عثمان حربی، نشر عالم الکتب.
پیوند به بیرون
- ابوالمعالی جوینی، کتاب سیر أعلام النبلاء.
- معرفی ابوالمعالی جوینی در پایگاه الشامله.
- «معرفی آثار علمی امام الحرمین جوینی»، نوشته مهدی گلجان و یوسف مهرپرور، مجله مسکویه دانشگاه آزاد شهرری، بهار ۱۳۸۶ش، شماره ۶.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل امام الحرمین جوینی.
- ملل و نحل/ عبدالملک جوینی ملقب به امام الحرمین، نویسنده: سبحانی تبریزی، جعفر؛ مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، اسفند ۱۳۷۰، سال ۳۱ - شماره ۱۱ (۳ صفحه - از ۱۹ تا ۲۱)
- مروری انتقادی بر کتاب غیاث الامم فی الثیات الظلم نوشته امام الحرمین ابوالمعالی جوینی، نویسنده: کاظمی موسوی، سید احمد؛ مجله تحقیقات اسلامی، سال پنجم، بهار و تابستان ۱۳۶۹ - شماره ۱ و ۲ ISC (۱۱ صفحه - از ۱۳۵ تا ۱۴۵)
- شرح حال و مؤلفات و آراء خاصه ابوالمعالی جوینی در علم کلام، فقه و اصول الفقه، معرف: شیخ الاسلامی، اسعد؛ مجله مقالات و بررسی‌ها، بهار و زمستان ۱۳۵۱ ISC (۲۰ صفحه - از ۱۱۰ تا ۱۲۹)
- اندیشه سیاسی امام الحرمین جوینی، نویسنده: محمدیاری، معصومه؛ مجله اطلاعات حکمت و معرفت، خرداد ۱۳۹۰ - شماره ۶۳ (۷ صفحه - از ۵۷ تا ۶۳)
- بررسی نقد نظریۀ حسن و قبح شرعی امام الحرمین جوینی، نویسنده: جوادی، محسن؛ قربانی، امیر؛ فصلنامه‌اندیشه دینی، بهار ۱۳۹۲ - شماره ۴۶ علمی-پژوهشی/ISC (۱۸ صفحه - از ۳ تا ۲۰)
- شخصیت و مقام علمی امام الحرمین جوینی، نویسنده: گلجان، مهدی؛ مجله پژوهشنامه تاریخ، پاییز ۱۳۸۷ - شماره ۱۲ ISC (۲۲ صفحه - از ۱۱۳ تا ۱۳۴)
پانویس
- ↑ الانساب، ج۳، ص۴۳۰؛ وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۶۸؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۷.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۶، ص۲۵۰.
- ↑ المنتظم، ج۱۶، ص۲۴۴.
- ↑ المنتظم، ج۱۶، ص۲۴۵؛ معجم البلدان، ج۲، ص۱۹۳؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۹.
- ↑ طبقات الشافعیه، ج۵، ص۱۶۸؛ البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۶۸.
- ↑ المنتظم، ج۱۶، ص۲۴۵.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۹؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۶؛ الوفیات، ص۲۵۸.
- ↑ الکامل، ج۱۰، ص۳۳؛ وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۶۹؛ الاعلام، ج۴، ص۱۶۰.
- ↑ الکامل، ج۱۰، ص۲۰۹؛ تاریخ الاسلام، ج۳۰، ص۲۸۵.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۶۸؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۷۰؛ تاریخ الاسلام، ج۳۲، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۳۲، ص۲۳۱-۲۳۲؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۷؛ الکنی و الالقاب، ج۲، ص۵۵.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۷.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۶۸؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۷-۱۱۸؛ البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸.
- ↑ الوفیات، ص۲۵۸؛ شذرات الذهب، ج۶، ص۵۶.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۷۰؛ البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۷.
- ↑ المنتظم، ج۱۶، ص۲۴۶؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۷.
- ↑ المنتظم، ج۱۶، ص۲۴۶.
- ↑ طبقات الشافعیه، ج۵، ص۱۷۶.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۴؛ البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸؛ شذرات الذهب، ج۵، ص۳۴۰.
- ↑ الانساب، ج۳، ص۴۳۱؛ وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۶۹؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۳۲، ص۲۳۸؛ وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۷۰؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۷؛ الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۱۱۸.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ابوالمعالی جوینی.
- الاعلام: الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (درگذشت ۵۶۲ق)، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
- ذیل تاریخ بغداد: ابن النجار البغدادی (درگذشت ۶۴۳ق)، به کوشش مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
- شذرات الذهب: عبدالحی بن عماد (درگذشت ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق
- طبقات الشافعیة الکبری: تاج الدین السبکی (درگذشت ۷۷۱ق)، به کوشش الطناحی و عبدالفتاح، هجر للطباعة و النشر، ۱۴۱۳ق
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق
- الکنی و الالقاب: شیخ عباس القمی (درگذشت ۱۳۵۹ق)، تهران، مکتبة الصدر، ۱۳۶۸ش
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- المنتظم: ابن جوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، دار الکتاب العلمیه، ۱۴۱۲ق
- الوافی بالوفیات: الصفدی (درگذشت ۷۶۴ق)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق
- وفیات الاعیان: ابن خلکان (درگذشت ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر
- الوفیات: ابوالعباس احمد بن علی بن الخطیب (درگذشت ۸۰۹ق)، به کوشش عادل نویهض، بیروت، دار الاقامة الجدیده، ۱۹۷۸م.