بازسازی مسجدالنبی
بازسازی مسجدالنبی، مواردی نظیر گسترش مساحت مسجد، تعمیرات قسمت‌های فرسوده و مقاوم سازی آن، ایجاد صحن‌ها و رواق‌های جدید را شامل می‌شود.
مسجدالنبی پس از ورود پیامبر به مدینه ساخته شد. این مسجد در طول حیات پیامبر بنابر شرایط و نیازهای موجود 4 بار بازسازی شد.
در دوره خلفای راشدین بازسازی تنها در زمان عمر و عثمان انجام گرفت. در دوره عثمان مسجد تخریب و از نو بنا شد. در این زمان با توجه به گسترش مسجد، دیوار قبله پیشتر رفت. در دوره‌های بعد، مکان دیوار قبله به سبب اهمیت تعیین قبله، تغییر نیافت.
در دوره امویان، بازسازی مسجد فقط در زمان ولیدبن عبدالملک صورت گرفت. بازسازی مسجد در این دوره نیز با تخریب مسجد همراه بود. اصلاحات این دوره توسط والی ولید در مدینه یعنی عمربن عبدالعزیز انجام شد.
در دوره عباسی، مهمترین اقدامات در زمان مهدی انجام گرفت. هرچند سایر خلفا نیز اصلاحات و اقداماتی در مسجدالنبی به انجام رسانیدند.
اواخر دوره عباسی مسجدالنبی دچار آتشسوزی شد و منیف بن شیحه بازسازی آن را آغاز نمود. اما با استیلاء مغول بر بغداد کار بازسازی مسجد ناتمام ماند و به ادوار بعد و ممالیک بحری رسید. در این وقت ممالیک مصر با در اختیارگرفتن حرمین، بازسازی مسجدالنبی را دنبال کردند. مهمترین اقدامات ممالیک بحری در دوره بیبرس و قلاوون انجام گرفت.
پس از ممالیک بحری نوبت به ممالیک برجی رسید و بازسازی مسجد و توجه به آن همچنان ادامه یافت.
مهمترین اقدامات این دوره مربوط به قایتبای است. چنان‌که در این دوره آتشسوزی گسترده‌ای در مسجد رخ داد و مسجد به‌طور کامل بازسازی شد.
در دوره عثمانی نیز اصلاحات و اقداماتی در مسجدالنبی روی داد، از جمله ایجاد محراب سلیمانی برای مذهب حنفی، توسعه مسجد در دوره عبدالمجید اول و نیز بازسازی گنبد مسجد در زمان محمود دوم.
در دوره سعودی بیشترین اقدامات متوجه گسترش و توسعه مسجدالنبی بوده‌است.
نقشه توسعه مسجدالنبی
در این نقشه، رنگ‌ها نشان دهنده وسعت مسجد در دوره‌های مختلف است.
- صورتی و زرد: دوره پیامبر
- نارنجی: توسعه عمر بن خطاب
- قهوه‌ای: توسعه عثمان
- آبی: توسعه ولید بن عبدالملک و مهدی عباسی
- سفید: توسعه اشرف قایتبای و عبدالمجید ثانی
- خاکستری: توسعه ملک سعود
- سبز: توسعه ملک فهد
دوره پیامبر
ساخت مسجدالنبی از نخستین روزهای ورود پیامبر به مدینه آغاز و در مدت حیات پیامبر، چهار بار بازسازی شد.
این بازسازی‌ها در پی افزایش تعداد مسلمانان، گرمای هوا و ایجاد سایبان برای نمازگزاران، تغییر قبله از مسجدالاقصی به کعبه و نیز پس از فتح خیبر روی داده‌اند.
دوره عمر
نخستین عملیات توسعه مسجدالنبی بعد از وفات پیامبر در زمان عمر انجام گرفت. بدین منظور، تعدادی از خانه‌های اطراف به مسجد ضمیمه شد و مساحت جدید مسجد، تا هفتاد درصد نسبت به بنای قبلی افزایش یافت.
دوره عثمان
در زمان عثمان با توجه به فرسودگی بنا و لزوم توسعه بنا، مسجدالنبی تخریب و مجدد ساخته شد. در این زمان مصالح ساخت مسجد از خشت به سنگ و گچ تغییر یافت.
در این دوره به منظور حفاظت از عثمان، مقصوره‌ای در اطراف محراب ایجاد شد.
دوره ولیدبن عبدالملک
تنها بازسازی مسجدالنبی در عصر امویان بود که به فرمان خلیفه اموی ولید بن عبدالملک و توسط عمر بن عبدالعزیز والی وی در مدینه اجرا شد.
در این بازسازی خانه همسران پیامبر نیز تخریب و به محوطه مسجد افزوده شد. مساحت مسجد به حدود ۱۰۰ متر در ۱۰۰ متر رسید. در این بازسازی همچنین ۴ گلدسته برای مسجد ساخته شد.
ویژگی بارز این بازسازی، استفاده از تزیینات در ساخت دیوارها و سقف مسجد است. ساخت کنگره بر دیوارها، ستون‌های طلاکاری شده، استفاده از نقوش شاخ و برگ درختان در تزیینات، مأذنه و محراب مجوف از ویژگی های معماری مسجد در این بازسازی بود.
دوره عباسی
توسعه مسجد در این دوره تنها در زمان مهدی صورت گرفت. در زمان دیگر خلفای عباسی تعمیرات و تغییرات جزئی در بنای مسجد ایجاد شد.
دوره مهدی
بازسازی مسجدالنبی به فرمان خلیفه مهدی عباسی در سال ۱۶۵ قمری انجام شد. در این بازسازی تنها قسمت شمالی مسجدالنبی تخریب و دوباره ساخته شد و طول مسجد افزایش یافت. در منابع افزایش مساحت مسجدالنبی در این دوره بین 53 تا 100 ذراع گفته شده‌است.
دوره ممالیک بحری
ممالیک بحری(648-792ق.) مصر، پس از استیلا بر حرمین، بازسازی مسجدالنبی را مدنظر قراردادند.
از مهمترین اقداماتی که در این دوره انجام گرفته می‌توان به ساخت مقصوره در اطراف قبر نبوی، محراب نبوی در دوره بیبرس و نیز ساخت گنبد بر قبر پیامبر در دوره قلاوون اشاره کرد.
دوره بیبرس
دوره بیبرس، اقدامات زیادی در مسجدالنبی صورت گرفت. مهمترین آن‌ها ساخت مقصوره در اطراف قبر نبوی بود که خانه حضرت را نیز شامل می‌شد.
ساخت محراب در مکان مصلی پیامبر از دیگر اقدامات این دوره است.
دوره ممالیک برجی
ممالیک برجی، پس از ممالیک بحری، اختیار حرمین را در دست گرفتند.
مهمترین اقدامات سلاطین این دوره فرستادن منبر برای مسجد در زمان برقوق و مؤید، بازسازی سقف در کنار مناره سنجاریه در زمان برسبای، بازسازی سقف مقبره نبوی در زمان جقمق، ساخت محراب حنفی در زمان اشرف اینال، ساخت گنبد بزرگ بر مقبره نبوی در زمان قایتبای بوده‌است.
دوره قایتبای
مهمترین بازسازی مسجدالنبی در زمان قایتبای انجام گرفت. در این دوره بر اثر آتشسوزی که در مسجد روی داد، قسمت‌های زیادی از مسجد از بین رفت و مسجد از نو بنا شد.
برجسته‌ترین اقدام این دوره، ساخت گنبد در راستای قبر نبوی در سقف مسجد است.
دوره عثمانی
در دوره عثمانی مسجدالنبی همواره مورد توجه سلاطین بوده و قسمت‌های مختلف آن از جمله روضه شریفه، باب‌السلام، باب جبرئیل، گنبد، محراب عثمانی و محراب سلیمانی، در این دوره بازسازی و نوسازی شده‌است.
دوره سلیمان قانونی
سلطان سلیمان قانونی اولین فرد از سلسله عثمانی است که بازسازی مسجدالنبی را مورد توجه قرار داد.
بازسازی باب الرحمه و باب النسا، مرمت گنبد روی قبر، قرارگرفتن نماد هلالی بر روی مناره‌ها، منبر و گنبد، ایجاد محراب حنفی موسوم به محراب سلیمانی، از اقدامات سلیمان قانونی است.
دوره محمود دوم
در دوره محمود دوم، مسجدالنبی و بویژه گنبد آن ترمیم شد.
گنبد دوره قایتبای دچار فرسودگی شده‌بود بدین سبب این گنبد تخریب و از نو با سرب ساخته و با رنگ سبز رنگ‌آمیزی شد.
صحن مسجد با شن مفروش و گنبدی برای حفظ ذخایر در وسط صحن ساخته شد که به آن قبه الذخائر گفته می‌شد.
دوره عبدالمجید اول
اصلاحات دوره عبدالمجید اول ده سال به‌طول انجامید.
د این دوره رواقی در جناح شرقی برای زنان ایجاد شد. باب مجیدی (باب توسل) در قسمت توسعه یافته شمالی ساخته شد.
محراب‌های سه‌گانه (محراب پیامبر، محراب سلیمانی و محراب عثمانی) طلاکاری شد و آیات قرآن بر آن نگاشته شد.
دوره سعودی
توسعه مسجدالنبی در دوره سعودی، ادامه یافت. ملک عبدالعزیز آغازگر این توسعه بود و در ادامه ملک فیصل و ملک خالد و نیز ملک فهد، گسترش مسجد را مدنظر قرار دادند.
دوره ملک عبدالعزیز
اولین اصلاحات و بازسازی دوره سعودی در زمان ملک عبدالعزیز صورت گرفت. مساحت مسجد پس از بازسازی به 16327متر مربع رسید.
در این بازسازی بخش مسقف قبله‌ای شامل، گنبد خضرا، حجره مطهر، محراب پیامبر، روضه شریفه، منبر، ستون‌های باستانی، مأذنه رئیسیه، مأذنه باب السلام از دوره مجیدی برجای ماند. و توسعه و بازسازی در قسمت‌های دیگر انجام شد.
در حین بازسازی در سال 1372قمری ملک عبدالعزیز درگذشت و پسرش ملک سعود برجای نشست. او نیز مانند پدر، کار بازسازی را پیش برد.
دوره ملک فهد
بازسازی ملک فهد در سال 1405ه.ق آغاز شد. برای اجرای این طرح، خانه‌ها و زمین‌های اطراف مسجد خریداری شد.
در این دوره، فضایی در پشت بام مسجد برای نماز ایجاد شد به مساحت 67000 متر مربع که ظریفیت 90000 نمازگزار را داشت.
با افزایش مساحت مسجد به 165500 مترمربع، 257000 نماز گزار می‌توانستند نماز را در مسجدالنبی اقامه کنند.